'Historia Turystyki w Sudetach' - Papierniak Witold.pdf

(392 KB) Pobierz
Historia turystyki w Sudetach
- 1 -
Witold Papierniak
Historia turystyki w Sudetach
Jest to materiał stanowiący treść 5-godzinnego wykładu na kursie przewodnickim, niestety bez ilustracji.
Ważniejsze jego fragmenty drukowane są większą czcionką, Kolejność literatury w p. 18 wskazuje stopień jej
wykorzystania w wykładzie. Ponieważ są to pozycje bardzo trudno dostępne, warto chyba ten tekst
upowszechnić wśród krajoznawców i kadry turystycznej.
Spis treści
1. Wstęp.................................................................................................................................................... 3
2. Początki poznawania gór - miejsca kultu przedchrześcijańskiego....................................................3
3. Najstarsze szlaki handlowe prowadzące przez Sudety........................................................................ 3
4. Walończycy. Początki górnictwa ........................................................................................................ 4
5. Drwale i kurzacy. Pierwszy ostrzegawczy dzwonek na temat stanu lasów w Karkonoszach......... 5
6. Pasterskie budy i pierwsze schroniska dla turystów........................................................................... 6
7. Odrodzenie i zainteresowania naukowe w XVI - XVIII w. Pierwsze mapy i pomiary wysokości....7
8. Ludowi zielarze - laboranci................................................................................................................. 7
9. Duch gór...............................................................................................................................................8
10. Karkonoskie spory o miedzę.............................................................................................................. 9
11. Dzieje budowli na szczycie Śnieżki..................................................................................................10
12. Styl panujący w turystyce sudeckiej i jej atrakcje.......................................................................... 11
12.1 Wiek XVII i pierwsze lata XVIII w......................................................................................................11
12.2 Wiek XVIII............................................................................................................................................. 11
12.3 Wiek XIX.................................................................................................................................................12
12.4 Wiek XX do roku 1945............................................................................................................................13
13. Polacy w uzdrowiskach sudeckich..................................................................................................14
13.1 Cieplice...................................................................................................................................................14
13.2 Szczawno................................................................................................................................................14
13.3 Duszniki..................................................................................................................................................14
13.4 Kudowa...................................................................................................................................................14
13.5 Lądek Zdrój...........................................................................................................................................14
13.6 Pierwsze polskie opisy uzdrowisk sudeckich.......................................................................................14
13.7 Podsumowanie.......................................................................................................................................15
14. Początki zorganizowanego przewodnictwa.................................................................................... 15
14.1. Szczeliniec Wielki...................................................................................................................................15
14.2 Karkonosze...............................................................................................................................................16
15. Organizacje turystyczne powstałe w XIX wieku............................................................................ 17
15.1. Riesengebirgsverein (RGV)...................................................................................................................17
15.2 Gebirgsverein der Grafschaft Glatz (GGV).........................................................................................17
15.3 Mährisch-Schlesier Sudetengebirgsverein (MS-SGV)........................................................................17
15.4 Inne towarzystwa.....................................................................................................................................18
15.5. Znakowanie szlaków w górach.............................................................................................................18
16. Okres po 2 wojnie światowej...........................................................................................................18
16.1. Lata 1945 - 1989......................................................................................................................................18
- 2 -
16.2. Okres od roku 1990................................................................................................................................19
17. Biały Jar 20 III 1968......................................................................................................................20
18. Wybór literatury............................................................................................................................... 21
- 3 -
1. Wstęp
Turystyka w Sudetach ma tradycje sięgające kilku stuleci. Można powiedzieć, że powstała trochę
jako młodsza siostra lecznictwa uzdrowiskowego, potem stała się jedną z istotniejszych gałęzi życia
gospodarczego. W okresie Polski Ludowej (1945-89) nie było to czasem brane pod uwagę, dopiero w
ostatnich latach nabiera ponownie i wszędzie coraz większego znaczenia. Chcąc jednak odpowiedzieć
na pytania dotyczące wielu jej szczegółów, musimy sięgać wstecz nie do XIX czy XVIII wieku
(początki nowoczesnej turystyki), ale do XII wieku, a czasem nawet jeszcze głębiej. Trzeba dotknąć
spraw, które dla tzw. historii powszechnej mają znaczenie wręcz marginalne, ale pozostały po nich
pewne ślady, czasem widoczne w górach do dziś. One z kolei oddziaływały na odwiedzających te
miejsca ludzi i wywarły wpływ na ich kulturę. Dziś często zdarza się, że w masowych imprezach
organizowanych dla promocji i reklamy wielu rejonów sudeckich, sięga się do tych tradycji. A że
turystyka również jest elementem kultury, dlatego też naszą przygodę z jej poznawaniem
rozpoczniemy od głębokiego średniowiecza. Pozwoli to wyjaśnić, dlaczego najszybciej rozwinęła się
ona w Karkonoszach. Pasmo to odegrało zresztą szczególną rolę i dlatego o nim będzie najwięcej.
