Freud i dusza ludzka - do egz. z wprowadzenia
I
Przyszedlem na swiat w sredniozamoznej, asymilowanej rodzinie zydowskiej w Wiedniu, wychowywalem sie wiec i ksztalcilem w warunkach pod wieloma wzgledami identycznymi z warunkami, ktore uksztaltowaly Freuda. Kultura, jaka przekazal mi moj dom, potem gimnazjum, wreszcie Uniwersytet Wiedenski, niewiele sie zmienila od czasu, gdy piecdziesiat lat wczesniej ksztalcil sie tu Freud. Bylo wiec rzecza naturalna, ze gdy tylko zaczalem samodzielnie myslec, czytalem Freuda. Po zapoznaniu sie z jego wczesniejszymi pracami, z zapalem studiowalem - w miare ich ukazywania sie - nastepne, poczawszy od rozprawy Poza zasada przyjemnosci (1920) oraz Ego i id (1923), po prace ostatnie, w ktorych najpelniej rozwinal swoje mysli. Rozumienie pism Freuda znacznie mi tedy ulatwialo to, ze moglem sledzic jego mysli w miare jak wznosil budowle psychoanalizy, rozpoczeta na kilka lat przed moim urodzeniem. Ulatwiala mi to rowniez okolicznosc, ze sa przeszedlem proces analityczny, a takze fakt, iz poznawalem psychoanalize, zyjac w tym samym, jedynym w swoim rodzaju klimacie kulturalnym Wiednia, w ktorym pracowal i myslal Freud. Kiedy dane mi bylo w wieku srednim rozpoczac nowe zycie w Stanach Zjednoczonych i zaczalem czytac i omawiac prace psychoanalityczne po angielsku, odkrylem, ze lektura Freuda w przekladach na ten jezyk wywoluje zupelnie inne wrazenie niz zapoznawanie sie z nimi w oryginale. Stalo sie dla mnie jasne, ze w wersjach angielskich ulegl w znacznej mierze zatracie przenikajacy pisma Freuda w oryginale tak istotny dla niego humanizm.
W dziele Traumdeutung (1900), ktore dalo poczatek naszemu rozumieniu znaczenia snow, a takze natury i potegi nieswiadomosci, Freud przedstawia wlasna trudna walke o zdobywanie coraz wiekszej samoswiadomosci. W innych pracach wyjasnia, dlaczego uwaza, iz jest niezbedne, aby kazdy z nas podjal to samo zadanie. We wszystkim, co pisze, pokazuje nam - w subtelny, przekonywajacy, czesto wspanialy w sformulowaniach sposob - ze my, jego czytelnicy, tez moglibysmy skorzystac z podobnej wyprawy po poznanie samego siebie. Freud ukazal nam, jak dusza moze stac sie swiadoma samej siebie. Obznajomienie sie z najglebszymi warstwami duszy - dotarcie do najstraszliwszych nawet piekiel osobistych - nie jest przedsiewzieciem latwym. Odkrycia Freuda, a co wiecej sposob, w jaki je nam przedstawia, wywoluja w nas przekonanie, ze ta stawiajaca wielkie wymagania i potencjalnie niebezpieczna podroz po samopoznanie przyniesie nam w rezultacie to, ze staniemy sie bardziej ludzcy, ze nie bedziemy juz niewoleni - i to nie zdajac sobie sprawy z tego - przez dzialajace w nas mroczne sily. Dzieki zbadaniu zrodel mocy owych sil i dzieki ich zrozumieniu zaczniemy nie tylko lepiej sobie z nimi radzic, lecz takze staniemy sie zdolni do glebszego rozumienia bliznich, opartego na prawdziwym wspolodczuwaniu. Pracujac i pisac Freud czesto mowil o duszy - o jej naturze i strukturze, rozwoju, wlasciwosciach, o tym, w jaki sposob przejawia sie ona we wszystkim, co czynimy, o czym marzymy i snimy. Niestety nikt, kto czyta go w przekladach angielskich, nie moze sie tego domyslic, poniewaz niemal wszystko, co u Freuda odnosi sie do duszy i do tego, co z nia zwiazane, w przekladach tych zniknelo.
Ten fakt, ktory laczy sie z wprowadzeniem blednych lub niewlasciwych odpowiednikow wielu najwazniejszych pojec psychoanalitycznych sprawia, ze bezposrednie i zawsze glebokie osobiste wezwania kierowane przez Freuda do wspolnego nam czlowieczenstwa przemieniaja sie dla czytelnika przekladow angielskich w abstrakcyjne, bezosobowe, czysto teoretyczne, uczone i stechnicyzowane - krotko mowiac, naukowe - stwierdzenia dotyczace osobliwego i nader zlozonego dzialania naszego umyslu. Zamiast wpajac nam gleboka wrazliwosc na to, co w kazdym z nas najbardziej ludzkie, tlumacze staraja sie doprowadzic czytelnika do naukowej postawy wobec czlowieka i jego poczynan, do naukowego rozumienianie swiadomosci i sposobow, w jakie wplywa ona na nasze zachowania.
