WSTĘP
Stres" jest pojęciem bardzo szerokim. Na ogół mamy na myśli emocje negatywne: lęk, zagrożenie, rozpacz, bezradność... Pojęcie „stresu” jest wieloznaczne i często niesłusznie uważane za nazwę czegoś wyłącznie niekorzystnego, groźnego, uszkadzającego, skrajnego, itp. Hans Selye - „ojciec stresu” stwierdził, iż życie bez stresu byłoby nudne. Wierzył, że stres dostarcza motywacji i energii potrzebnej do osiągnięcia sukcesu. Trema na scenie, choć bardzo stresująca, może motywować aktora do lepszej gry. Analogicznie niepokój ucznia o wynik egzaminu czy klasówki może być bodźcem do jeszcze bardziej wytężonej pracy. Są ludzie, którzy twierdzą, że dopiero w stresie rozkwitają i są dumni ze swego życia w ciągłym napięciu. Znamy też miłośników grozy. Są to ci, którzy uprawiają wspinaczkę wysokogórską, surfingowcy sunący po szczytach wielkich fal, śmiałkowie nurkujący z samolotu w otchłań przestrzeni. Jest to niewątpliwie stresujące, ale stres jest krótki, a przyjemności wiele; czyli ani ciało, ani duch nie doznają uszczerbku Wiele osób skłonnych jest myśleć, że stres jest zjawiskiem typowym dla naszego stulecia, że powstał w następstwie rozwoju cywilizacyjnego. Takie interpretowanie stresu nie jest jednak właściwe. Stres podobnie jak w naszym życiu, był obecny również w życiu naszych praprzodków. Różnice dotyczą jedynie jego źródeł. Stres towarzyszy nam każdego dnia z różnym natężeniem. Wielokrotnie odczuwamy jego mobilizujący- dobroczynny wpływ, niekiedy jednak stajemy się ofiarami jego paraliżującej mocy. Stres należy do najbardziej popularnych haseł naszego wieku. Kontroluje reakcje ciała, wpływa na wydajność pracy, efektywność działania. Stres inspiruje do życia, ale jest też odpowiedzialny za jego szybki, nagły koniec: śmierć pod wpływem stresu. Poczynając od lat trzydziestych naszego stulecia, rozwinięto badania nad stresem, interesując się jego naturą, mechanizmami działania i czynnikami, które go wywołują. Hans Selye, twórca jednej z bardziej znanych teorii stresu opublikowanej w 1936 roku, uważa go za zjawisko biologiczne, stanowiące niespecyficzny sposób reakcji organizmu na jakiekolwiek stawiane mu wymagania: fizyczne, psychiczne lub somatyczne, które mogą być traktowane jako następstwa każdego, pozytywnego lub negatywnego zdarzenia, wobec którego staje człowiek. A zatem, stres nie wiąże się tylko z przykrymi przeżyciami, ale może być przeżyty także przez człowieka, który niespodziewanie zakochał się. Natura stresu, wymaga, więc od nas niezwykłej czujności i zręczności w kontrolowaniu poziomu odbieranych bodźców. Dobre opanowanie tej umiejętności zapewni nam komfort życia- uchroni przed nudą z jednej strony oraz przed zmaganiami ponad nasze siły z drugiej strony. Określony poziom natężenia stresu jest niezbędny i chroni przed uczuciem znużenia i znudzenia. Groźny natomiast jest zbyt wysoki poziom stresu, zwłaszcza, jeżeli towarzyszy nam przez długi okres. Stres z natury jest naszym sprzymierzeńcem, a nie wrogiem, kłopot w tym, że dzisiaj jest zjawiskiem trwałym, a my nie potrafimy odreagować go właściwie, i dlatego jesteśmy przez niego niszczeni. Pod wpływem stresu, nasz przodek atakowany przez dzikie zwierzę był zdolny do ucieczki na drzewo, a więc natychmiast odreagowywał stres działaniem. Przeciwnie my - odreagowujemy stres bezczynnością - leżenie, palenie papierosa, itd.
Nasze otoczenie i praca analogicznie też wywołują nieprzyjemne odczucia i stanowią źródło stresu.