2. Początki poznawania gór - miejsca kultu przedchrześcijańskiego
Pierwsze wyprawy ludzi w góry powodowane były pobudkami religijnymi. Później pojawiły się
przyczyny natury gospodarczej, zainteresowania naukowe, a dopiero na końcu (XVIII i XIX w)
krajoznawcze i turystyczne. Spowite często w mgły i chmury wysokie szczyty górskie uznawane były
od najdawniejszych czasów za siedzibę bóstw. Oddawano im cześć. Podobnie czczono źródła
największych rzek. Znane najstarsze ośrodki takiego kultu to:
- Ślęża – śląski Olimp;
- Jawornik – śląski Hades (jawor wydaje się być u Słowian symbolem zmarłych);
- Górzec (Chełmy koło Jawora, w płn. wsch. części Pogórza Kaczawskiego);
- Gromnik (Wzgórza Strzelińskie);
W roku 2005 podczas wstępnych badań archeolog. na szczycie Gromnika odkryto fragmenty murowanej
budowli (świątyni?) oraz ceramiki ocenione na X wiek, czyli z okresu przedchrześcijańskiego.
- Grodziec ?, Ostrzyca ?, Śnieżka ??? - to domniemane miejsca kultu.
- Cudowne Źródło w Borowym Jarze (na lewym brzegu Bobru w jego przełomowej dolinie,
u podnóża Kaplicznej, na płn. zach. od Jeleniej Góry);
- źródło św. Wolfganga lub tzw. Pogańska Kaplica w Górach Izerskich – kult Lwińca;
- Dobre Źródło na zboczach Grabowca w Karkonoszach, na płn. zach. od Karpacza;
- dwa uzdrowiska karkonoskie: źródła w Cieplicach i Janskich Lazniach w Czechach;
- źródła w Szczawnie - Zdroju (?);
- źródła Izery;
- źródło Morawy pod Śnieżnikiem, po stronie południowej (?);
- źródła Łaby w Karkonoszach.
Można postawić hipotezę, że każda najwyższa w okolicy góra mogła być takim miejscem kultowym,
pod warunkiem, że osadnictwo dotarło w jej rejon dostatecznie wcześnie. Dlatego też Śnieżnik takim
miejscem nie był, ale źródła Morawy zapewne tak, choć chyba nie od razu lokalizowano je aż na
Śnieżniku. Największe ośrodki kultowe to Ślęża i źródła Łaby .
3. Najstarsze szlaki handlowe prowadzące przez Sudety
a) szlak bursztynowy – istniał już przed naszą erą. Jego główna trasa to praktycznie obecna droga
E 67 (a więc na Dolnym Śląsku: Wrocław - Jordanów - Niemcza - Bardo - Kłodzko - Kudowa) z
wariantem przez Przeł. Międzyleską + wariant zachodni przez Trutnov - Lubawkę - Świny - Jawor
- Legnicę, chyba późniejszy, z IX-X w. n.e.;
- 4 -
Dwie pozostałe najstarsze drogi prowadziły przez główny grzbiet Karkonoszy. Ich przyczyną
powstania musiał zapewne być kult źródeł Łaby.
b) Śląska Droga: Jelenia Góra Cieplice – Sosnówka – Dobre Źródło – Babia Ścieżka – Przeł. pod
Czołem) – obecna ul. Zamkowa w Karpaczu Górnym – Pański Dom (zamek średniowieczny?) na
lewym zboczu doliny Pląsawy – Złotówka (rejon schr. Strzecha Akademicka) – Równia pod
Śnieżką –źródła Białej Łaby – przeł. Vyrovka – Stražne – Vrchlabi – Hostinne.
