PROGRAMY I DYSKUSJE LITERACKIE OKRESU MŁODEJ POLSKI
oprac. Maria Podraza-Kwiatkowska

Wprowadzenie

Na przełomie wieków dają o sobie znać ruchy lewicowe, uprzemysłowienie (proletariat), ideologia marksistowska i nacjonalistyczna (sprawa Dreyfusa we Francji), militaryzm, ruch emancypacyjny, jednostka wchłonięta przez masę, kwestionuje się dotychczasową etykę i religię (Nietzsche).

Uświadomiono sobie, że istnieje mnóstwo dziedzin niedostępnych ludzkiemu umysłowi i doświadczeniu (np. psychika ludzka), metafizyka wraca do łask (synkretyzm religijny).

Wypowiedzi literackie są przede wszystkim opozycyjne wobec dotychczasowego światopoglądu i modelu społeczno- obyczajowego, a także wobec poglądów na rolę sztuki. Proponują nowe konwencje artystyczne.

STARCIE MŁODYCH ZE ŚWIATEM ZASTANYM

Protest przeciw wyłączności panowania rozumu - sformułowanie Ignacego Matuszewskiego

Artykuł Ignacego Matuszewskiego Wstecznictwo czy reakcja:

• materializmowi i empiryzmowi pozytywizmu przeciwstawia idealizm i emocjonalizm
• manifest głoszący potrzebę metafizyki, czyli syntezy, uwieńczenia mrówczej pracy mózgu
• Ludwik Krzywicki już w 1894 r. pisał, że pozytywizm warszawski dawno przebrzmiał

„Chorzy” i „zdrowi”

Indywidualizm młodopolski to reakcja na nadmierne ingerowanie w życie jednostki czynników porządkujących. Pozytywizm uważał jednostki za elementy zbiorowisk społeczno-zawodowych.

à wg Paula Bourget (pisarz fr.) dekadentyzm powstaje, gdy społeczeństwo produkuje zbyt dużo indywiduów niezdolnych do wspólnej pracy

Społeczeństwo mieszczańskie nazywało te jednostki: dekadenci, zwyrodniali, degeneraci, chorzy. Najbardziej napastliwa byłą książka Maxa Nordau Zwyrodnienie (1892-93, Berlin).

Powstała teoria, według której jednostki nieprzystosowane do życia w społeczeństwie to typy przodujące w rozwoju gatunku ludzkiego (wg Bourgeta: homme supérieur = wyższy człowiek; w Polsce nazywani: nerwowcy, mózgowcy, forpoczty ewolucji psychicznej).

Wacław Nałkowski, Maria Komornicka i Cezary Jellenta napisali książkę Forpoczty (1895):

• wyższość nerwowców nad ludźmi przeciętnymi (wyżsi w procesie ewolucyjnym)
• nerwowcy dostarczają największej ilości nowych idei, ale i obłąkanych i samobójców; w społeczeństwie odgrywają rolę dużo mniejszą, niż pozwalałyby na to ich możliwości
• książka nie wywołała zasadniczej dyskusji

Stanisław Przybyszewski Z psychologii jednostki twórczej (1892, Berlin, praca w j.niemieckim):

• jednostka posiada unerwienie o niesłychanej zmienności i zróżnicowaniu, co skazuje ją na samotność wśród „zdrowego” społeczeństwa
• jednostka podtrzymuje i doskonali gatunek, ale jest też ofiarą ze względu na swą wrażliwość

W literaturze opozycja chory-zdrowy pojawia się jako artysta-filister.

Atak Szczepanowskiego i Zdziechowskiego

Tadeusz Konczyński umieścił w „Słowie Polskim” 1898 artykuł o Gabrielu d’Annunzio (pisarz wł.) – wystąpił przeciw niemu Stanisław Szczepanowski (Dezynfekcja prądów europejskich) i Marian Zdziechowski (Spór o piękno).

Szczepanowski i Zdziechowski:              à lit. ma pobudzać do czynów patriotycznych, jest siłą moralną

              à kategoria „piękna” nie jest wartością samoistną

W odpowiedzi ujawniła się nowa grupa literacka, na łamach „Życia” krakowskiego, nazwana przez Artura Górskiego „Młodą Polską”:              à przeciw utylitaryzmowi literatury

              à przeciw faworyzowaniu pewnych tematów

Ludwik Szczepański Sztuka narodowa („Życie” krakowskie):

• sztuka jest kosmopolityczna, a narodowość w sztuce nie polega na wyborze tematu patriotycznego czy posługiwaniu się zdawkową frazeologią
• sztuka narodowa jest wtedy, gdy polski artysta jest sobą i wyraża w oryginalny i estetycznie doskonały sposób treść swego ducha

Problem można sprowadzić do dwóch opozycji:

1. tradycja rodzima – wpływy zachodnioeuropejskie
2. • zwolennicy obu nurtów raczej godzili się na kompromis
   • Szczepanowski nie chciał zamykać się jedynie w swoim zaścianku narodowym

·         Stanisław Brzozowski radził czerpać z lit. Zachodu, przetwarzając ją na naszą krew

• • broniono się tylko przed ślepym i bezmyślnym naśladownictwem
• literatura zaangażowana patriotycznie – autonomia literatury

• ta opozycja również ulegała powolnemu złagodzeniu wraz z odchodzeniem od koncepcji pozytywizmu, czyli sztuki podporządkowanej innym celom

Cykl artykułów Górskiego był obroną przed zarzutami Szczepanowskiego, ale i kontratakiem:

• Szcz. zarzucał młodym brak patriotyzmu – Górski zarzucał poprzedniemu pokoleniu wydanie Teki Stańczyka, trójlojalizm, tłumienie ruchów młodziezowych
• Górski z Franciszkiem Nowickim i Wilhelmem Feldmanem należał do grupy młodzieży krakowskiej, która została oddana pod sąd za próbę działalności społ.-patriotycznej (1891)

Etyka a sztuka

Zdziechowski nie zgadzał się z młodymi w kwestii stosunku sztuki do moralności:

• platoński pogląd Zdz. (odnowiony przez Schillera): dobro + piękno, estetyka jest ściśle związana z etyką (u Zdz. etyka wiąże się też ściśle z religią)
• tymczasem etyka przeżywała kryzys – dowodzono przyrodniczego rodowodu nakazów i popędów moralnych oraz samorzutnego postępu moralnego w społeczeństwie; historia dowodziła, że nakazy moralne zmieniały się na przestrzeni dziejów (więc są względne); nauki przyrodnicze kazały traktować dobro i zło równorzędnie (siły uzupełniające się) à ogromna rola Nietzschego (Poza dobrem i złem, Z genealogii moralności)
• sztuka usamodzielnia się – zrywa z utylitaryzmem, z głoszeniem zasad moralnych; postulat szczerości w przedstawianiu psychiki („naga dusza”); sztuka ma wydobywać na jaw to, co ukryte (Chmielowski już w 1872 pisał, że sztuka ma być obrazem, a nie parawanem życia - Niemoralność w literaturze)
• próbowano już nawet oddzielić twórcę od dzieła (Nie-Boska Komedia: „Przez ciebie płynie strumień piękności, ale ty nie jesteś pięknością”)

Obrona przed zarzutami dekadentyzmu

Dekadentyzm – nastrój moralny, oparty na zupełnej niewierze w dalszy rozwój, w wyższy byt, w ewolucję cywilizacyjną, a przesiąkły rezygnacją i rozczarowaniem. (wg Górskiego)

• dla Górskiego dekadentami dziś są oportuniści polityczni (synowie duchowi Targowiczan)

Przeciw tej nazwie żywo protestowano. Stanisław Brzozowski w artykule My młodzi (1902) bronił młodego pokolenia, które nie jest tylko pleśnią społeczną, która nic nowego nie tworzy.

Poprzednia generacja pisarzy przeciw literaturze młodych

Orzeszkowa, Prus, Świętochowski, Sienkiewicz i Chmielowski negatywnie oceniali nową literaturę.

• drażnił ich kult artysty w społeczeństwie bez uczonych, szybki rozwój liryki
• krytykowali egotyzm, uczuciowość, drobiazgową analizę własnych stanów psychicznych, apoteozę chorób nerwowych, wojnę z logiką, erotyzm
• często nazywali młodych dekadentami (gł. Teodor Jeske-Choiński)

Warszawski „Kurier Teatralny” ogłosił w 1903 r. ankietę w sprawie repertuaru Teatru Rozmaitości. Redakcja była źle nastawiona do nowych sztuk „modernistycznych” tam wystawianych. Sztuki te nazywała erotyczno-pesymistycznymi, a ich autorów: pesymistami-erotomanami. J

·         pretekstem były sukcesy dramatu Przybyszewskiego Dla szczęścia

• napłynęło 31 odpowiedzi – 13 za kontynuacją repertuaru i 18 przeciw
• największy szum wywołał list Sienkiewicza – oskarżył młodych o „ruję” i „porubstwo”, oświadczając, że większości sztuk nie zna

Atak na Sienkiewicza

Młodzi krytykowali filisterskie ideały z Rodziny Połanieckich i sposób przedstawienia Jeremiego Wiśniowieckiego w Trylogii. Niechętni byli jubileuszowi Sienkiewicza – nie lubili autorytetów.

Warszawski „Głos” krytykował uznanych pisarzy: Sienkiewicza, Przesmyckiego, Wyssenhoffa, Mahburga. Krytykowali głównie Wacław Nałkowski i Stanisław Brzozowski.

• I smutek tego wszystkiego (1903) Brzozowskiego: autor spokojnie wyjaśniał mechanizm działania nowych konwencji literackich, niemoralne strony życia były już dawno opisywane, ale do tamtych sposobów przedstawiania wszyscy byli przyzwyczajeni
• Henryk Sienkiewicz i jego stanowisko w literaturze współczesnej (1903) Brzozowskiego: krytykował problematykę dzieł Sienkiewicza (inną niż ta, która interesuje młodych) oraz jego obiektywny, epicko-plastyczny typ pisarstwa
• Brzozowski spierał się z pisarzem na płaszczyźnie filozoficzno-estetycznej, inni – społecznej (krytyka apologii szlachty, przedstawiania tradycyjnego typu kobiety)
• Nałkowski zebrał swoje argumenty w książce Sienkiewicziana (1904)
• Sienkiewicza bronił „Kurier Warszawski”, doszło nawet pary razy do walki na kije J

Sienkiewicza bronił m.in. Antoni Lange – nie ma apologii szlachty, ale apologia bitwy, wojny, masowych ruchów, przenikniętych pierwiastkiem bohaterskim. Spór ujął w kategoriach: duch cywilny (młodzi) przeciw duchowi bitewnemu (Sienkiewicz).

SPÓR O CELE SZTUKI I O JEJ STOSUNEK DO SPOŁECZEŃSTWA

Pierwsze wystąpienia Miriama

Nowym zadaniem było przekonanie społeczeństwa o ważności problemu sztuki. Tym bardziej, że Prus i Świętochowski byli raczej orędownikami rozwoju wiedzy i faworyzowania uczonych.

Czasopisma poświęcone sztuce i literaturze miały początkowo duże problemy.

• Zenon Przesmycki Nasze zamiary („Życie” warszawskie, 1887): potrzeby estetyczne społeczeństwa są równie silne, jak potrzeby materialne i moralne; część czasopisma miała być poświęcona nauce i faktom społecznym
• Przesmycki musiał wystąpić z „Życia” w 1888 r., pismo wychodziło do 1891
• cykl artykułów polemiczno-programowych Harmonie i dysonanse Przesmyckiego (pod pseudonimem Jan Żagiel w „Świecie” krakowskim, 1891): literatura ma własny cel, a nie jest tylko narzędziem do przeprowadzania jakichś idei

Dyskusji nie podjęto...

„Co to jest sztuka?”

Edward Abramowski Co to jest sztuka? (1898, „Przegląd Filozoficzny”):

• dyskusja nad książką Lwa Tołstoja Czto takoje iskusstwo?, który potępiał sztukę, która zastąpiła ideał moralności ideałem piękna, przyjemności (Faust i IX Symfonia Beethovena); wolał zniszczyć całą sztukę, niż tolerować tę „demoralizującą” à przeciwwaga dla poglądów Nietzschego i tendencji separujących etykę od sztuki
• Abramowski dyskutuje na temat estetyki, nie zajmując się wiele etyką
• program estetyczny: autonomia sztuki, antyutylitaryzm, indywidualizm, antyintelektualizm, podniesienie wartości intuicji tworzącej dzieło, antymimetyzm
• ta naukowa rozprawa wyprzedziła krzykliwy manifest Confiteor Przybyszewskiego

Stanisław Przybyszewski

Przybyszewski uczynił krakowskie „Życie” pismem gł. literacko-artystycznym. W pierwszym numerze 1899 r. umieścił Confiteor:

• skrajny indywidualizm, odrzucający reguły narzucane przez umowę społeczną

Artysta odtwarza zatem życie duszy we wszystkich przejawach; nic go nie obchodzą ani prawa społeczne, ani etyczne, nie zna przypadkowych odgraniczeń, nazw i formułek...

• jedyną twierdzą indywidualizmu jest sztuka, która nie może być ujęta w żadne karby
• sztuka została zidentyfikowana z absolutem jako odbicie absolutu-duszy
• artysta to kapłan, mag, metafizyczna siła, przez którą się absolut przejawia – ma więc prawo do zupełnej swobody artystycznego wypowiadania się

W artykule O „nową sztukę” („Życie” 1899) Przybyszewski rozwinął swe postulaty – wartości intuicyjno-podświadome (dusza) wywyższył nad intelektualne (biedny mózg).

Ignacy Matuszewski w artykule Sztuka i społeczeństwo poparł rozumienie sztuki jako celu samego w sobie i przybliżył ją odbiorcom, ilustrując przykładami. Polemizował z nim Piotr Chmielowski:

• hasło uznał za prawdziwe tylko jako nakaz bezinteresownego ukochania piękna, nie poddawania sztuki pod wpływy zewnętrzne
• krytykował buńczuczne okrzyki Przybyszewskiego, który skopał najwyższe ideały

Polemika z Przybyszewskim

Najbardziej atakowano deprecjonowanie roli mózgu, amoralność i aspołeczność.

Ks. Jan Pawelski w „Przeglądzie Powszechnym” zaatakował: postulat przedstawiania stanów podświadomych, stanów neurastenicznych, fascynację złem.

Ludwik Krzywicki O sztuce i nie-sztuce („Prawda”):

• sympatyzuje z tym, co burzycielskie i antymieszczańskie, ale denerwują go hasła aspołeczne, bo sztuka wyrosła z ducha mieszczańskiego

Najostrzejsza krytyka to cykl Porachunki Antoniego Sygietyńskiego („Gazeta Polska” 1899).

Andrzej Niemojewski (Prorok wykolejeńców, „Głos” 1902) atakował jego amoralność życiową.

Tylko z tym, że sztuka nie powinna być tendencyjna zgadzają się wszyscy.

Artur Górski (Młoda Polska) opowiadał się za teorią „nagiej duszy”, ale nie do końca zgadzał się z poglądami Przybyszewskiego. Wątpliwości zawarł w art. Spowiedź poety („Życie” 1899):

• tytułem nawiązuje do Confiteor, ale dotyczy listów Słowackiego
• Górski podkreśla „zmysł moralny” wielkich romantyków i ich łączność z ludem
• zaznacza się nowy nurt, oparty na polskich tradycjach romantycznych

„Chimera”

„Życie” nie wytrzymało ciągłych konfiskat austriackiej cenzury. Miał z nim współpracować Przesmycki, ale w końcu nie udało się to i Miriam założył pismo literackie „Chimera” (1901-07).

Zarzucano „Chimerze” niesłusznie amoralność, fałszywe pojęcia religijne i pornografię.

Walka ze sztuką Zenona Przesmyckiego:

• pretekstem były wypowiedzi Prusa, Juliana Ochorowicza i innych na temat nadmiernego zainteresowania polskiego społeczeństwa sprawami sztuki, kultem artysty
• Miriam stwierdził, że industrializacja i powszechne nauczanie (demokracja) wytworzyło nowego odbiorcę, który swymi żądaniami obniża poziom sztuki
• przyzwyczajenie nowego odbiorcy do dzieł artystycznych miało odbywać się m.in. poprzez wzmocnienie autorytetu artysty i sztuki
• odwrócono tezę Taine’a: artysta był już ponad środowiskiem, miejscem, rasą, narzucał nowy sposób widzenia świata

Tendencje elitarne groziły zatraceniem związku z odbiorcą, zarysowały się więc dwa stanowiska:

1. kompletna negacja publiczności – izolowane kręgi artystów, sztuka hermetyczna, edycje utworów w małej liczbie egz. (Stefan Mallarmé, Stefan George)
2. oportunizm wobec potrzeb rynku – mało wartościowe utwory dla celów zarobkowych

Poglądy pośrednie:

• • społecznicy typu pozytywistycznego – moralna, uwznioślająca sztuka dla mas
  • brak podziału na sztukę dla znawców, dla mieszczan i dla ludu – sztuka jest tylko jedna – dobra (Przesmycki: otwarcie prywatnych kolekcji, piękne czasopisma, sztuka stosowana)

Atak na Miriama

Ludwik Krzywicki same hasła sztuki dla sztuki i nauki dla nauki uznał za cenne, ale nie zgadzał się, że na twórczość źle wpływa demokracja (wolał słowo „industrializm”).

Inni bronili proletariatu (niesłusznie – Miriam miał na myśli proletariat umysłowy - filistrów, a nie robotniczy; ale hasła antydemokratyczne spowodowały takie przesunięcie myślenia).

Najostrzej wystąpił lewicowiec Julian Marchlewski, chcąc „sztuki dla wszystkich”.

Cezary Jellenta stworzył kontrczasopismo dla Miriamowej „Chimery” – „Ateneum”.

Wacław Nałkowski bronił M., mówiąc (słusznie), że jego hierarchia jest duchowa, nie klasowa.

PROGRAMY I SPORY O KSZTAŁT ARTYSTYCZNY DZIEŁA LITERACKIEGO

Przeciw realizmowi

Krytykowano mimetyzm, naukowy obiektywizm, zainteresowanie światem zewnętrznym (na rzecz fascynacji pojęciami idealistycznymi, jak wieczność, nieskończoność, oraz psychiką), panowanie intelektu (na rzecz stanów nieświadomości – somnambulicznych, halucynacji, snu).

...