Różnorodne czynniki wchodzące w skład naszego środowiska, czy otoczenia, mogą generować stres. Nieprzyjemnymi bodźcami mogą być:
1. Tłok, ograniczone poczucie prywatności,
2. Niewystarczająca przestrzeń życiowa lub przestrzeń niezbędna do pracy,
3. Hałas,
4. Bałagan, nieporządek,
5. Zanieczyszczenie środowiska,
6. Zła organizacja w miejscu pracy.
7. Czynniki chemiczne i pokarmowe
8. Rzadko uświadamiamy sobie, ze źródłem nieprzyjemnych doznań mogą być produkty żywnościowe, które spożywamy. Oto przykłady:
Kofeina: podnosi poziom hormonu stresu, utrudnia sen i może zwiększać drażliwość;
“Zastrzyk” węglowodanów dostarczony pod postacią czekoladek czy innych słodyczy: na zwiększony poziom cukrów organizm reaguje wydzieleniem zwiększonej ilości insuliny. W konsekwencji nagły przypływ energii ustępuje miejsca osłabieniu, które pojawia się wskutek działania insuliny nakierowanego na obniżenie poziomu cukru we krwi.
Nadmiar soli: Wywołuje wzrost ciśnienia krwi i uczucie stresu.
Jest wiele czynników, które szkodzą zdrowiu pracowników np. wypadki, przemoc w pracy, kontakt z trującymi substancjami, szczelnie izolowane od otoczenia budynki itp. O ile źle zaprojektowane krzesła czy toksyczne opary należą do czynników fizycznych szkodliwych dla zdrowia, produktywności i morale, o tyle stres jest czynnikiem psychologicznym, który wpływa na stan fizyczny i psychiczny pracownika oraz poziom wykonywania zadań. Dolegliwości fizyczne związane ze stresem obejmują wrzody żołądka, zapalenie okrężnicy, chorobę wieńcową, artretyzm, egzemy, alergie, bóle głowy, szyi, kręgosłupa oraz choroby nowotworowe. Stres w miejscu pracy jest również kosztowny, ponieważ obniża produktywność i motywację, a zwiększa liczbę błędów i wypadków w pracy. Wysokiemu stresowi towarzyszy również zamiar odejścia z organizacji oraz wzrost niepożądanych zachowań pracowników, takich jak kradzieże czy uzależnienie od alkoholu czy narkotyków. Pojawia się na wszystkich szczeblach organizacji i w bardzo różnorodnych pracach. Jest mało prawdopodobne, by całkowicie udało się nam uniknąć stresu w karierze zawodowej, podobnie jak nie można unikną go na studiach. Nie ma większego znaczenia, co robimy w pracy, gdzie pracujemy i jakie zajmujemy stanowisko – stres zapewne wpłynie na jakość naszego życia w pracy, a tym samym na inne aspekty naszego codziennego życia.
Rozdział 1. Problematyka stresu
1.1 STRES JAKO REAKCJA NA WYMAGANIA STAWIANE ORGANIZMOWI
Stres to przybierająca różne formy presja z, zewnątrz, która wywołuje w człowieku uczucie wewnętrznego napięcia.
Stres w teorii Lazarusa i Folkmana jest rozumiany jako dynamiczna relacja między człowiekiem a otoczeniem, która to relacja jest oceniana przez jednostkę jako wymagająca wysiłku adaptacyjnego lub przekraczająca możliwości sprostania jej. Jednostka i otoczenie wpływają na siebie nawzajem, a więc relacja ta ulega ciągłemu przeobrażeniu, gdyż zmiany zachodzą także w obrębie obydwu stron transakcji - przekształceniu ulega środowisko i pozostający w nim człowiek. Jednostka w zetknięciu z sytuacją dokonuje oceny pierwotnej. Zadaje sobie pytanie:, „Czym jest dla mnie to zdarzenie?" Wynik tego wstępnego oszacowania może mieć trojaki charakter. Zdarzenie może być oceniane jako fakt bez znaczenia, albo jako korzystne, albo jako wymagające wysiłku adaptacyjnego. W tym ostatnim przypadku mamy do czynienia ze stresem. Przy takim ujęciu stres nie jest umiejscowiony, ani w sytuacji, ani w osobie, choć jest przez nie uwarunkowany. W wyniku oszacowania zdarzenie zostaje zaklasyfikowane przez jednostkę do jednej z trzech kategorii:
1. Krzywda lub strata - szkoda lub uraz już powstały.
2. Zagrożenie - krzywda, strata nie wystąpiły jeszcze, ale są przewidywane.
3. Wyzwanie - zdarzenie spostrzegane jest przez jednostkę jako prowokujące do walki.
Stres jest to stan obciążenia systemu regulacji psychicznych, występujący w sytuacjach zagrożenia, utrudnienia lub niemożności realizacji ważnych dla jednostki celów, zadań, wartości. U człowieka w stanie stresu pojawiają się reakcje przystosowawcze, korekcyjne i obronne, występują zmiany w przebiegu procesów poznawczych, w sferze emocji, motywacji i w zachowaniu się. Długotrwały stres może prowadzić do głębokich zaburzeń funkcjonowania człowieka a także zaburzeń w pracy jego organizmu - choroby psychosomatyczne (Encyklopedia PWN).