Istniała już w XII w., nazwę nadali jej jednak przychodzący z południa na Śląsk. Chyba nią przeszedł
w r. 1110 Bolesław Krzywousty z wojskiem i atakując Czechy odniósł sukces. Wtedy też założono
gród u zbiegu dwóch rzek: Bobra i Kamiennej – obecna Jelenia Góra. W XIII w. pojawił się wariant tej
drogi prowadzący od obecnego Karpacza Górnego w rejon Kowar, do tamtejszych kopalń.
O Pańskim Domu dowiesz się więcej klikając tutaj.
Wśród historyków nie ma zgody, co do prawdziwości przejścia wojska Krzywoustego przez Karkonosze. Jednak Gall
Anonim pisze: „nową drogę wytyczył Bolesław do Czech przez okolice straszne, nogą ludzką nie tknięte (...) góry chmur
sięgające, pełne skał, strome, (...) na bagnach głębokich kładąc mosty” ( drabiny i Równia pod Śnieżką! ). Poza tym po co
w r. 1139 powstaje nad Łabą „Hostin Hradec”, a w r. 1145 jest mowa o stałych czeskich strażach na karkonoskim
pograniczu (nazwy: Strážne, Strážna hůra, Vartištĕ) ([1] s. 74).
c) Czeska Ścieżka: Wleń (najstarsza obok Grodźca kasztelania w Sudetach Zach.) – dolina
Kamienicy – Bobrowe Skały (zwane kiedyś czeskimi) - Piechowice - dolina Kamienej aż do
rejonu przystanku PKS Szklarska Poręba Średnia – na południe przez „czeski bród”, a później
„czeski most” (być może trochę doliną Szrenickiego Potoku, aby potem przejść do doliny
Szklarki, obecnie prowadzi tędy szlak żółty) – rejon schr. Pod Łabskim Szczytem –źródła Łaby –
dolina Izerki – Rokytnice nad Izerą – dolina Izery – Vysokě nad Izerą.
Droga ta wzmiankowana jest pod koniec XV w., służyła potem jako szlak łączący huty szkła po obu
stronach Karkonoszy. Nazwę nadali jej Ślązacy udający się do Czech.
W Sudetach Zach. nastarsze drogi łączące Śląsk i Czechy prowadziły przez wysokie góry, a w
Sudetach Środkowych i Wschodnich wiodły przez stosunkowo niskie przełęcze. Tu leży zasadnicza
przyczyna tego, że Karkonosze zostały poznane wcześniej i że tu wcześniej rozwinęła się turystyka.
Również sprawy gospodarcze zaważyły na późniejszej karierze tur. Sudetów Środkowych i Wsch.
Szlak bursztynowy był ważny dopóki Śląsk i Czechy łączyły ścisłe więzi państwowe, a więc do
połowy XVIII wieku. Potem (pod panowaniem pruskim), już w dobie początku właściwej turystyki, na
znaczeniu zyskuje droga łącząca Jelenią Górę przez Zgorzelec z Saksonią. Tu panuje większy ruch i
Karkonosze na tym zyskują. Przez ok. 100 lat były one najwyższymi górami w państwie pruskim.
Co natomiast spowodowało wręcz wyjątkowe znaczenie Karkonoszy w XIX w.? Dwie przyczyny:
Po pierwsze Karkonosze były najwyższymi górami w Prusach (w 1. poł. XIX w. Bawaria z
Alpami nie należała do Prus, zjednoczenie Niemiec dokonało się dopiero po roku 1871).
Po drugie: ich niepowtarzalny krajobraz. Poza nimi w Sudetach nie ma tylu elementów rzeźby
alpejskiej - polodowcowej (może trochę w Jesionikach i Masywie Śnieżnika, ale brak tam przecież
jezior!). Góry Stołowe ze swymi formami skalnymi nie stanowiły w dobie romantyzmu tak wielkiego
magnesu dla obywateli Saksonii i Prus, gdyż na wschód od Drezna, nad Łabą, znajduje się Saska
Szwajcaria - obszar podobny do Gór Stołowych a leżący znacznie bliżej miast niemieckich i to na
ruchliwym szlaku handlowym Drezno - Praga. Z Berlina do Karkonoszy jest ok. 300 km, po
pojawieniu się linii kolejowych była to niewielka odległość. Do Wałbrzycha i Kłodzka było już
pociągiem dalej. Więcej na ten temat można przeczytać w pracach [5, 31].
4. Walończycy. Początki górnictwa
Bogactwa naturalne gór sprawiły, że człowiek wkroczył w nie odważnie. Najstarszą domeną górnictwa są bowiem
góry – nawet nazwa na to wskazuje. Tu często rudonośne warstwy minerałów znajdują się na powierzchni ziemi. Człowiek
wiedział o tym od dawna i dlatego nie względy estetyczne czy naukowe, ale chęć zawładnięcia spodziewanymi bogactwami
były główną przyczyną, że odważał się zapuszczać w świat dzikiej przyrody. Pionierami byli tu przybysze z Walonii, potem
(100-150 lat później) pojawiło się zorganizowane górnictwo – kopalnie i kuźnice (huty), a wokół nich stałe sadyby.
Walonia to obecnie obszar na pograniczu Francji i Belgii, a przez słowo Walończyk rozumiemy dziś grupę
zromanizowanych Celtów tam mieszkających. Nie tak było w średniowieczu. Walh, Wale, Wälsche, Wołoch (w Polsce)
oznaczało wielkie grupy romańskie i francuskie, włoskie, a nawet z terenów obecnej Rumunii. Jednak ma to przyczynę w
- 5 -
wielkiej migracji ludności z Europy Zach. na wschód w 1. poł. XII w. Ponieważ właśnie w Europie Zach. najwcześniej
rozwinęło się górnictwo, mistrzowie górniczy byli stamtąd zapraszani do Saksonii, do Siedmiogrodu (przez króla Węgier
Gezę II (1141-1161)), trafili też w Sudety. Ta migracja ludności ma też szersze podłoże gospodarcze: na zachodzie
panowało już przeludnienie, a w Europie Środkowej nie – można było kolonizować niezagospodarowane obszary. Z Francji
przybywają na ziemie polskie także elity intelektualne – zakonnicy: ok. 1109 Piotr Włost sprowadza augustianów, w l.
1163-75 pojawiają się cystersi, ok. 1202 joannici. Pod patronatem tych ostatnich na pocz. XIII w. powstają górnicze miasta:
Złotoryja i Lwówek. W ich okolicach rozwija się górnictwo i hutnictwo złota i miedzi. We Wrocławiu mamy osadę
walońską (rejon kościoła św. Maurycego – ul. Traugutta) i biskupa z Walonii – Wauthiera (Waltera) de Mallonne. Pojawia
się kult tamtejszych świętych: Maurycego i Marcina.
Według starych podań w roku 1148 Laurentius Angelus – waloński mistrz górniczy miał odkryć
złoża rud żelaza nad Jedlicą (w dzisiejszych Kowarach), a w 1156 w Miedziance (Rudawy
Janowickie). To raczej postać legendarna, bo Angelusa czy Engelmana spotykamy też w tym samym
czasie w Saksonii, w górach Harzu i w Ardenach. W efekcie św. Wawrzyniec staje się patronem
poszukiwaczy skarbów. Bywało, że pierwsi poszukiwacze działali na czyjeś zlecenie, dlatego
opisywali dojścia do odkrytych przez siebie złóż i znakowali w jakiś sposób te miejsca. Sporo takich
znaków walońskich zidentyfikował w l. 1949-60 Tadeusz Steć, a dla niektórych z nich odnalazł nawet
źródła pisane – fragmenty „ksiąg walońskich”, zwanych też „spiskami” (od spisywania). Zachowane
fragmenty ksiąg walońskich znajdują się obecnie w 2 archiwach: we Wrocławiu i Trutnovie.
18 III 1281 książę Bernard Lwówecki oddaje strzegomskim joannitom „ciepłe źródło” – przyszłe uzdrowisko
cieplickie wraz z 250 łanami ziemi. W lipcu tegoż roku mnisi dokupują dalsze 100 łanów: cały rejon Wysokiego Grzbietu
Gór Izerskich. Rozpoczyna się eksploatacja tamtejszych bogactw, zwłaszcza dla potrzeb szklarstwa. Wynika stąd, że ten
zakup musiał zostać poprzedzony dobrym rozpoznaniem.
Działalność „prawdziwych” Walończyków (tzn. z Francji i Belgii) trwała krótko. W XIV/XV w. przybywa druga fala
poszukiwaczy z południa Europy – z Włoch oraz z Harzu, Saksonii i Gór Kruszcowych (Krušne hory w płn. zach.
Czechach). Włosi poszukiwali zwłaszcza ametystów, turmalinów, granatów i kryształów górskich do sławnych weneckich
mozaik lub nawet do wytopu szkła. Wielu Włochów wzbogaciło się. Jeden z wenecjan: Jeremias Vincentius na froncie
swego domu umieścił nawet napis: Montes Korkonosch fecerunt nos dominos (Góry Karkonosze uczyniły nas panami) - ten
dom widział na pocz. XVII w. sługa księcia Waldsteina (Wallensteina). Niektórzy przybysze śmiali się z karkonoskich
pasterzy mówiąc, że niejeden rzuca kamieniem za swoją krową czy owcą i nie wie, że ten kamień może być wart więcej niż
całe jego stado. Z czasem w Karkonoszach mianem Walończyka nazywa się każdego cudzoziemca, który zajmuje się
indywidualnie poszukiwaniem minerałów. W końcu jednak ludzie ci zaczęli stanowić groźną konkurencję dla kopalń
należących do książąt lub później do wielkich feudałów. Złoty wiek górnictwa w Karkonoszach to 2. poł. XV w. i cały wiek
XVI. Można wyróżnić aż 8 rejonów górniczych w Karkonoszach, z tego tylko 2 w Polsce (Kowary i Szklarska Poręba).
Największym miastem górniczym staje się Vrchlabi. Wojna 30-letnia po kilku pierwszych latach prosperity doprowadza do
upadku górnictwa.
W pozostałych rejonach Sudetów górnictwo rozpoczyna się później, od XIV w.
5. Drwale i kurzacy. Pierwszy ostrzegawczy dzwonek na temat stanu lasów
w Karkonoszach
Górnictwo, hutnictwo oraz szklarstwo potrzebowały ogromnych ilości drewna. Piece hutnicze i
szklarskie wymagały też węgla drzewnego: w dymiących wiele dni bez przerwy mielerzach wyrabiali
go węglarze, zwani kurzakami. Pierwszymi drwalami byli chyba sami górnicy, ale szybko pojawił się
problem: jak zwieźć ścięte drzewa z trudno dostępnych rejonów gór? Pojawiły się więc w
Karkonoszach ryzy i klauzury wodne (kunszty wodne).
Zapoczątkował to Krzysztof z Jandorfu (Gendorfu) (1457-1563) – „hetman górniczy Czech”. Zorganizował on
główny czeski ośrodek górniczo hutniczy w Kutnej Horze, a gdy tam wycięto już wszystkie lasy, w 1523 uzyskał od
Ludwika Jagiellończyka (króla Czech i Węgier) prawo zakładania kopalń w całych Karkonoszach i pozyskiwania drewna.
To dzięki niemu Vrchlabi uzyskuje prawa miejskie. Pochodził on z Karyntii z Alp, gdzie już wcześniej wymyślono ryzy:
wąskie (1-1,5 m średnicy) rynny wykonane z gładko ociosanych belek, ustawiane na zboczach górskich i służące do
transportu drewna na dno doliny. Dalej odbywał się spław drewna rzeką i w tym celu budowano zbiorniki – klauzury wodne
z tamami drewniano-ziemnymi o wys. do 20 m. Do budowy tych systemów zostają sprowadzeni austriaccy mistrzowie
głównie ze Schwazu nad Innem, zwani teraz szwacerami. Najdłuższe znane ryzy na zboczach Černej hory miały po 2700 m
długości. Powstają one i po śląskiej stronie. Największe spławy drewna odbywały się rzeką Upą. Zdarzały się wypadki, np.
w 1576 roku Szymon Hüttel (więcej o nim w p. 7) zapisał, że po rozerwaniu jednej takiej tamy woda zalała Trutnov, wdarła
się do parterowych izb na wysokość stołów, a drwale i szwacerzy mówili, że to Duch Gór porwał tamy i ubił ich mistrza
klauzury. Na mapie Hüttella z ok.1585 zaznaczono 6 wielkich klauzur ( po 2 na Upie, Małej Upie i Łabie).
Ryzy funkcjonowały chyba tylko do wojny 30-letniej, ale spław drewna trwał do XIX wieku. W Polsce ryzy przeżyły
ponownie renesans w l. 1952-58: zbudowano ponownie 6 ryz między Szklarską Porębą a Śnieżnymi Kotłami. W czasie II
wojny świat. lasy karkonoskie zaatakowały bowiem korniki i dużo drzew trzeba było szybko wyciąć. Dziś nie ma już po
tych ryzach śladu.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin