Program ochrony zasobów genetycznych pszczół
rasy środkowoeuropejskiej linii Kampinoska
1. Historia rasy
Rasa pszczół środkowoeuropejska Apis mellifera mellifera L. pierwotnie obejmowała swym zasięgiem tereny całej Polski z wyjątkiem jej południowych krańców. Pszczoły te podlegały jedynie selekcji naturalnej i przystosowały się do trudnych warunków klimatyczno-pożytkowych naszego kraju. Wytworzyły szereg cennych cech takich jak bardzo dobra zimotrwałość rodzin, ostrożne czerwienie przy nawrotach zimna wiosną, szybki rozwój rodzin po ustabilizowaniu się warunków pogodowych. W trakcie ewolucji powstało szereg populacji lokalnych o cechach pszczoły środkowoeuropejskiej, nieznacznie różniących się od siebie.
Na skutek masowego importu obcych ras pszczół do Polski, szczególnie w latach sześćdziesiątych XX wieku, nastąpiło niemal całkowite wyparcie pszczół środkowoeuropejskich z terenu ich naturalnego występowania. Wynikało to głównie ze specyfiki unasieniania pszczół – trutnie latając w powietrzu unasieniają naturalnie matki w całej populacji, wskutek czego następuje bardzo szybka introdukcja obcych genów, nawet przy niewielkiej ilości importowanych matek.
Jedną z linii reprezentujących genotyp pszczół środkowoeuropejskich w stosunkowo czystej formie w środowisku naturalnym dla ich pierwotnego występowania, są pszczoły linii M Kampinoska utrzymywane w pasiekach na terenie Puszczy Kampinoskiej. Są one objęte ochroną już od lat 70. ubiegłego wieku. Na początku lat 80. utworzono administracyjnie rejon hodowli zachowawczej tej linii dzięki czemu przetrwała i stanowi obecnie cenne źródło genów pszczół środkowoeuropejskich. Program ochrony pszczół kampinoskich realizowany początkowo przez Oddziały Centralnej Stacji Hodowli Zwierząt, a od 2001r. Krajowego Centrum Hodowli Zwierząt, doprowadził do utworzenia stada zachowawczego tej linii w pasiece w Parzniewie, obecnie należącej do Stacji Hodowli i Unasieniania Zwierząt Sp. z o.o. w Bydgoszczy oraz kilku stad w pasiekach indywidualnych.
2. Uzasadnienie konieczności ochrony
W rejonie hodowli zachowawczej pszczoły utrzymywane są w większości przez pszczelarzy indywidualnych. W latach 70 XX wieku. populacja w rejonie liczyła około 1500 rodzin pszczelich. W ostatnich latach liczebność populacji wykazuje tendencje spadkowe ze względu na ubogie pożytki i trudne warunki klimatyczne bytowania pszczół. Dodatkowym czynnikiem wpływającym na zmniejszanie się populacji jest starzenie się i wymieranie pszczelarzy, którzy nie pozostawiają następców. Wśród pszczelarzy przeważają ludzie starsi, hołdujący tradycyjnym metodom gospodarki pasiecznej w ulach najstarszego w Polsce typu warszawskiego zwykłego, zrobionych własnoręcznie lub dziedziczonych z ojca na syna. Ze względu na oddalenie od większych ośrodków, w pasiekach tych przetrwały bardziej prymitywne systemy gospodarki pasiecznej, nastawione na rójki, gdzie nie stosuje się metod ograniczania czerwienia matek i sterowania rozwojem pszczół, a pszczołom nie odbiera się całego miodu przed zimą. Tradycyjne, a nawet obrzędowe traktowanie pszczół, z jakim mamy tu do czynienia, jest zanikającym elementem historycznym kultury rolniczej i miejscowego folkloru.
W środkowej i wschodniej części Puszczy Kampinoskiej obserwuje się niedobór pszczół i kłopoty z zapylaniem roślin chronionych. Zagrożeniem dla populacji jest podwożenie pasiek z woj. mazowieckiego na pożytki rzepakowe na południowo-zachodnie krańce rejonu, zalatywanie trutni zza Wisły na obszary gminy Brochów i Leoncin oraz trudne do skontrolowania sprowadzanie matek i rodzin pszczelich obcych ras i linii przez pszczelarzy na teren rejonu.
W hodowli pszczół postęp nie opiera się wyłącznie na selekcjonowaniu populacji w obrębie linii, ale przede wszystkim wynika z wykorzystania ich zdolności krzyżowniczej. Pszczoły miejscowe (tzn. rodzime) posiadają cechy podnoszące walory użytkowe mieszańców przy krzyżowaniu z innymi liniami. Powtarzalność rezultatów krzyżowania zależy od utrzymywania populacji w czystości rasy i linii.
Przy ogólnie zmieszańcowanym pogłowiu pszczół w Polsce konieczne jest chronienie pozostałości pszczół miejscowych w ich naturalnych enklawach, gdzie do tej pory przetrwały dzięki swej odrębności genetycznej i unikatowym cechom.
3. Cele programu
1) Zachowanie populacji pszczoły miejscowej M Kampinoska w rejonie hodowli zachowawczej, z równoczesnym dążeniem do utrzymania ich liczebności na poziomie nie mniejszym niż 1000 rodzin pszczelich,
2) Zwiększenie i utrzymanie liczebności stad zachowawczych na poziomie minimum 200 rodzin pszczelich.
3) Stabilizacja i zachowanie w stadach zachowawczych cech typowych dla populacji.
4) Reintrodukcja matek ze stad zachowawczych do populacji utrzymywanej w obrębie rejonów hodowli zachowawczej.
5) Doskonalenie cech użytkowych takich jak: miodność, nierojność, łagodność, przy zachowaniu charakterystycznych dla chronionej populacji cech fenotypowych oraz biologicznych, takich jak: dobra zimotrwałość, dostosowanie rozwoju rodzin pszczelich do warunków zewnętrznych.
Rasa : środkowoeuropejska (M) Linia : Kampinoska (K)
I.
Przynależność rasowa
1)
na podstawie cech:
- długość języczka
- indeks kubitalny
Zakres wartości cech z pomiarów mieści się w ramach
modelu dla rasy środkowoeuropejskiej w zakresie +/- 3Z (Z= wskaźnik podobieństwa wg Gromisz M. Pszczelnicze Zeszyty Naukowe, PWRiL 1981 r.,s.51)
lub
Zakres wartości cech mieści się w ramach modelu dla populacji ekotypowej, określonego przez ISK OP w Puławach
2)
na podstawie użyłkowania prawego skrzydła)
Wskaźnik podobieństwa do populacji wzorcowej dla badanej próbki pszczół nie powinien być większy od 3 (WP≤3).
II.
Cechy fenotypowe:
Ubarwienie osobników
wszystkie osobniki jednolicie ciemne bez zażółceń; dopuszczalne u matek czerwiących brązowe rozjaśnienie sternitów, tergitów i odnóży oraz jaśniejsze ubarwienie owłosienia u wszystkich osobników
Kształt matek
matki o kształcie wydłużonym – nie krótkie i beczkowate, o wyglądzie prawidłowym, bez wyraźnych wad anatomicznych i uszkodzeń mechanicznych
III.
Cechy biologiczne:
Rozwój:
dostosowanie rozwoju do warunków zewnętrznych
linia wykazuje intensywny rozwój po ustabilizowaniu się pogody wiosną
Skłonność do rójki
pszczoły wpadają w nastrój rojowy przy przerwach w pożytku i ciasnym gnieździe
3)
Sposób zachowania pszczół wskazujący na ich łagodność lub złośliwość
pszczoły charakteryzują się przeciętną łagodnością, reagują bardziej agresywnie przy niesprzyjających warunkach atmosferycznych
4)
Zimotrwałość
linia dobrze zimuje, kończąc zimowlę z małym lub średnim osypem
IV.
Cechy zachowania:
Zachowanie pszczół na plastrze
pszczoły są ruchliwe, po wyjęciu z ula spływają z plastrów w dół tworząc grona
Sposób zasklepiania plastrów
zasklep na świeżo poszytych plastrach (po pożytku głównym) - na sucho lub półmokro
Miejsce gromadzenia zapasów (pyłek)
pyłek gromadzi wokół czerwiu i na sąsiednich plastrach w sposób uporządkowany
V.
Cechy produkcyjne
Miodność
pszczoły tej linii bardzo dobrze wykorzystują pożytki ubogie, wykorzystują pożytki od wczesnych do późnych (od rzepaku do spadzi)
Próbki pszczół do oceny przynależności rasowej są preparowane w pasiece utrzymującej stado zachowawcze wiodące; pomiary i analizy wykonywane są w laboratorium morfologii pszczół, znajdującym się obecnie w Stacji Hodowli i Unasieniania Zwierząt w Bydgoszczy Sp. z o.o., Pasieka Hodowlana w Olecku, Sekcja Hodowlana w Parzniewie.
5. Zakres prowadzenia oceny wartości użytkowej pszczół niezbędny do realizacji programu
Dla pszczół linii hodowlanej M Kampinoska prowadzi się ocenę wartości użytkowej łącznie z oceną wartości hodowlanej. Ocena prowadzona jest wg stacjonarnej lub terenowej metodyki oceny pszczół zgodnie z obowiązującymi przepisami. Ocena obejmuje poszczególne matki pszczele pochodzące z linii hodowlanej pszczół M Kampinoska.
A. Szczegółowy sposób prowadzenia oceny stacjonarnej dla linii hodowlanej pszczółM Kampinoska wg Stacjonarnej metodyki oceny pszczół.
Cechy podlegające ocenie oraz zasady ich oceny:
W ocenie stacjonarnej prowadzona jest ocena fenotypu oraz ocena cech użytkowych.
Ocena fenotypu prowadzona jest według skali (++), (+), (-), ocena pozostałych cech wg. skali punktowej od 1 do 3 punktów lub 0 do 3 punktów.
I. Cechy fenotypowe
1) Ubarwienie szkieletu chitynowego matek, robotnic i trutni
cecha pożądana: jednolicie ciemne (++)
u matek czerwiących brązowe rozjaśnienia sternitów, tergitów i odnóży oraz jaśniejsze owłosienie u wszystkich osobników (+)
cecha dyskwalifikująca: osobniki zażółcone (-)
termin obserwacji: matek i trutni - podczas unasieniania,
pszczół-robotnic - podczas przeglądu rodzin w stadzie
2) Kształt i ogólny wygląd matek:
cecha pożądana: matki wydłużone o prawidłowej budowie (++) lub (+)
cecha dyskwalifikująca: matki krótkie, beczkowate, małe, koślawe, z uszkodzeniami mechanicznymi (-)
termin obserwacji: po wygryzieniu matek i obserwacja matek czerwiących
II. Cechy biologiczne:
1) dostosowanie rozwoju do warunków zewnętrznych – oceniane na podstawie ilości czerwiu w rodzinie przeliczonej na pełne plastry (z dokładnością do 0,5 plastra) w następujących terminach:
I pomiar - przy przeglądzie wiosennym,
II pomiar - po około 30 dniach po I pomiarze,
w porównaniu do średnich dla ocenianej populacji
Skala oceny:
3 pkt. - średnie wartości z I pomiaru, różnica z pomiarów co najmniej średnia
2 pkt. - wartości z I pomiaru powyżej lub poniżej średniej, różnica z pomiarów co najmniej średnia
l pkt. - różnica z pomiarów poniżej średniej, niezależnie od ilości czerwiu w rodzinach przy I pomiarze.
Przy określaniu średnich wartości przyjmuje się tolerancję ± 0,5 plastra czerwiu.
2) skłonność do rójki - oceniana na podstawie skłonności do występowania nastroju rojowego w rodzinie (budowanie miseczek matecznikowych lub mateczników rojowych) oraz na podstawie reakcji rodziny na zabiegi przeciwrojowe.
3 pkt.- rodziny bez nastroju rojowego,
2 pkt. - rodziny z pozytywną reakcją na zabiegi przeciwrojowe,
l pkt. - rodziny wymagające intensywnych zabiegów przeciwrojowych,
0 pkt. - wyjście roju lub konieczność rozrojenia
3) sposób zachowania wskazujący na łagodność lub złośliwość - oceniany na podstawie reakcji pszczół na prace w rodzinie pszczelej i na dym.
3 pkt. - rodziny, w których pszczoły przy przeglądach przy posługiwaniu się dymem nie żądlą,
2 pkt. - pojedyncze pszczoły atakują, pomimo prawidłowego użycia dymu,
l pkt. - rodziny, w których większa liczba pszczół atakuje podczas przeglądu z użyciem dymu,
0 pkt. - wybitna złośliwość pszczół przejawiającą się żądleniem już przy zbliżaniu się do ula - dyskwalifikacja.
4) zimotrwałość - oceniana na podstawie ilości plastrów obsiadanych przez pszczoły na wiosnę podczas pierwszego możliwego przeglądu po pierwszym oblocie wiosennym, w stosunku do wielkości rodziny zazimowanej (konieczność ścieśniania gniazda) oraz na podstawie ogólnej kondycji rodziny pszczelej po zimowli.
3 pkt.- rodziny silne, nie wymagające ścieśniania gniazda,
2 pkt. - rodziny z małym osypem wymagające niewielkiego ścieśnienia gniazda (1-2 plastry),
l pkt. - rodziny wymagające ścieśnienia gniazda o większą liczbę ramek, z dużym osypem, zawilgoconymi czy zaperzonymi plastrami w ogólnie słabej kondycji,
0 pkt. - spadek rodziny zimą lub rodzina nie rokująca rozwo...
robocz