Stres jest nieodłącznym elementem ludzkiej kondycji. Wywołuje go każda nowa sytuacja, każde nowe zadanie. Nie można przeżyć życia bez stresów. Stres ma aspekt pozytywny: mobilizuje do działania, zwiększa energię, pozwala pokonać przeszkody. Bywa jednak, że jest nadmierny lub zbyt długotrwały. Wtedy może wywołać skutki przeciwne: apatię lub niepokój, niezdolność do skutecznego działania, a nawet dolegliwości fizyczne. Granica ta jest bardzo indywidualna: zależy od osobowości, cech charakteru, często od dotychczasowych doświadczeń i aktualnej sytuacji życiowej. Z takim stresem, a dokładniej - z jego negatywnymi skutkami - należy walczyć.
W myśl jednej z wielu definicji stres jest zjawiskiem biologicznym, stanowiącym niespecyficzny sposób reakcji organizmu na jakiekolwiek stawiane mu wymagania: fizyczne, psychiczne lub somatyczne, które mogą być traktowane jako następstwo każdego- pozytywnego lub negatywnego- zdarzenia, wobec którego staje człowiek. Innymi słowy, stresem określa się wszystkie bodźce, które zmieniają stopień twojej gotowości do działania. Dzięki nim życie nie jest monotonne czy wręcz nudne. Jeżeli natomiast dociera do nas zbyt wiele bodźców, wówczas zaczynamy odczuwać dyskomfort. Jeżeli wciąż jesteśmy poddawani silnemu oddziaływania bodźców, znacząco obniża się nasze samopoczucie, zdrowie i wreszcie może dojść do całkowitej dezorganizacji naszego życia. Natura stresu wymaga, więc od nas niezwykłej czujności i zręczności w kontrolowaniu poziomu odbieranych bodźców. Dobre opanowanie tej umiejętności zapewni nam komfort życia- uchroni przed nudą z jednej strony oraz przed zmaganiami ponad nasze siły z drugiej strony.
Można wskazać trzy odmienne sposoby określania stresu, które niekoniecznie muszą się wzajemnie wykluczać.
Pierwsze podejście traktuje stres jako odpowiedź organizmu na szkodliwe bodźce albo inaczej, jako reakcję na jakiekolwiek wymagania fizyczne lub psychiczne.
Drugie podejście opisuje stres z punktu widzenia oddziaływań środowiska – otoczenia i w ten sposób traktuje stres jako różnego rodzaju sytuacje trudne.
Trzecie podejście, ujmuje stres jako reakcję wynikającą z braku,,odpowiedniości” pomiędzy jednostką a jej otoczeniem, czyli środowiskiem biologicznym lub społecznym.
1.1.1 STRES BIOLOGICZNY
Stres biologiczny, jest pojęciem wprowadzonym przez fizjologa kanadyjskiego pochodzenia węgierskiego Hansa Selyego, którego badania nad stresem datują się od połowy lat 30-tych. Kiedy mówi się o reakcjach organizmu na jakiekolwiek stawiane mu wymagania można mieć na myśli zarówno zmiany biologiczne, jak i psychologiczne, jakkolwiek w rzeczywistości zwykle pojawiają się i jedne i drugie. Kiedy człowiek przeżywa tremę przed pierwszą randką albo podczas ważnej rozmowy z naszym szefem, to często odczuwa także przyspieszone bicie serca, pocą mu się dłonie, czuje,,suchość” w jamie ustnej. I odwrotnie, kiedy pojawi się ból albo kłucie w okolicy serca często równocześnie człowiek odczuwa lęk przed tym, co złego może nam się zdarzyć. Tak, więc zmiany fizjologiczne oraz psychologiczne występują zazwyczaj łącznie, jednak dla większej przejrzystości tego zagadnienia zostaną opisane oddzielnie.
Hans Selye zwrócił uwagę na to, że u wszystkich pacjentów cierpiących na rozmaite choroby somatyczne występuje szereg wspólnych objawów takich jak: utrata apetytu, osłabienie mięśni, podwyższone ciśnienie tętnicze, wzrost temperatury ciała, utrata motywacji do osiągnięć. Próbując odpowiedzieć na pytanie, dlaczego te symptomy są ogólnymi, jak gdyby niezależnymi od natury konkretnego zaburzenia somatycznego, Selye doszedł do wniosku, że są one,,po prostu syndromem choroby” a termin,,stres” stosował dla opisu,,zespołu wszystkich niespecyficznych zmian wewnątrz organizmu, funkcjonalnych lub organicznych”. Współczesne określenie stresu, przez Selyego jest następujące -,,niespecyficzna reakcja organizmu na dowolne wymagania stawiane mu z zewnątrz”. Selye twierdził, że reakcja stresowa stanowi układ zmian psychofizycznych, które nie zależą od natury bodźca (czynnika) wywołującego stres. W tym sensie stres mogą wywoływać zarówno zdarzenia negatywne jak i pozytywne.
Hans Selye nazwał czynniki wywołujące stres,,stresorami”, przy czym, według tego autora, nie muszą one mieć natury tylko fizycznej czy biologicznej, jak długotrwały intensywny wysiłek, zmęczenie, ból, czy znaczna utrata krwi. Także emocje, takie jak miłość, radość, gniew, złość, nienawiść, podobnie jak myśli o doznanych krzywdach czy niepowodzeniach, wywołują w konsekwencji zmiany charakterystyczne dla zespołu stresu. Pobudzenie emocjonalne to zresztą jedno z najczęstszych źródeł stresu. Kiedy organizm człowieka podlega oddziaływaniu stresora (lub stresorów), powstają w nim niespecyficzne zmiany. Kiedy zadziała jakiś bodziec, jest on odbierany przez receptory drogami nerwowymi (sensorycznymi), wówczas pobudzenie przenoszone jest do kory mózgowej z równoczesnym przekazaniem części pobudzenia poprzez odgałęzienie nerwowe do układu limnicznego, kierującego podstawowymi mechanizmami zachowania w tym min reakcjami obronnymi i agresywnymi, a także analizującego docierające do organizmu bodźce ze względu na ich znaczenie emocjonalne. W układzie limnicznym dokonuje się ocena emocjonalna, a w korze mózgowej interpretacja poznawcza bodźca wywołującego określone pobudzenie. Jeśli zdarzenie zostanie ocenione jako niezagrażające, to nie pojawia się reakcja stresowa, jeśli natomiast zdarzenie zostanie zinterpretowane i ocenione jako zagrażające, to poprzez podwzgórze pojawia się odpowiedź w postaci stresu związanego z pobudzeniem układu wegetatywnego, hormonalnego albo rozwijającego się,,ogólnego zespołu adaptacyjnego” stanowiącego wynik współdziałania układu nerwowego i hormonalnego.
Podstawowymi drogami, których pobudzenie prowadzi do zmian przede wszystkim somatycznych, są obie części układu wegetatywnego – współczulna i przywspółczulna (zwane także sympatyczną i parasympatyczną). Dzieje się tak, dlatego, że obie gałęzie oddziałują na wewnętrzne narządy wykonawcze poprzez szybko działające mechanizmy nerwowe. Działają one antagonistycznie, a normalny stan organizmu jest wynikiem zachowania równowagi między nimi. Czynność układu wegetatywnego ukierunkowana jest na utrzymanie stałej równowagi środowiska wewnętrznego poprzez wpływ na gruczoły dokrewne i mięśnie gładkie odpowiedzialne za odruchowe, samoregulacyjne czynności takie jak krążenie krwi i trawienie. Jedna jego gałąź układ współczulny odgrywa główną rolę w wywoływaniu tzw. reakcji walki lub ucieczki w odpowiedzi na pobudzenie emocjonalne. Działanie tej części układu wegetatywnego ukierunkowane jest na zwiększenie ochrony organizmu przed rozmaitymi zagrażającymi oddziaływaniami, którym organizm może podlegać. Pobudzenie układu współczulnego powoduje mobilizację zasobów organizmu do natychmiastowego działania. W tym zakresie układ sympatyczny współdziała z mózgowymi ośrodkami nadnerczy, których część korowa wytwarza hormony zwane kortykosterydami, a część rdzeniowa produkuje adrenalinę i noradrenalinę. Organizm znajduje się wtedy w stanie mobilizacji do działania: przyspieszeniu ulega tętno i więcej krwi płynie do mięśni i mózgu, a mniej do skóry i narządów trawiennych. Rozszerzają się źrenice oczu, obniża się temperatura skóry na skutek pocenia związanego ze zwężeniem naczyń, gruczoły kory nadnerczy wydzielają hormony do krwi, co powoduje dalsze nasilenie objawów pobudzenia. Wszystkie te zmiany subiektywnie odczuwamy jako bicie serca, pocenie się dłoni,,,ściskanie” w żołądku, zmiany oddechu oraz wyraźne napięcie pobudzające do działania. Pobudzenie narządów wewnętrznych i gruczołów wydzielania wewnętrznego drogą nerwową następuje stosunkowo szybko, jednak musi upłynąć sporo czasu, aby to pobudzenie opadło, ponieważ układ autonomiczny i hormonalny tworzą obwód zamknięty i pobudzenie nie może być od razu całkowicie rozładowane. Gdy stan skrajnego pobudzenia przedłuża się może dojść do śmierci organizmu.
Druga gałąź układu wegetatywnego, układ przywspółczulny odgrywa rolę przeciwstawną, uspokajającą i regenerującą. Pod jego wpływem następuje zwolnienie tętna, obniża się ciśnienie krwi, oddech staje się płytszy, czynność gruczołów potowych słabnie, źrenice zwężają się, następuje obniżenie poziomu glukozy we krwi, nasila się czynność jelit, napływa do nich więcej krwi, podobnie jak do skóry, która odzyskuje,,normalny kolor”. Następuje ogólne odprężenie i odbudowa zasobów organizmu. Układ przywspółczulny działa przede wszystkim w takich sytuacjach jak stan relaksacji czy zdrowienia.
Oprócz pobudzenia układu wegetatywnego mobilizację organizmu do walki ze stresorami zapewniają także hormony. Ich wydzielanie pobudzane jest zarówno na drodze nerwowej, jak i biochemicznej poprzez uwalnianie przez przysadkę mózgową połączonych z podwzgórzem, tzw. hormonów tropowych stymulujących czynność wielu gruczołów wewnątrzwydzielniczych. Długotrwała walka lub ucieczka w odpowiedzi na działające stresory staje się możliwa dzięki pobudzeniu osi endokrynnych. Istnieją trzy zasadnicze osie, włączane w reakcję stresową człowieka:
1 oś adrenokortykotropowa – działanie na nadnercza;
2 oś somatotropowa – działanie na tkanki wykonawcze, przede wszystkim pobudzanie przemiany materii;
3 oś tyreotrpowa – działanie na tarczycę, której hormony także wpływają na przemianę materii w tkankach.
Przy przedłużającym się lub powtarzającym oddziaływaniu, stresorów obronna reakcja organizmu staje się znacznie bardziej złożona i obejmuje trzy stadia tworzące łącznie tzw.,,ogólny zespół adaptacyjny”. Stanowi on uogólnioną reakcję organizmu na działające stresory, obejmującą także te mechanizmy (tzn. reakcje wegetatywne i hormonalne). Ogólny zespół adaptacyjny stanowi pierwszą linię obrony organizmu przed potencjalnie szkodliwymi czynnikami. Selye zaobserwował, że do reakcji tej dochodzi we wczesnych stadiach choroby, jeszcze zanim przybierze ona swoistą formę, którą można zdiagnozować. Selye starał się udowodnić, że ogólny zespół adaptacyjny występuje, gdy organizm styka się z każdym stresorem. Początkowo uwzględniał jedynie stresory fizyczne, ale z czasem stało się jasne, że dotyczy to także stresorów psychicznych. Selye podzielił ogólny zespół adaptacyjny na trzy fazy. Pierwszą, najlepiej zbadaną, nazwał stadium reakcji alarmowej. Reakcja ta wyraża się w pobudzeniu całego organizmu, stanowi coś w rodzaju,,wezwania do walki”, mobilizującego cały organizm i jego biologiczne mechanizmy obronne. Aktywizują się tu przede wszystkim mechanizmy hormonalne i nerwowe, a zasadniczym elementem tej reakcji jest pobudzenie osi przysadka – nadnercza, czemu towarzyszy wzrost wydzielania hormonu ACH, stymulującego czynność kory nadnerczy. W tej fazie stresu pojawiają się także zmiany w układzie sercowo – naczyniowym, zmiany napięcia mięśniowego oraz zmiany metaboliczne związane z wytwarzaniem energii. W tym czasie odporność organizmu obniża się. Jeżeli stresor jest dostatecznie silny, to odporność organizmu może zmniejszyć się do zera i wtedy następuje jego śmierć.
Stan alarmu nie może trwać zbyt długo i jeśli stresor nadal działa lub jest silny, to początkowa reakcja alarmowa przechodzi w fazę adaptacji (odporności). W tej fazie następuje wyraźne obniżenie aktywności tych mechanizmów, które uruchomione zostały w fazie alarmowej, zmniejsza się aktywność hormonalna, a stres ma wiele innych, nawet przeciwstawnych w stosunku do reakcji alarmowej objawów.
Następuje uruchomienie mechanizmów przystosowawczych organizmu do działających stresorów, a jego odporność osiąga poziom powyżej normy. Działanie owych mechanizmów może prowadzić bądź do tworzenia stanu biernej tolerancji stresorów, umożliwiającej coś w rodzaju,,pokojowej” koegzystencji z nimi (tzw. reakcje syntoksyczne) albo też ich celem jest aktywny atak na,,intruzów”, prowadzący do ich biologicznej degradacji.,,Błąd”, jaki organizm może popełnić przy uruchamianiu mechanizmów przystosowawczych, może być – zdaniem Selyego – pośrednią przyczyną chorób będących następstwem stresu, tzw. chorób z przystosowania. Niewłaściwie wybrany w określonej sytuacji sposób zachowania się może spowodować krańcowo różne konsekwencje.
Jeżeli organizm w dalszym ciągu narażony jest na działanie szkodliwych bodźców, to wchodzi w trzecią fazę stresu fazę wyczerpania ,,energii adaptacyjnej”, kończącą się na ogół śmiercią człowieka, jakkolwiek zdaniem autora – nie wiemy, co naprawdę uległo wyczerpaniu. Prawdopodobnie mechanizmy adaptacyjne uczestniczące w podtrzymywaniu stadium odporności wyczerpują swoje możliwości. Wiadomo jednak, że większość stresorów, jakie na nas działają, powoduje zmiany biologiczne odpowiadające tylko pierwszej i drugiej fazie stresu, tj. reakcji alarmowej i fazie adaptacyjnej. Normalnie w ciągu życia nawet przy znacznych wymaganiach stawianych organizmowi przechodzimy jedynie przez dwa stadia i tylko niezwykle silny stres prowadzi w krótkim czasie do wyczerpania i śmierci. Stan wyczerpania nie zawsze jest zjawiskiem nieodwracalnym i jeśli dotyczy tylko części organizmu, zwłaszcza mniej ważnej dla przeżycia, to po, okresie wypoczynku może ona powrócić do normy, chociaż, według Selyego, całkowita odbudowa biologiczna nie jest prawdopodobnie możliwa.
1.1.2 STRES PSYCHOLOGICZNY
W oparciu o teorię stresu biologicznego Selye’go, powstały koncepcje stresu psychicznego. Stres psychologiczny, nazywany też stresem psychicznym, jest stanem podwyższonej aktywizacji ustroju, która w przypadkach skrajnych jest znaczna i przejawia się wówczas silnym podnieceniem. Podwyższenie aktywizacji ustroju rozumiane jest zwykle jako stan wzmożonego napięcia emocjonalnego. Przyczyna stresu, a więc pewnego,,stanu wewnętrznego”, jest czynnikiem sytuacyjnym, stresorem, np. zalecenie lekarza, aby poddać się leczeniu w warunkach szpitalnych, może wywołać u pacjenta stres. Psychologiczne reakcje stresowe u człowieka są znacznie bardziej złożone a samo pojęcie,,stresu” na dwa znaczenia. Z jednej strony jako czynniki zewnętrzne, które utrudniają lub uniemożliwiają człowiekowi zaspokojenie potrzeb i wykonanie zamierzonych zadań, stanowiące zagrożenie dla jednostki lub wpływające na obniżenie poczucia własnej wartości. Z drugiej strony stresem nazywa się zmiany zachodzące pod wpływem tych czynników przede wszystkim w procesach emocjonalnych i motywacyjnych oraz związane z tym zmiany w sprawności i kierunku działania. Te ostatnie polegają na zastępowaniu dotychczasowego celu jakimś innym. Zmiany stresowe utrzymują się przez pewien czas po ustąpieniu przyczyn, które je wywołały, a bardzo silny i długotrwały stres może doprowadzić do głębokich zmian w osobowości człowieka. Janusz Reykowski określił trzy fazy stresu psychologicznego, biorąc pod uwagę stopień jego natężenia. W pierwszej z nich, zwanej fazą mobilizacji, następuje aktywizacja procesów psychologicznych, np. sprawniej przebiegają procesy spostrzegania i myślenia, reakcje są szybsze i bardziej intensywne, zachowanie zmienia się adekwatnie do sytuacji. Koncentrując się na zadaniach, człowiek próbuje zwalczyć stres, który w tej fazie nie osiąga jeszcze zbyt dużego nasilenia. W drugiej fazie, fazie rozstrojenia, na skutek przedłużającego się stresu i wzrostu jego natężenia następuje obniżenie poziomu czynności psychicznych, trudno jest skupić uwagę, myśleć logicznie, przewidywać skutki własnego działania. Często pojawia się zahamowanie i schematyzm w działaniu, niekiedy bezradność. Przeżywane emocje wymykają się spod kontroli i człowiek przejawia wyraźne oznaki strachu lub gniewu. W trzeciej fazie, fazie destrukcji, żadna czynność nie jest wykonana poprawnie, człowiek staje się niezdolny do adekwatnej oceny sytuacji, często gwałtownie obniża się poziom jego motywacji do działania i radzenia sobie z sytuacją, co może prowadzić do rezygnacji z dalszego działania. W tej fazie ujawniają się niekiedy zachowania takie jak gwałtowne poszukiwanie pomocy, płacz, ucieczka albo agresja skierowana przeciwko innym ludziom lub przedmiotom, albo też przeciwko sobie. Stres psychologiczny może powodować różne jakościowo zmiany np. fizjologiczne, zmiany w procesach psychicznych np. strach, poczucie zagrożenia oraz zmiany w zachowaniu się np. słowne lub ruchowe. Zmiany te mogą być asymetryczne tzn. u konkretnego człowieka mogą dominować zmiany psychiczne i wegetatywne, natomiast w zachowaniu ruchowym pojawia się zahamowanie – człowiek pozostaje nieruchomy. Może wydawać się spokojny, chociaż w rzeczywistości jest bardzo pobudzony i przeżywa silny stres.
Według Janisa i Leventhala – 1965 – stres psychiczny, to zmiana w otoczeniu, która typowo (tzn. u przeciętnej osoby) powoduje wysoki poziom emocjonalnego pobudzenia, a także wyraźnie przeszkadza człowiekowi w normalnym toku myślenia. Stres psychiczny może być spowodowany również poczuciem zagrożenia społecznego, obawą kompromitacji czy utraty stanowiska lub uczuciem niepokoju o przyszłe warunki życia. We wszystkich tego rodzaju sytuacjach można się spotkać z ujemnymi przeżyciami emocjonalnymi, takimi jak lęk, niepokój, gniew, wrogość itp. Cofer i Appley (1972), rozważając obszerne i złożone związki między biologicznymi stresorami a reakcjami organizmu ludzkiego, określili stres jako reakcje organizmu na taki procesy zewnętrzne i wewnętrzne, które osiągają poziomy progowe i w rezultacie przekraczają fizjologiczne i psychologiczne zdolności integracyjne określonego organizmu. W przypadku stresu organizm, gdy sam spostrzega, że jego dobre samopoczucie, czy integralność są zagrożone, skierowuje bezpośrednio swe siły na samoobronę.
Starsze koncepcje stresu psychologicznego ujmowały to zjawisko w sposób bardzo zróżnicowany. Stres – w znaczeniu psychologicznym – uznawano za,,sprawiające przykrość reakcje u osoby znajdującej się w określonej sytuacji” (D. Mechanic). Określano go ogólnie jako,,stan wewnętrzny człowieka powstający na skutek działania rozmaitych czynników zewnętrznych takich jak zaburzenie wewnętrznej równowagi fizjologicznej, bolesne bodźce, presja czasu, bodźce zakłócające działanie np. hałas, konflikty z ludźmi, zagrożenie dla własnego bezpieczeństwa itp.”. (Funkenstein). Stwierdzono ponadto, że,,stres psychologiczny to takie zmiany w otoczeniu, które u większości osób powodują wysokie napięcie (pobudzenie) emocjonalne, które zakłóca normalny sposób reagowania np. powstają lęk, gniew, które powodują, że człowiek wycofuje się z jakiejś sytuacji lub atakuje innych, chociaż zazwyczaj tego nie czyni”. (I.L.Janis). W tym ostatnim ujęciu stres to nie zmiany wewnętrzne, a zespół czynników zewnętrznych zakłócających normalne funkcjonowanie człowieka. W ten sposób rozumie się stres psychologiczny jako układ warunków zewnętrznych, które niekorzystnie wpływają na procesy psychiczne i fizyczne organizmu oraz prowadzą do zmian w zachowaniu się. Stres rozumiano jako bodziec, jako reakcję – obecnie najbardziej rozpowszechnioną teorią stresu jest transakcyjny – wyrażający istnienie wzajemnych zależności między jednostką a środowiskiem – i poznawczy model Richarda S. Lazarusa. Zwrócił on uwagę, że istotą zjawiska stresu psychologicznego u człowieka jest zdolność zjawiska antycypacji, czyli planowania i przewidywania przyszłych zdarzeń. Stres jest w tym ujęciu rozpatrywany początkowo jako zespół interakcji pomiędzy podmiotem i otoczeniem, który jest oceniany przez człowieka jako obciążający jego zasoby i zagrażający jego dobrostanowi. W definicji tej powtarzają się trzy układy zmiennych: właściwości środowiska lub sytuacji, właściwości osoby i charakterystyka jej zasobów oraz ocena środowiska i sytuacji. W 1987r Lazarus i Falkman uzupełniając wcześniejszą definicję stresu psychologicznego w miejsce interakcji wprowadzili pojęcie,,transakcji”. W tym ujęciu oznacza ono, że nie tylko bodziec otoczenia wpływa na człowieka – osobę, ale że podmiot zwrotnie wpływa na sytuację poprzez różnego rodzaju emocje i czynności nastawione na zmaganie się z różnego rodzaju obciążeniem psychicznym.
1.2. STRES JAKO UKŁAD WARUNKÓW STANOWIĄCYCH OBCIĄŻENIE CZŁOWIEKA
Ten sposób rozumienia stresu traktuje go jako pojęcie odnoszące się do charakterystyki środowiska, w którym pojawiają się bodźce uważane w jakimś stopniu za zagrażające lub szkodliwe – wywołują one w konsekwencji stan napięcia wewnętrznego u człowieka. Kiedy mówi się o warunkach stresowych zazwyczaj ma się na myśli takie sytuacje, które w swojej strukturze zawierają szczególne bodźce sensoryczne np. widok ofiar wypadku, albo stanowią poważne obciążenie. I tak warunkiem stresowym może być sytuacja wymagająca szybkiego przetworzenia informacji o określonej objętości i złożoności przekraczającej możliwości percepcyjne lub intelektualne człowieka, stanowiąca dla niego przeciążenie, zaburzenia funkcji fizjologicznych, izolacja i pozbawienie wolności, frustracja, nacisk grupy i ostracyzm przejawiany w stosunku do człowieka. Źródłami stresu mogą być także sytuacje nowości, podejmowania decyzji oraz rozwiązywanie problemów, a także sytuacja braku kontroli nad wydarzeniami. Wydarzeniami opisie stresu używa się często pojęcia sytuacji trudnej dla określenia warunków stresujących i trudnych, jak również pojęcia stresor. Stresor oznacza wszystko to, co stawia przed nami jakieś wymagania. Termin "stresor" wprowadził Selye, aby odróżnić przyczynę (stresor) od skutku (stres). Stresorem może być wszystko, począwszy od zgubionych kluczyków do samochodu, a skończywszy na śmierci współmałżonka. Używamy tutaj terminu "stresor", ponieważ jest tak powszechnie przyjęty. Lazarus i Cohen wyróżnili niżej wymienione kategorie stresorów:
- kataklizmy; stresory osobiste; stresory drugoplanowe; ocena poznawcza; ocena pierwotna;
ocena wtórna; zasoby odporności na stres; zasoby materialne; zasoby fizyczne; zasoby intrapersonalne; zasoby informacyjne i edukacyjne; zasoby kulturowe; Reakcja krótkotrwała Reakcja krótkotrwała.
O sytuacji trudnej mówimy wtedy, gdy brak jest odpowiedniości pomiędzy zadaniem, czynnościami i warunkami zewnętrznymi lub wewnętrznymi człowieka. O sytuacji możemy powiedzieć, że jest trudna obiektywnie, jeżeli warunku przewyższają stopniem trudności okoliczności normalne dla określonego działania. Są to sytuacje trudne dla wszystkich ludzi np. powódź, katastrofa, brak żywności itp. Sytuacją trudną subiektywnie może być taka, kiedy mimo normalnych warunków człowiek nie jest w stanie zaspokoić swoich potrzeb czy osiągnąć zamierzonego rezultatu w swoim działaniu. Najczęściej wymienia się następujące rodzaje sytuacji trudnych:
1. Deprywacja – to taka sytuacja, kiedy brakuje lub jest znacznie ograniczony dostęp do podstawowych czynników niezbędnych do normalnego funkcjonowania, do zaspokojenia potrzeb biologicznych, np. tlenu, pokarmu, wody snu itp., albo potrzeb psychicznych np. sytuacja izolacji, osamotnienia, pokrzywdzenia itp. Warto wiedzieć, że długotrwała i bardzo silna deprywacja może doprowadzić do śmierci organizmu. Szczególnym rodzajem deprywacji jest zanik wartości i związana z nim utrata poczucia sensu życia.
2. Przeciążenie – to położenie, w...
maro8914