Zdalem sobie sprawe z tego w latach czterdziestych, kiedy podjalem sie kierowania instytucja psychiatryczna dla dzieci, Szkola Ortogeniczna przy Uniwersity of Chicago. Czlonkowie personelu, z ktorymi zaczalem pracowac, byli bardzo oczytani we Freudzie; przekonani, ze przyswoili sobie jego mysli, starali sie swoj sposob rozumienia Freuda wprowadzic w zycie, w pracy z dziecmi. Znaczne teoretyczne zrozumienie procesow nieswiadomych, do jakiego doszli podczas studiow nad Freudem, pozostalo dokladnie takie wlasnie: teoretyczne. wykazalo znikoma uzytecznosc w pomaganiu dzieciom cierpiacym na ciezkie zaburzenia psychiczne; czesto okazywalo sie w tym nawet nawet przeszkoda. Bylo to zrozumienie wyrozumowane, oparte na emocjonalnym dystansie. Potrzebna zas byla przede wszystkim emocjonalna bliskosc, ktora bierze sie z bezposreniego, wspolodczuwajacego [sympathetic] rozumienia wszystkich przejawow duszy danego dziecka, a wiec tego, co powoduje u niego zaburzenia i dlaczego. Potrzebne bylo to, o czym Freud czasem mowi wprost, ale znacznie czesciej implicite: spontaniczna sym-patia miedzy nasza nieswiadomoscia a nieswiadomoscia drugiego czlowieka, odzew uczuciowy naszej duszy na dusze drugiego czlowieka. Osoby nalezace do personelu Szkoly, czytajac Freuda w przekladzie, w ogole sie z tym nie zetknely; nie mozna od kogos oczekiwac, ze zacznie rozumiec dusze ludzka, skoro nigdy sie o niej nawet nie wspomina. Najgorsze w istniejacych przekladach jest to, ze wprowadzaja one abstrakcje, w czytelniku bowiem latwo sie wtedy wytwarza dystans wobec wszystkiego, co Freud chce przekazac o wewnetrznym zyciu ludzkim i wewnetrznym zyciu samego czytelnika. Psychoanaliza zamienia sie w przekladach angielskich w cos, co odnosi sie i stosuje do innych, przybierajac postac systemu intelektualnych konstrukcji. W konsekwencji ten, kto zapoznaje sie z psychoanaliza, odwodzony jest od potraktowania jej w sposob osobisty - odwodzony jest od wgladu we wlasna nieswiadomosc i w to wszystko, we wlasnym wnetrzu, czego istnienia wzdraga sie on przyjac do swiadomosci, choc jest na wskros ludzkie.
Przez niemal czterdziesci lat wykladalem psychoanalize amerykanskim studentom psychiatrii i stazystom. Bezustannie patrzylem na to, w jak wielkim stopniu przeklady angielskie utrudniaja im prawdziwe zrozumienie Freuda i psychoanalizy. Mimo ze wiekszosc moich utalentowanych i pracowitych sluchaczy, ktorych mialem przyjemnosc uczyc, wiele gorliwosci wkladala w chec poznania, co to jest psychoanaliza, przewaznie okazywali sie do tego niezdolni. Z reguly przekonywalem sie, ze pojecia psychoanalityczne staja sie dla nich czyms, co ma sluzyc wylacznie spogladaniu na innych, z bezpiecznego dystansu - a nie czyms, co ma jakikolwiek zwiazek z nimi samymi. Patrzyli na innych przez okulary abstrakcyj, probowali ich zrozumiec za pomoca narzedzi intelektualnych, nie obracajac nigdy spojrzenia ku wnetrzu duszy czy ku wlasnej nieswiadomosci. Odnosilo sie to nawet do tych, ktorzy sami poddawali sie procesowi analitycznemu - okolicznosc ta nie pociagala za soba zadnej dostrzegalnej roznicy. Dzieki psychoanalizie niektorzy zaczeli zyc w wiekszej zgodzie z samym soba i mogli odtad lepiej podolac zyciu, innym pomogla uwolnic sie od przykrych symptomow nerwicowych, ale nie zmienilo to faktu, ze mylnie ja rozumieli. Byla ona w ich oczach czysto intelektualnym systemem - umiejetna, podniecajaca gra, a nie zyskiwaniem wgladu w siebie samego i wlasne poczynania, wgladu, ktory wiaze sie z potencjalnym zagrozeniem wewnetrznym. To, co analizowali, to byla zawsze nieswiadomosc kogos innego, niemal nigdy wlasna. Nie przemysleli dostatecznie faktu, ze aby stworzyc psychoanalize i zrozumiec, jak dziala nieswiadomosc, Freud musial poddac analizie wlasne sny, zrozumiec wlasne omylki jezykowe i powody, dla ktorych sam czegos zapomnial lub popelnil czynnosc omylkowa innego jeszcze rodzaju.
Studentom tym nie udalo sie uchwycic sedna Freudowskiego myslenia, poniewaz - i to stanowi najistotniejsze wyjasnienie ich niepowodzen - wszystkim ludziom wlasciwe jest zyczenie, aby nie zdawac sobie sprawy z tresci wlasnej nieswiadomosci. Freud, ktory bardzo dobrze wiedzial, ze zyczenie to wystapi u jego czytelnikow, staral sie przemawiac do nich mozliwie najbardziej bezposrednio. Pisal o sobie i o swoich pacjentach w taki sposob, aby czytelnik odczul, ze odnosi sie to do nas wszystkich - w rownej mierze do Freuda, jego pacjentow i innych ludzi, co do niego samego, do czytelnika. W doborze wyrazen, decydujac sie na bezposredni styl, kierowal sie Freud okreslonym celem, jakim bylo umozliwienie czytelnikowi odniesienia odkryc psychoanalitycznych do siebie samego bo tylko na podstawie wlasnego doswiadczenia wewnetrznego mozna w pelni zrozumiec o czym Freud pisze.
Bledy poczynione w przekladach Freuda staja sie szczegolnie dotkliwe wowczas, gdy lacza sie z nieuniknionymi znieksztalceniami, jakie powoduje dzielacy nas od Freuda czas. W przekladach, o ktorych mowa, mysli Freuda nie tylko sa przetransponowane na inny jezyk, ale nadto transpozycja taka dokonuje sie w kontekscie odmiennej kultury - kultury, w ktorej wiekszosc czytelnikow ma znikome obeznanie z kanonami kultury europejskiej. Totez pozostaja oni glusi na wiekszosc Freudowskich aluzji. Wiele jego wyrazen przerobiono na na czysto techniczne terminy; kluczowe slowa pozbawione zostaly wlasciwego im w oryginale bogactwa szczegolnych odcieni znaczeniowych, mimo iz Freud wybral je wlasnie dlatego, ze nasycone sa glebokimi tresciami i wywoluja szczegolny, wieloraki rezonans ludzki.
II
Jezyk ma w dzieke Freuda przeogromne znaczenie; jest to najwspanialsze narzedzie jego kunsztu. Posluguje sie on jezykiem niemieckim w sposob nie tylko mistrzowski, ale czesto poetycki; z reguly wyraza swoje mysli zgodnie z prawdziwa sztuka wymowy. Wiedza to i uznaja powszechnie ci, ktorzy poznali jego pisma w oryginale. Wielokroc zauwazano, ze Freudowskie opisy przypadkow czyta sie jak najlepsze powiesci jego czasow. Wielu pisarzy niemieckich uznaje Freuda za wielkiego styliste. Tomasz Mann, piszac o jednej z jego ksiazek, powiada, ze
w strukturze i formie nawiazuje ona do wzorow wielkiej eseistyki niemieckiej, ktorej stanowi mistrzowski przyklad.
Hermann Hesse cenil w dziele Freuda
wielkie wartosci zarowno ludzkie, jak literackie; dodajac, ze w jego jezyku: jasnosc myslowa laczy sie z pieknem wyrazen i scisloscia definicji.
Albert Einstein podziwial Freuda nade wszystko za wspaniale pisarstwo, powiadajac, ze nikt ze wspolczesnych piszacych po niemiecku, nie moze mu dorownac w mistrzostwie jezykowym, z jakim ujmuje swoj przedmiot.1 W rzeczy samej, Freud uksztaltowal swoj styl na klasykach niemieckich - przede wszystkim na Goethem, ktorego studiowal w latach mlodzienczych i ktory wywarl na niego gleboki wplyw. (To wlasnie Goethe, nawiasem mowiac, wprowadzil do jezyka niemieckiego slowo sublimieren, to sublimate [sublimowac], piszac o koniecznosci przeksztalcania, doskonalenia i uwznioslania uczuc ludzkich).
Poniewaz dla Freuda znalezienie mot juste mialo tak wielka wage, wprowadzanie w przekladach niezrecznych wyrazen majacych byc odpowiednikami jego pojec i stosowanie przez tlumaczy niewlasciwych procederow jezykowych wyrzadza tym wieksza szkode jego ideom. Mysl Freudowska, odarta z wlasciwego slowa czy pozbawiona odpowiedniego ujecia, zamienia sie w grube uproszczenie, a nawet ulega calkowitemu znieksztalceniu. W niestarannych tlumaczeniach slowa jego zostaja pozbawione wielu lub wiekszosci subtelnych elementow zmyslowych i aluzji, ktorymi poslugiwal sie umyslnie, aby umozliwic czytelnikowi zrozumienie tego, o co mu chodzi, i aby wywolac reakcje czytelnika nie tylko na pozioomie intelektualnym, lecz takze na poziomie emocjonalnym - nie tylko w swiadomosci, lecz takze w nieswiadomosci. Jedynie wowczas, gdy gdy rozumienie mysli Freuda przebiega na obu tych poziomach, mozna w pelni uchwycic przekazywane przez niego znaczenia, cala ich subtelnosc i bogactwo; a dla wlasciwego pojmowania psychoanalizy jest to sprawa kluczowa.
Wszedzie tam, gdzie w przekonaniu Freuda bylo to tylko mozliwe, staral sie on przekazywac swoje nowe idee za pomoca najzwyklejszych slow, z ktorymi czytelnik jego obeznany byl od dziecinstwa; wielkim dokonaniem stylistycznym Freuda jest to, ze nasycil je takimi odcieniami, znaczeniami i powiazaniami myslowymi, ktorych w dotychczasowym zyciu nie mialy. Kiedy dla przekazania czegos zwykle, codzienne slowa okazywaly sie niewystarczajace, z owych zwyklych slow tworzyl nowe, czesto przez polaczenie dwu takich slow, co jest nagminna praktyka w jezyku niemieckim. Jedynie wtedy, kiedy slowa bedace w powszechnym uzyciu - nawet wyposazone w nowe znaczenia albo polaczone ze soba czy uszeregowane - nie przekazywaly w odpowiedni sposob tego, co chcial wyrazic, uciekal sie do greki lub laciny, jak w przypadku terminu zespol edypalny, ktory wiaze sie z mitem greckim. Nawet wowczas jednak wybieral okreslenia, o ktorych wiedzial, ze nie beda jego czytelnikowi obce, i ze dzieki temu czytelnik wyposazy je w te wazne skladniki znaczeniowe, ktore w zamierzeniu Freuda sluzyc mialy przekazywaniu zarowno jawnych sensow, jak sensow ukrytych, glebszych. Zakladal, ze czytelnicy jego to osoby wyksztalcone, ludzie wychowani na klasykach, podobnie jak on sam. (Za czasow Freuda w Gymnasium greka i lacina byly przedmiotami obowiazkowymi.)
III
Do uzywanych przez Freuda bardzo waznych terminow pochodzenia greckiego naleza slowa Eros i erotyczny; wywodzi sie od nich doniosly termin sfery erogenne, ktory Freud utworzyl na oznaczenie szczegolnie wrazliwych na pobudzenie erotyczne obszarow ciala, jakimi sa sfera oralna, analna i genitalna. Termin ten pojawil sie po raz pierwszy w Trzech rozprawach z teorii seksualnej (1905). W przedmowie do czwartego wydania, napisanej w 1920 roku, Freud zwraca uwage
jak bardzo styka sie ten rozszerzony seksualizm psychoanalizy z Erosem boskiego Platona.c)
Czytelnikowi, ktory, podobnie jak Freud, przyswoil sobie bardzo gruntownie tradycje antyczna, takie slowa jak Eros i erotyczny przywodza na pamiec czar i wdziek Erosa oraz - co jeszcze wazniejsze - jego gleboka milosc do Psyche, duszy, ktora poslubil na wieczna milosc i oddanie. Jezeli ktos jest obeznany z tym mitem, niepodobna, aby pomyslal o Erosie, nie majac jednoczesnie w pamieci Psyche oraz opowiesci o tym, jak to najpierw w oszukanczy sposob wzbudzono w niej przekonanie, ze Eros jest wstretny, i jakie to mialo niezwykle tragiczne nastepstwa. Dopatrywac sie w Erosie (czy w tym, co sie z nim wiaze) nieokrzesanej seksualnosci to blad, ktory, jak to jest przedstawione w micie, moze prowadzic do katastrofy. (Bledem byloby rowniez mylenie Erosa z Kupidynem. Kupido to nieodpowiedzialny, zlosliwy chlopczyk, Eros zas jest dorosly; to mlody mezczyzna w pelnym rozkwicie urody i sil.) Jezeli milosc plciowa ma byc doswiadczeniem prawdziwie erotycznym, musi ja przenikac piekno (co symbolizuje Eros) i tesknota duchowa (co symbolizuje Psyche). Te wlasnie skladniki znaczeniowe naleza do tresci, o ktore Freudowi chodzilo, gdy uzywal takich slow jak Eros i erotyczny. Jezeli tresci tych, scisle zwiazanych z pochodzeniem wspomnianych slow z tradycji antycznej, slowa owe zostana pozbawione, nie tylko utraca spora czesc znaczen, ktore Freud chcial czytelnikowi przekazac, ale nawet moga zyskac sens calkowicie przeciwny.
Odnosi sie to do samego slowa psychoanaliza, ktore jest tworem Freuda. Uzywajac tego popularnego obecnie slowa, wszyscy na ogol zdaja sobie niejasno sprawe z tego, ze jest ono utworzone przez polaczenie dwu slow greckiego pochodzenia, ale tylko nieliczni uprzytamniaja sobie, ze odnosza sie one do dwu calkowicie przeciwnych zjawisk. Psyche to dusza, i slowo to pelne jest przebogatych znaczen, budzi rezonans emocjonalnym jest na wskros ludzkie i nie ma charakteru pojecia naukowego. Analiza zaklada dystans, poddawanie naukowemu badaniu. Czytelnicy angielskich przekladow Freuda traca tym wiecej, ze w jezyku angielskim akcent w slowie psychoanalysis pada na jego druga czesc, na analysis, przez co uwydatniona zostaje ta czesc zlozenia, z ktora wiaza sie konotacje naukowe. W jezyku niemieckim natomiast w slowie Psychoanalyse akcentowana jest pierwsza czesc, a wiec psyche, dusza. Tworzac na okreslenie tego, co uprawial, termin psychoanaliza, Freud pragnal uwydatnic, ze wydobywanie i badanie pomijanych i ukrytych czynnikow dzialajacych w naszej duszy pozwala nam obeznac sie z nimi i zrozumiec role, jaka odgrywaja w naszym zyciu. Wlasnie nacisk polozony na dusze rozni jego analiza od wszystkich innych analiz. Nasze mysli i uczucia dotyczace duszy ludzkiej - naszej wlasnej duszy, oto co jest wszechobecne i najwazniejsze w ujeciu Freudowskim. Niestety, gdy obecnie uzywamy slowa psyche w zlozeniu psychoanaliza czy w innych zlozeniach, jak psychologia, nie budzi juz ono w nas tego rezonansu uczuciowego, o jaki chodzilo Freudowi. W przypadku wspolczesnych mu wiedenczykow rzecz sie miala inaczej; dla nich slowo psyche nie tracilo w zadnym zlozeniu wlasciwych mu tresci.
Opowiesc o Psyche musiala szczegolnie pociagac Freuda, bo zanim Psyche dostapila niebios, zmuszona byla, dla naprawienia bledu, zstapic do podziemi. Podobnie Freud musial odwazyc sie na zejscie do podziemi - w tym przypadku do podziemi duszy - aby dostapic oswiecenia. Nawiazuje on do opowiesci o Amorze i Psyche w pracy Das Motiv der Kastchenwahl (1913), analizujac czynniki nieswiadome, jakie prawdopodobnie skrywaja sie w tak czesto wystepujacym motywie wyboru - ktory decyduje o calym losie danej osoby - pomiedzy trzema rzeczami lub trzema istotami (trzy szkatulki w Kupcu weneckim, trzy corki w Krolu Lirze, trzy boginie w sadzie Parysa, trzy siostry, z ktorych najpiekniejsza jest Psyche). Freud probuje pokazac, ze w motywie tym kryja sie dwa zwiazane ze soba elementy tresciowe. Jeden to nasza chec, aby wierzyc, iz tam, gdzie nie mamy wyboru, wybor ten istnieje. Drugi to symboliczne obrazowanie trojakiej roli pelnionej przez kobiete w zyciu mezczyzny - roli matki, ukochanej i na koniec matki symbolicznej (Matki-Ziemi), do ktorej powraca on, gdy umiera. W basni o Amorze i Psyche przedstawione jest glebokie przywiazanie matki do syna - wiec, ktora Freud uwazal za najmniej ambiwalentna ze wszystkich wiezi w zyciu mezczyzny. Ukazana tu jest takze niezwykle silna zazdrosc matki o ukochana syna. Jak czytamy u Apulejusza, Psyche byla tak piekna, ze czczono ja bardziej niz Wenus, co wzbudzilo gniew tej bogini.
Rozchylonymi wargami calowala syna dlugo i goraco,
aby uzyskac od niego zgube Psyche. Jednak mimo uwodzicielskich zabiegow, ktorymi chciala sklonic syna, aby spelnil jej zadania, Amor tym mocniej pokochal Psyche, zadajac od niej wykonania zadan, ktore w jej mniemaniu musza spowodowac, ze Psyche nie zdola sie ocalic, bo miedzy innymi ma ona przyniesc z podziemi szkatulke z odrobina urody, tyle, zeby na jeden dzionek starczylo.d) Przy czym dla pewnosci trzyma wowczas syna w zamknieciu. Zrozpaczony Amor zwraca sie o pomoc do ojca, Jowisza, ktory, pamietajac, jak sam kochal, godzi sie, by Psyche zostala zona syna.
Opowiesc o Amorze i Psyche stanowi pod pewnymi wzgledami odpowiednik historii Edypa, ale wystepuja tu tez istotne roznice. W opowiesci o Edypie ojciec leka sie, ze syn zajmie jego miejsce; aby temu zapobiec, probuje go zniszczyc. W opowiesci o Psyche matka leka sie, ze mloda dziewczyna wyruguje ja z miejsca, jakie zajmuje w uczuciach ludzkosci i syna, i dlatego probuje ja zniszczyc. Jednakze historia Edypa konczy sie tragicznie, natomiast opowiesc o Amorze i Psyche ma szczesliwe zakonczenie, i jest to bardzo znaczace. Milosc matki do syna i silna zazdrosc o mloda dziewczyne, ktorej daje on w swoich uczuciach pierwszenstwo, to cos, co mozna wyjawic otwarcie. To, ze mloda dziewczyna uroda przewyzsza dojrzala kobiete, ze syn zwraca sie od matki ku ukochanej, ze ukochana cierpi z powodu zazdrosci ze strony matki ukochanego - choc powoduje wielkie trudnosci, nie odbiega od normalnych ludzkich uczuc i zgodne jest z naturalnym konfliktem pokolen. Totez na koniec Jowisz i Wenus godza sie z sytuacja: odbywaja sie uroczyste zaslubiny Amora i Psyche w obecnosci wszystkich bogow, Psyche zostaje obdarzona niesmiertelnoscia, Wenus jedna sie z ukochana syna. Natomiast Edyp, zabijajac ojca i poslubiajac matke, wprowadza w czyn powszechna dziecieca fantazje. Obracajac te fantazje w rzeczywistosc, Edyp dziala przeciw naturze, zgodnie z ktora syn winien poslubic kobiete nalezaca do jego wlasnego pokolenia, a nie matke, i pojednac sie z ojcem. Dlatego tez dzieje jego koncza sie tragicznie dla wszystkich.
Nie wiemy, czy Freud pozostawal pod wrazeniem analogii i roznic zachodzacych miedzy tymi dwoma starozytnymi mitami, ale wiemy dobrze, jak bardzo zafascynowany byl mitologia grecka; studiowal ja gorliwie i kolekcjonowal greckie, rzymskie i egipskie posazki. Wiedzial, ze Psyche przedstawiano jako mloda i piekna, z ptasimi lub motylimi skrzydlami. Ptak czy motyl to symbole duszy w wielu kulturach, uwydatniajace jej transcendentna nature. Dzieki tym symbolom slowo psyche wyposazone jest w znaczenia wiazace sie z pieknem, delikatnoscia i tym, co niesubstancjonalne - z ideami, ktore laczymy z dusza do dzisiaj; sugeruja one takze, ze jesli chcemy zblizyc sie do Psyche, wymaga to z naszej strony najwiekszego szacunku, ostroznosci i uwagi, poniewaz w przeciwnym razie moglibysmy ja zniszczyc. Uprawianie psychoanalizy rowniez wymaga szacunku, ostroznosci i uwagi.
IV
Wszystkie wysilki Freuda podczas calego zycia zmierzaly do tego, aby pomoc nam w rozumieniu siebie samych, a przez to w uwolnieniu sie od spetania przez nie znane nam sily, sprawiajacego, ze zycie nasze pelne jest cierpien, a nawet wielkich nieszczesc, i ze unieszczesliwiamy innych, w znacznej mierze na wlasna zgube. Badajac, co zawiera nasza nieswiadomosc, Freud podal w watpliwosc pewne bardzo nam drogie przekonania, takie jak wiara, ze ludzkie mozliwosci doskonalenia sie sa nieograniczone, i ze czlowiek jest z natury dobry; uprzytomnil nam nasze ambiwalencje wewnetrzne oraz przyrodzony narcyzm, odkrywajac, ze wywodzi sie on z dzieciecego egocentryzmu i ukazujac jego niszczacy charakter wowczas, gdy juz jestesmy dorosli. W zyciu i pracy Freud wypelnial usilnie nakaz wypisany na swiatyni Apollina w Delfach:
Poznaj samego siebie
i pragnal rowniez nam pomoc w tym zadaniu. Doglebne poznanie siebie budzic moze jednak skrajny niepokoj. Pociaga za soba koniecznosc wewnetrznych przemian, co jest zadaniem trudnym i bolesnym. Zrodlem wielu rozpowszechnionych nieporozumien dotyczacych Freuda i psychoanalizy jest ow lek przed samopoznaniem - wygodne przekonanie, wspierane przez wprowadzajacy emocjonalny dystans jezyk istniejacych przekladow, ze psychoanaliza to metoda analizowania okreslonych aspektow zachowania innych ludzi. Odkrycia Freuda stanowia zagrozenie dla naszego narcystycznego obrazu samych siebie. Ilez jest w tym ironii, ze dzielo czlowieka tak usilnie dazacego do do samozrozumienia wywoluje tyle nieporozumien co do psychoanalizy, ktore maja charakter obronny wlasnie w tym zakresie.
Przyjmujac tylko niektore, wyrwane z calosci jego mysli, twierdzenia Freuda dotyczace roli popedow seksualnych w ksztaltowaniu sie osobowosci czlowieka, nie rozumiejac jego tragicznego przekonania, ze niszczycielskie tendencje ludzkie wywodza sie z mrocznej strony ludzkiej duszy, i przeksztalcajac to przekonanie w latwa teorie, ze negatywne przejawy zachowan czlowieka stanowia tylko i po prostu nastepstwo tego, ze zyje on w zlym spoleczenstwie, wielu kontynuatorow Freuda splycilo psychoanalize tak bardzo, ze przeksztalcila sie ona w cos, co stanowi przeciwienstwo glebokiego Freudowskiego spojrzenia na kondycje ludzka. Freud byl przekonany, ze stworzenie spoleczenstwa cywilizowanego stanowi - mimo wszystkich jego niedociagniec - najwyzsze osiagniecie czlowieka. Jedynie zupelne niezrozumienie tego, co Freud pisze w pracach Totem i tabu (1912-1913) i Das Unbehagen in der Kultur (1930)e), pozwala zywic wygodne przeswiadczenie, ze psychoanaliza to nie konfrontacja z otchlania w nas samych i niewiarygodnie trudne zadanie obeznania sie z panujacym w tej otchlani chaosem oraz zyskania nad nim kontroli, ale cos, co ma uczynic zycie latwym i przyjemnym, i co upowaznia nas do tego, aby - pod pretekstem autoekspresji - dawac niepohamowany upust popedom seksualnym, nie zwazajac na zadne ograniczenia, ryzyko czy cene. Caly wysilek Freuda zwiazany z odslanianiem nieswiadomosci zmierzal do tego, abysmy mogli zyskac pewna doza racjonalnej kontroli nad nia; abysmy wowczas, gdy dzialanie pod wplywem presji nieswiadomych nie jest rzecza wlasciwa, byli w stanie odwlec je lub mogli presje te zneutralizowac, albo tez - co najbardziej pozadane - potrafili skierowac je poprzez sublimacje ku wyzszym i lepszym celom.
Trudnosci napotkane przez Freuda podczas autoanalizy i trudnosci, jakie mieli jego pacjenci z wywolywaniem z pamieci stlumionych wspomnien, dowiodly Freudowi, ze odkrycie wlasnych tresci nieswiadomych nigdy nie jest latwe. Konkretne doswiadczenia z wczesnego okresu pracy pouczyly go, ze jesli ma sie uniknac niepozadanych konsekwencji tego procesu, jest rzecza absolutnie niezbedna, aby analityk bacznie czuwal nad dokonujacym sie u pacjenta przeniesieniem pozytywnym i nad wlasnymi uczuciami wzbudzanymi przez ten proces. Doszedl on do wniosku, ze jezeli praca nad odkryciem siebie samego ma odbywac sie w sposob zapewniajacy bezpieczenstwo i przynosic pozadane rezultaty, musi ona przebiegac w specjalnych warunkach. Aby pacjent mogl bezpiecznie otworzyc kociol ze swoimi tresciami nieswiadomymi, wyzwolic emocje i zniesc stlumienia - ktorych znaczna czesc okazywala sie dla niego dotad bardzo uzyteczna w radzeniu sobie z zyciem w spoleczenstwie - konieczne jest przeprowadzenie tego procesu w stosunkowo krotkich, wydzielonych i scisle okreslonych porcjach czasu. Jedynie wowczas mozna sobie pozwolic na rozpetanie mysli i uczuc, nad ktorymi - dla wlasnego dobra i dla dobra innych - w zyciu codziennym musimy panowac. Jedynie wowczas zdolamy uzyskac wlasciwy wglad w to, co dzieje sie w naszej nieswiadomosci, jesli bedzie sie to odbywac w warunkach zagrazajacych naszemu normalnemu zyciu poza gabinetem lekarskim i naszym osobistym wieziom zyciowym.
Na te niezmierna ostroznosc Freuda w procesie analitycznym zazwyczaj nie zwraca sie uwagi i panuje przekonanie, ze psychoanaliza opowiada sie za nieograniczonym pozwalaniem sobie na wszystko, nie w slowach, wymienianych na osobnosci, przez scisle okreslony i wydzielony z zycia czas, ale w uczynkach, zawsze i wszedzie, we wszystkich sytuacjach zyciowych, bez wzgledu na spustoszenia, jakie to moze wywolac w naszym wlasnymm zyciu i w zyciu innych ludzi. Poniewaz psychoanaliza odslonila szkodliwe nastepstwa nadmiernych stlumien, wytworzylo sie przekonanie, ze opowiada sie ona za zniesieniem jakichkiolwiek autokontroli. Poniewaz podczas psychoanalizy stawia sie wymog:
nalezy wyjawic wszystko
- ale tylko przez piecdziesiat minut dziennie i pod opieka specjalnie przygotowanego i godnego zaufania terapeuty, ktory ochroni pacjenta przed zbyt glebokim lub zbyt pospiesznym wnikaniem we wlasna nieswiadomosc, wytworzylo sie przekonanie, ze glosi ona:
nie nalezy zwazac na nic,
w zadnym czasie i miejscu, przez cale zycie.
zamieniono na:
Rob co ci sie podoba
Freud stale podkreslal, ze wrogowie psychoanalizy - ci, ktorzy uwazaja, ze nie jest ona nic warta - nie sa dla jej rozwoju niebezpieczni; problem stanowili dla Freuda naiwni zwolennicy jego nowej nauki i wszyscy, ktorzy pragna sie nia poslugiwac, aby usprawiedliwic wszelkie mozliwe roszczenia wlasnego egocentryzmu w zyciu i wobec innych ludzi. Obawial sie, ze psychoanaliza ulegnie zniszczeniu, jesli zostanie szeroko przyjeta, nie bedac zrozumiana. Po swoim pobycie w Stanach Zjednoczonych, gdzie w 1909 roku, w Clark University, po raz pierwszy i jedyny w uznaniu jego osiagniec nadano mu honorowy stopien naukowy, Freud przewidzial, ze taki wlasnie bedzie los psychoanalizy w tym kraju. W 1930 roku pisal:
Czesto slysze, ze psychoanaliza jest bardzo popularna w Stanach Zjednoczonych i ze nie napotkala tam tak zacieklego oporu jak w Europie. (...) Wydaje mi sie, ze popularnosc slowa psychoanaliza w Ameryce nie oznacza ani obeznania z jej sednem, ani poszerzenia i poglebienia sposobu jej rozumienia. (...) Znajomosc psychoanalizy jest u amerykanskich doktorow i autorow najczesciej bardzo niedokladna, znaja oni jedynie pewne slowa i formuly, co nie przeszkadza im w wypowiadaniu bardzo stanowczych sadow2.
Podobnie jak ojciec psychologii amerykanskiej, William James, Freud oparl swe dzielo glownie na introspekcji - wlasnej i pacjentow. Psychoanaliza polega w ogole na introspekcji. Mimo ze obecnie czesto cytuje sie Freuda we wstepach do prac z dzieedziny psychologii - i to czesciej niz kogokolwiek innego3 - dziela jego wywarly jedynie bardzo powierzchowny wplyw na cytujacych go akademickich psychologow. Badania psychologiczne prowadzone na uniwersytetach amerykanskich i uniwersyteckie nauczanie psychologii w tym kraju sa albo ukierunkowane behawioralnie, albo skupione na psychologii poznania, albo zorientowane fizjologicznie, koncentrujac sie niemal wylacznie na tym, co mozemy zmierzyc lub zaobserwowac z zewnatrz; introspekcja nie odgrywa tu zadnej roli. Psychologia amerykanska jest tylko analiza - pomija calkowicie psyche, czyli dusze.
Kiedy w dziedzinie psychologii rozwojowej - ktora nie powstalaby, gdyby nie dzielo Freuda - nawiazuje sie do jego prac, to w wiekszosci przypadkow autorzy albo zaprzeczaja jego twierdzeniom, albo je trywializuja. Dr Benjamin Spock, najbardziej znany pediatra swoich czasow, w ksiazce Baby abd Child Care przystosowuje odkrycia Freuda do poziomu dzieciecego. W jednym z dwu miejsc, w ktorych wspomina o Freudzie, pisze:
Silne przywiazanie (dziecka - B.B.) do rodzicow posluzy mu potem do konstruktywnego celu i dziecko z niego stopniowo wyrosnie. (Freud nazwal te przemiane rozwiazaniem zespolu edypalnego.)
A wiec to takie proste! Przywiazanie sluzy okreslonemu celowi i wyrasta sie z niego, bez zadnych konfliktow czy pozostalosci. Spock zdaje sie sadzic, ze zespol edypalny znika automatycznie wraz z uplywem czasu - mimo ze Freud ukazal, jak gleboki wplyw wywiera on na nas przez cale zycie.
V
Zygmunt Freud stworzyl termin zespol edypalnyf) na oznaczenie klebowiska mysli, uczuc i impulsow, w wiekszosci lub calkowicie nieswiadomych, tworzacego sie u dzieci wokol stosunkow, jakie lacza je z rodzicami. Nie mozna zrozumiec, dlaczego Freud wybral to osobliwe okreslenie, te metafore, jezeli nie jest sie obeznanym z waznymi szczegolami opowiesci o Edypie. Niestety, wiekszosc studentow amerykanskich, ktorych staralem sie zaznajomic z psychoanaliza, wykazywala mniej niz nikla znajomosc mitu o Edypie czy Sofoklesowego Krola Edypa.
Historia Edypa zaczyna sie od niezmiernie ciezkiego psychicznego i fizycznego urazu, jakiego dziecko doznaje od osob, ktore powinny byc jego pierwszymi i najlepszymi opiekunami - od rodzicow. Dzieciatko Edyp - zrodzone z Lajosa i Jokasty, krola i krolowej Teb, ostrzezonych przez wyrocznie, ze synowi ich sadzone jest zabic ojca - zostaje okalczone (przez przebicie szpikulcem stop) i wydane na smierc. Edypa, ocalonego od smierci w najwczesniejszym dziecinstwie, wychowuja krol i krolowa Koryntu, i dorasta on, sadzac, ze to jego prawdziwi rodzice. Kiedy pewnego razu ktos podsuwa mu mysl, ze jest inaczej, przejmuje sie tym tak bardzo, iz udaje sie po wiedze do wyroczni w Delfach. Wyrocznia glosi mu - tak jak oglosila to jego prawdziwym rodzicom - ze zabije ojca i poslubi matke.
Wstrzasniety ta przepowiednia, Edyp tak mocno pragnie ochronic tych, o ktorych sadzi, ze sa jego rodzicami, iz uchodzi z Koryntu, postanawiajac nigdy nie wrocic. Podejmuje wedrowke po Grecji i wtedy na rozstaju drog spotyka nieznajomego, z ktorym wdaje sie w zwade i ktorego zabija - a byl to jego ojciec Lajos. W koncu Edyp przybywa do Teb, wowczas gdy miasto to pustoszone jest przez Sfingeg), ktora legla na pobliskiej skale, zadaje przechodzacym osobom zagadke do rozwiazania i zabija kazdego, kto nie umie dac wlasciwej odpowiedzi. Edyp, czlowiek bezdomny i malo dbajacy o zycie, przyjmuje wyzwanie Sfingi. Kiedy udaje mu sie rozwiazac zagadke, w nagrode zostaje krolem Teb i poslubia Jokaste. Mija wiele lat i na miasto pada zaraza, ktora jest kara za nie pomszczone zabojstwo Lajosa. Edyp musi odnalezc morderce, kiedy zas prawda wychodzi na jaw, oslepia sie, a Jokasta popelnia samobojstwo.
Termin zespol edypalny ma sens symboliczny. Jak w przypadku wszystkich metafor, ktorymi posluguje sie Freud w swoich pracach, glowna zaleta tego terminu jest jego sugestywnosc i bogactwo znaczen. Znaczenia zawarte w tej metaforze aktualizuja sie na roznych poziomach, poniewaz - z racji jawnych i ukrytych zwiazkow z mitem i ze wspomnianym dramatem - jest ona powiazana z innymi metaforami. Freud wybral ja, aby rozswietlic i przedstawic w zywy sposob cos, co opiera sie zwiezlejszemu wyrazowi. Jezeli bedziemy przekonani - jak wlasnie wielu moich studentow - ze termin zespol edypalny znaczy tyle, iz mali chlopcy pragna zabic mezczyzne, o ktorym wiedza, ze jest ich ojcem, i poslubic kobiete, o ktorej wiedza, ze jest ich matka, nasz sposob rozumienia tego terminu opierac sie bedzie na skrajnym uproszczeniu mitu. Edyp wlasnie nie wiedzial, co czyni, zabijajac Lajosa i poslubiajac Jokaste, i pragnal najgorecej uniemozliwic sobie wyrzadzenie krzywdy tym, ktorych uwazal za swoich rodzicow. To, co termin ow sugeruje, to niepokoj dziecka i jego poczucie winy z powodu ojcobojczych i kazirodczych zyczen oraz lek przed konsekwencjami dzialan, ktore zyczenia te wprowadzalyby w czyn.
Glowne problemy, na ktorych skupia sie Sofokles w swoim dramacie, to wina Edypa i odkrycie przezen prawdy; wokol tych rowniez znaczen koncentruje sie sens pojecia zespolu edypalnego. Freud odkryl, ze jako ludzie dorosli nie jestesmy swiadomi tego, iz we wczesnym okresie zycia osoba rodzica tej samej plci co my budzila w nas uczucia negatywne, i ze ku obojgu rodzicom kierowalismy wowczas uczucia natury seksualnej; a nie jestesmy tego swiadomi, poniewaz wiele przejawow owych uczuc poddalismy glebokiemu stlumieniu. Freud odkryl dalej, ze chociaz w wieku doroslym o tych zlozonych i ambiwalentnych uczuciach wobec rodzicow nie wiemy, nadal wywieraja one na nas nieswiadomy wplyw i wywoluja poczucie winy. Te nieswiadome uczucia i wspomniane nieswiadome poczucie winy moga powodowac prawdziwe spustoszenia. Wreszcie, odkryl on, ze kiedy stlumiona wrogosc wobec rodzica tej samej plci i stlumione pragnienia seksualne budzone przez rodzica plci odmiennej staja sie dostepne naszemu swiadomemu rozpoznaniu, jestesmy w stanie podjac odpowiednie dzialania, aby powstrzymac pustoszace konsekwencje owych uczuc w naszym zyciu osob doroslych.
Kiedy mowa o zespole edypalnym, musimy pamietac o tym, co przedstawione jest zarowno w micie, jak w dramacie Sofoklesa: ze Edyp uczynil to, co uczynil, poniewaz rodzice calkowicie odrzucili go, gdy byl dzieckiem, i ze dziecko nie odrzucone w tak skrajny sposob przez oboje rodzicow nigdy by takich czynow nie popelnilo. Twierdzenia Freuda o glebokim tlumieniu pragnien edypalnych i o powaznych nastepstwach zwiazanego z nimi poczucia winy - tak doniosle dla zrozumienia konfliktu wywierajacego tak wielki wplyw na ksztaltowanie sie naszej osobowosci - nie maja zastosowania w sytuacji, gdy ojciec probowal nas zabic w dziecinstwie; dlaczego mielibysmy miec poczucie winy z powodu tego, ze chcielismy wowczas pozbyc sie takiego niegodziwca? A twierdzenia o wystepujacym u chlopcow zyczeniu, aby zawsze, do konca zycia, kochac matke i byc jedynym i wylacznym obiektem jej milosci przez cale zycie, oraz o poczuciu winy, jakie wywoluje chec jej posiadania, nie sa aktualne, jesli matka zwrocila sie przeciwko nam, gdy bylismy mali. Jedynie wtedy, gdy kochamy rodzicow i z cala swiadomoscia pragniemy ich ochraniac, poddajemy tlumieniu negatywne uczucia wobec nich i budzone przez nich pragnienia natury seksualnehj. Kiedy Freud mowi o edypalnym poczuciu winy, ma na mysli wlasnie te uczucia stlumione, nie dochodzace do naszej swiadomosci.
Edyp, uchodzac z Koryntu, nie zwrocil uwagi na napomnienie wypisane na swiatyni w Delfach.
Poznaj samego siebie.
Nakaz ten implicite pouczal, ze jezeli ktos nie zna samego siebie, nie zrozumie we wlasciwy sposob tego, co oglosi mu wyrocznia. To, co Edyp uczynil, stanowilo spelnienie przepowiedni, poniewaz byl on nieswiadomy swoich najglebszych uczuc. Nie znajac samego siebie, osadzil, ze bylby w stanie zabic ojca, ktory wychowal go z najwiekszym staraniem, i poslubic matke, kochajaca go jak syna. Pozbawiajac sie wzroku, urealnil on metaforyczny sens swojej uprzedniej slepoty - slepoty na sens przepowiedni; slepoty opartej na nieznajomosci siebie samego. Natchnal go moze do tego czynu przyklad Tejrezjasza, slepego wieszczka, ktory odslonil Edypowi prawde o tym, kto jest zabojca Lajosa. Postac Tejrezjasza ucielesnia mysl, ze odwracajac spojrzenie od swiata zewnetrznego i zwracajac je ku wnetrzu - ku wewnetrznej naturze rzeczy - zyskamy prawdziwa wiedze i zdolamy zrozumiec to, co ukryte, a co nalezy poznac.
Zgodnie z glowna zasada psychoanalizy, poznanie siebie samego wymaga rowniez poznania wlasnej nieswiadomosci i zdobycia nad nia kontroli, ktora pozwolilaby ustrzec sie niszczacego dla nas samych i dla innych postepowania, motywowanego nie rozpoznanymi przez nas czynnikami. Totez wymog zdobycia samowiedzy, stawiany przez wyrocznie kazdemu, kto chce zrozumiec, co ona mu glosi, mozna rozszerzyc, odnoszac go do tego wszystkiego, co zazwyczaj jest w nas nieswiadome. We Freudowskim pojeciu zespolu edypalnego kryje sie wiec zarazem przestroga gloszaca koniecznosc poznania przez nas naszych tresci nieswiadomych. Jezeli je poznamy, bedziemy mogli sprawowac nad nimi kontrole. A wtedy, gdy znajdziemy sie na rozstaju, nie wiedzac, jak a droge obrac i czujac sie unieruchomieni przez osobe typu ojcowskiego, nie wymierzymy jej ciosu w niepohamowanym gniewie i frustracji. W chwilach wielkiego napiecia czynniki nieswiadome nie popchna nas do dzialan, ktore nas zniszcza, tak jak zniszczyly Edypa.
Niezmiernie wazne miejsce zajmuje w micie o Edypie - a wiec takze nieodlacznie w pojeciu zespolu edypalnego - mysl, ze poki czyny Edypa oraz jego nieswiadome zyczenia, nieswiadoma wrogosc i nieswiadomy lek, ktore doprowadzily do tych czynow, nie sa rozpoznane, ich niszczace dzialanie nie ustaje; symbolizuje to pustoszaca Teby zaraaza. gdy Edyp poznaje przyczyny zarazy, oczyszcza sie, a zarazem ustaje. To wlasnie jest w micie najwazniejsze; z chwila gdy nieznane zostaje poznane - gdy zabojstwo ojca i kazirodczy zwiazek z matka zostaja ujawnione, a bohater oczyszcza sie - pustoszace skutki uczynkow Edypa znajduja swoj kres.h) Mit ten zawiera tez ostrzezenie, ze im dluzej bedziemy bronic sie przed poznaniem tego, co ukryte, tym wieksza szkode wyrzadzimy sobie i innym. W psychoanalitycznym pojeciu zespolu edypalnego zawarte jest implicite to samo ostrzezenie. Freud odkryl, podczas autoanalizy i w pracy z pacjentami, ze kiedy odwazymy sie na to, aby dostrzec wlasne pragnienia ojcobojcze i kazirodcze - co jest rownoznaczne z oczyszczeniem sie z nich - wowczas niszczace oddzialywanie tych uczuc zanika. Odkryl, ze zdanie sobie sprawy z wlasnych uczuc nieswiadomych - przeksztalcenie ich z nieswiadomych w swiadome - jest najlepszym sposobem ochronienia sie przed katastrofa, jaka spotkala Edypa.
Wydaje sie bardzo prawdopodobne, ze kiedy Freud dochodzil do koncepcji zespolu ed...
Endriu4001