deumment antyrealzim.PDF

Stanisław Judycki

Argumenty na rzecz antyrealizmu globalnego ·

1. TŁO HISTORYCZNE

Tradycyjne odróżnienie pomiędzy realizmem z jednej strony, a

stanowiskami opozycyjnymi, idealizmem i fenomenalizmem z drugiej,

doznało istotnych przemian w latach 70-tych i 80-tych ubiegłego stulecia za

sprawą wydarzeń w filozofii angielskojęzycznej. 1 Główny wpływ wywarł tu

M. Dummett (1925-), który nie tylko wprowadził sam termin ‘antyrealizm’,

lecz również zasugerował, że dotychczasowa dyskusja na temat realizmu i

rozwiązań jemu przeciwnych będzie bardziej owocna, gdy zostanie

przeformułowana jako problem dwóch przeciwstawnych sobie teorii

znaczenia ( meaning ). 2 W toku dalszego rozwoju różnych dyskusji pomysł

terminologiczny Dummetta został wprawdzie przejęty, lecz doszło do

rozszerzenia zasięgu ‘antyrealizmu’ poza wyłącznie teorię znaczenia i w ten

sposób w latach 1980-tych ‘antyrealizm’ był już określany na wiele różnych

sposobów. 3 Na początku lat 1990-tych M. Devitt, jeden z uczestników tych

dyskusji, pisał w następujący sposób:

Dziesiątki różnych tez metafizycznych, semantycznych i epistemologicznych

walczą ze sobą o nazwę ‘antyrealizmu’ [...] Przedstawiciele Szkoły

Brytyjskiej piszą w ten sposób, jakby problem realizmu był wyłącznie

kwestią tego, co mówiący danym językiem jest lub nie jest w stanie

‘ujawnić’ ( manifest ). [...] Hilary Putnam pomysłowo wyprowadza

antyrealizm prawie ze wszystkiego.” 4

Dzisiaj opozycja realizm - antyrealizm jest już naturalną częścią

składową technicznego języka filozoficznego, a sam termin ‘antyrealizm’

wyparł częściowo zarówno ‘idealizm’ jak i ‘fenomenalizm’. Słowa

‘idealizm’ i ‘fenomenalizm’ są nadal jednak używane, szczególnie gdy

chodzi o idealizm metafizyczny (Platon, Hegel) lub w kontekście analiz

historycznych, dotyczących na przykład idealizmu epistemologicznego

Kanta lub fenomenalizmu Berkeleya. Sadzę, że można zaproponować

 Tekst poniższy został opublikowany w: „Studia Philosophica Wratislaviensia” 2 (2010),

s. 13-28.

1 Poniższy fragment, dotyczący historycznego tła antyrealizmu, zawarty jest częściowo w

moim artykule ‘Twardy’ problem realizmu metafizycznego i współczesny antyrealizm , w:

„Roczniki Filozoficzne” 57(2009), nr 1, s. 49-74.

2 Por. M. Dummett, Realism (1963), w: M. Dummett, Truth and Other Enigmas , London :

Duckworth 1978, s. 145-165 ( Realizm , w: “Principia” 6(1992), s. 5-31); W. P. Alston

(red.), Realism & Antirealism , Ithaca/London: Cornell University Press 2002.

3 Por. E. Craig, Realism and Antirealism , w: E. Craig (red.), Encyclopedia of Philosophy , t.

8, London / New York: Routledge 1998, s. 115-119.

4 M. Devitt, Realism and Truth , Oxford 1991, s. VII.

następującą, wstępną charakterystykę antyrealizmu: według zwolennika

antyrealizmu nic nie jest tym, czym jest, niezależnie od tego, jak to coś

ujmujemy za pomocą pojęć, niezależnie od naszych sposobów myślenia o

tym, niezależnie od naszych sposobów mówienia. Albo inaczej,

pozytywnie: n i c n i e m oż e b yć d l a n a s r e a l n e b e z

o d n i e s i e n i a s i ę d o j a k i e g oś t e o r e t y c z n e g o s c h e m a t u

p o jęc i o w e g o , każdą zaś próbę stwierdzenia, że coś jest realne po prostu,

należy uznać za bezsensowną. Taką formułę antyrealizmu, która z

pewnością wyraża jedną z najogólniejszych jego postaci, określa się

mianem tezy o pojęciowej względności ( conceptual relativity ). Ostatnio

jednak M.J. Loux, w trzecim wydaniu swojego wprowadzenia do

metafizyki, dość chyba zgryźliwie nazywając antyrealistów

‘konceptualnymi schemaciarzami’ ( conceptual schemer ), napisał, co

następuje:

Morał jest taki: istnieje coś samoznoszącego się w interpretacji pojęciowego

reprezentowania, którą podaje konceptualny schemaciarz. Jeżeli ma on rację

w tym, że aktywność pojęciowego reprezentowania oddziela nas od

uchwycenia czegokolwiek, co usiłujemy reprezentować, to dlaczego

mielibyśmy poważnie potraktować twierdzenia, jakie on formułuje na temat

samej reprezentacji konceptualnej? 5

Antyrealizm, jako relatywizm pojęciowy w powyższym sensie, różni

od poprzedzających go idealizmów, a w szczególności od idealizmu Kanta,

chociaż, z drugiej strony, można go zinterpretować jako uogólnienie tego

idealizmu. Jak wiadomo, Kant twierdził, że wszystko, co możemy poznać,

zawdzięcza swoją strukturę formom naoczności i kategoriom, w które

wyposażony jest ludzki umysł. Mimo to Kant nie zanegował w całości

realizmu, gdyż uznawał istnienie rzeczywistości ‘samej w sobie’, lecz

jednocześnie zaprzeczał możliwości dostępu do tej rzeczywistości.

Współcześni zwolennicy antyrealizmu, antyrealizmu w sensie pojęciowego

relatywizmu, maksymalnie uogólnili stanowisko Kanta twierdząc, iż

wszystko, co uznajemy za poznanie, jest zależne od strukturalizacji

pojęciowych, których dokonujemy. Współcześni antyrealiści nic już jednak

nie mówią o żadnych Kantowskich ‘rzeczach ‘samych w sobie’.

Po drugie, dla Kanta strukturalizacja, której dokonuje umysł ludzki w

stosunku do danych doświadczenia, była czymś jedynym, to znaczy istniał

j e d y n y , n i e z a l eż n y l u d z k i c h d e c y z j i s c h e m a t

p o jęc i o w y (schemat składający się z form naoczności i kategorii), za

pomocą którego strukturalizujemy wrażenia ( Empfindung ), podczas gdy

współczesny antyrealizm przyjmuje, że strukturalizacja może się realizować

za pomocą wielości schematów pojęciowych, które są dostępne podmiotem

poznającym.

5 M.J. Loux, Metaphysics. A Contemporary Introduction . Third Edition, New York and

London: Routledge 2006, s. 9.

Po trzecie, antyrealizm, rozumiany jako relatywizm pojęciowy,

powtarza w pewien sposób odróżnienie Kanta pomiędzy tym, co jest

e m p i r y c z n i e r e a l n e a tym, co jest t r a n s c e n d e n t a l n i e

i d e a l n e . Gdy pozostajemy w obrębie spontanicznych aplikacji jakiegoś

schematu konceptualnego, to obraz świata, który w ten sposób uzyskujemy,

jest dla nas czymś realnym, dopiero jednak wtedy gdy dojrzymy, że dany

schemat jest jednym z wielu możliwych schematów, wtedy też widzimy

jego konstytuującą rolę dla naszego poznania, a więc widzimy, że

spontanicznie wytwarzany obraz świata jest czymś tylko ‘idealnym’. Tę

Kantowską dystynkcję pomiędzy tym, co jest empirycznie realne a tym, co

jest transcendentalnie idealne, H. Putnam zamienił na odróżnienie pomiędzy

realizmem internalnym z jednej strony, a realizmem metafizycznym z

drugiej twierdząc, że możemy być wyłącznie realistami internalnymi, a

dzieje się to wtedy, gdy pozostajemy w obrębie określonego schematu

pojęciowego, natomiast nigdy nie możemy wiedzieć, jaki jest świat

niezależnie od jakiegokolwiek schematu pojęciowego, a więc nigdy nie

możemy być realistami metafizycznymi.

Można w tym miejscu przypomnieć koncepcję R. Carnapa, który

odróżniał p y t a n i a z e w nęt r z n e i w e w nęt r z n e , dotyczące

istnienia lub realności czegoś. 6 Pytania wewnętrzne to takie, które są

zadawane z punktu widzenia pewnego już przyjętego języka, natomiast

pytania zewnętrzne zadają tylko filozofowie, którzy chcą na przykład

wiedzieć, czy niezależnie od języka fizyki naprawdę istnieją obiekty

fizyczne. Tego rodzaju pytania zewnętrzne są jednak według Carnapa albo

nonsensowne, albo w ukryty sposób chodzi w nich o to, czy pewien język

dobrze służy naszym praktycznym celom. Wydaje się jednak, że w ten

sposób nie da się wyeliminować sensowności sporu realizmu z idealizmem:

jeżeli za pomocą pewnego języka chce się formułować wypowiedzi w

obrębie czysto idealnego systemu, to znaczy systemu nic nie

stwierdzającego na temat świata, to rzeczywiście problem realizmu i

idealizmu nie powstaje, gdy jednak za pomocą jakiegoś języka chcemy

formułować wypowiedzi na temat świata, to trzeba podać kryteria, kiedy

coś istnieje rzeczywiście, a kiedy nie.

Po czwarte, istnieje o b u s t r o n n a n i e z a l eż n ość p o m ięd z y

a n t y r e a l i z m e m r o z u m i a n y m j a k o k o n c e p t u a l n y

r e l a t y w i z m a i d e a l i z m e m , wzgl. fenomenalizmem metafizycznym

w duchu Berkeleya. Można być konceptualnym relatywistą, można więc

twierdzić, że wszystko, co uznajemy za realne, jest zależne od jednego z

wielu równie możliwych sposobów konceptualizacji, ale jednocześnie nie

uznawać, że wszystko, co istnieje, ma wyłącznie mentalny (duchowy)

charakter, a więc będąc antyrealistą nie trzeba twierdzić, że realnie, to

znaczy autonomicznie, istnieją wyłącznie Bóg i stworzone przez Niego

duchy. Zachodzi również niezależność w drugim kierunku: można być

6 Por. R. Carnap, Empiricism, Semantics and Ontology , w: R. Carnap, Meaning and

Necessity , Chicago, IL: Chicago University Press 1956 2 , s. 225-221.

zwolennikiem systemu Berkeleya, to znaczy twierdzić, że istnieją tylko

umysły (duchy) i to, co jest od nich zależne, lecz nie uznawać, że wszystko,

co poznajemy (lub wszystko, co się nam wydaje, że poznajemy), jest

zależne od naszych, ludzkich sposobów konceptualizacji, a więc będąc -

zgodnie z powyższą terminologią - fenomenalistą metafizycznym można

twierdzić, że na przykład drzewo na dziedzińcu istnieje wprawdzie zależnie

od umysłu Boga, lecz w swoim istnieniu i uposażeniu jest ono niezależne od

naszych ludzkich sposobów konceptualizacji pobudzeń zmysłowych.

Wydaje się zatem, że gdy uwzględnimy powyższe klaryfikacje,

dotyczące możliwych relacji pomiędzy dawnymi idealizmami a

nowoczesnym antyrealizmem, to należy wyciągnąć wniosek, iż w wypadku

tego ostatniego mamy do czynienia z pewną postacią, znanego już od

czasów starożytnych, relatywizmu, i że cała dyskusja powinna przenieść się

na teren wyznaczony od dawna przez pojęcie relatywizmu, które sięga

czasów Protagorasa i zawiera się w formule, że człowiek jest miarą

wszystkiego ( homo mensura ). Tak częściowo jest, ale tylko częściowo,

ponieważ, jak już to wynikało z powyżej przytoczonego cytatu z książki M.

Devitta, istnieje współcześnie wiele koncepcji, które nazywane są

antyrealistycznymi, a które, przynajmniej wprost, nie posiadają charakteru

relatywizmu pojęciowego. Co więcej, o ile już w odniesieniu do

antyrealizmu jako relatywizmu pojęciowego powstają wątpliwości, czy

zastępuje on problematykę idealizmu w stylu Berkeleya i Kanta, to tym

bardziej pytanie to staje ważne w odniesieniu do innych stanowisk, którym

przypisuje się miano antyrealizmu. Czy więc na przykład stanowisko

dotyczące teorii znaczenia, które dzisiaj określa się mianem antyrealizmu

semantycznego, ma coś wspólnego z odmianami dawnego idealizmu. Jeśli

bowiem przyjmiemy, że w wypadku różnych użyć terminu ‘antyrealizm’ nie

mamy do czynienia z czymś na kształt n i h i l i z m u

t e r m i n o l o g i c z n e g o , a więc podejścia uznającego, iż wszystko można

nazwać dowolnymi terminami, i że nie trzeba się przy tym liczyć z tradycją,

to należy przypuszczać, że współczesny antyrealizm musiał zachować jakieś

wspólne ‘intuicje’ z dawnym idealizmem (wzgl. fenomenalizmem).

2. ODMIANY ANTYREALIZMU

Chciałbym twierdzić, że najbardziej ogólnym podziałem, który należy

zastosować do współczesnych rodzajów antyrealizmu, jest odróżnienie

pomiędzy antyrealizmem globalnym lub powszechnym z jednej strony oraz

antyrealizmami dziedzinowymi (partykularnymi) z drugiej. Z punktu

widzenia dawnej terminologii odróżnienie to jest w pewnej mierze

powtórzeniem odróżnienia pomiędzy agnostycyzmem, wzgl. sceptycyzmem

powszechnym stwierdzającym, że wszystkie dające się dobrze sformułować

problemy są nierozstrzygalne w skończonej ilości kroków poznawczych, a

agnostycyzmami, wzgl. sceptycyzmami partykularnymi, gdzie głosi się

jakąś formę esencjalnej nierozstrzygalności zagadnień w określonej

dziedzinie

przedmiotowej.

Różnica

pomiędzy

antyrealizmami

dziedzinowymi a parytkularnymi agnostycyzmami (sceptycyzmami) jest

taka, że dyskusja trwająca w ostatnich dziesięcioleciach wytworzyła wiele

nowych problemów, które nie były znane poprzednim pokoleniom

filozofów argumentujących na rzecz jednego z możliwych agnostycyzmów

szczegółowych. Dawne stanowiska agnostyczne miały już jednak - jak

dzisiaj powiedzielibyśmy - aspekt antyrealistyczny, ponieważ esencjalna

nierozstrzygalność problemów dotyczących jakiejś dziedziny

przedmiotowej wynikać musiała z natury naszego umysłu, a więc z tego, do

czego jest on zdolny, a do czego nie; z tego, jakich pojęć używa i jaki jest

ich zasięg epistemiczny.

Jeśli chodzi o a n t y r e a l i z m g l o b a l n y , to wydaje się, że we

współczesnych dyskusjach funkcjonują trzy zasadnicze jego odmiany, a

mianowicie wspominany wyżej fakt względności pojęciowej jest używany

jako uniwersalny (ponaddziedzinowy) argument na rzecz antyrealizmu. Po

drugie, globalnie antyrealistyczny charakter ma stanowisko, że prawdę

należy interpretować wyłącznie w terminach epistemicznych oraz, po

trzecie, również do powszechnego antyrealizmu wydaje się prowadzić teza,

że znaczenie zdań powinno definiować się w kategoriach tego, co może być

racjonalnie uznane. A więc antyrealista globalny będzie twierdził, że nic nie

może być dla nas realne poza użyciem jakiegoś określonego schematu

pojęciowego, natomiast realista będzie negował tę tezę. Podobnie

antyrealista będzie twierdził, że jedynie epistemiczne pojęcie prawdy jest

pojęciem operatywnym, to znaczy takie na przykład, według którego

prawda równa się zgodzie kompetentnych w danej dziedzinie. Realista

będzie natomiast uznawał, że prawda nie wyczerpuje się w zgodzie

osiąganej przez kompetentnych w danej dziedzinie badaczy, lecz że przede

wszystkim polega ona na zgodności naszych myśli (sądów) z niezależnymi

od nas faktami. Antyrealista w teorii znaczenia będzie twierdził, że

znaczenie (znaczenie kognitywne lub faktualne) należy zdefiniować w

kategoriach warunków uznawania zdań (sądów), natomiast jego przeciwnik,

realista będzie temu przeczył przyjmując, że znaczenie wyrażeń powinno

być definiowanie za pomocą tzw. warunków prawdziwości ( truth

conditions ).

Jeśli chodzi o a n t y r e a l i z m y d z i e d z i n o w e (lokalne), to

oczywiście istnieje bardzo wiele znaczących obszarów wiedzy ludzkiej, w

odniesieniu do których można stać na stanowisku zarówno

antyrealistycznym jak i realistycznym, faktycznie jednak realizm i

antyrealizm głosi się w stosunku do ważnych od wieków obszarów dyskusji

filozoficznej. Zagadnienie realizmu i antyrealizmu dyskutuje się więc

dzisiaj w odniesieniu do obszaru percepcji zmysłowej, w odniesieniu do nie

dających się obserwować przedmiotów, których istnienie przyjmują nauki

przyrodnicze, w dziedzinie problematyki przedmiotów abstrakcyjnych,

gdzie stanowiska nominalistyczne uchodzą za antyrealizm, natomiast

stanowiska realistyczne pokrywają się albo z realizmem platońskim, albo z

realizmem arystotelesowskim. Dyskutuje się realizm i antyrealizm w

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: