Żmigrodzka Maria - Eliza Orzeszkowa. Młodość pozytywizmu.doc

MARIA ŻMIGRODZKA – ELIZA ORZESZKOWA. MŁODOŚĆ POZYTYWIZMU

BUNTOWNICA

                                      I

Twórczość Elizy Orzeszkowej dałoby się wyjaśnić w ramach kilku schematów, pozwalających uchwycić charakter  i kierunek rozwoju kultury polskiej w II poł. XIX wieku:

·         Kształtowanie się zawodowej inteligencji mieszczańskiej

·         Koncepcja roli społ. Pisarza – jaką świadomie reprezentowała Orzeszkowa – splot potrzeb ideowych i ówczesnych warunków rozwoju literatury

·         Przemiany „Wieku nauki”

·         Pisarstwo Orzeszkowej wynikało z sytuacji społ. i politycznej po klęsce styczniowej

·         Biografia Orzeszkowej dobrze znana, zachowana korespondencja. Dużo wypowiedzi autobiograficznych, ukazywał się m. in. w „Kraju” – materiał rozległy i posiadający dużą wartość informacyjną. Dotyczył biografii literackiej, ale milczenie w sprawach osobistych – dlatego wiele zagadek z jej życia

                                         II.

Baaaardzo szczegółowa biografia Orzeszkowej…łącznie z historią rodziny dwa pokolenia wstecz. Najważniejsze rzeczy to:

·         Ojciec: Benedykt Pawłowski (świetny ród)był prawnikiem. Jego pierwsza żona to Teofila Borzęcka, po jej śmierci ożenił się z Franciszką Kamieńską, dwukrotnie młodszą, która wprowadziła Benedykta w towarzystwo.  Z nią miał 2 córki: Klementynę (ur. 1838) i Elizę ur. 25 V (6 VI) 1841 r.  Zamożna rodzina.

·         Gdy miała 3 latka ojciec zmarł.

·         Eliza wychowywała się w kręgu przyjaciół i dalszych krewnych – kształtowanie stosunku do własnej klasy społ. Okazała się niezbyt silnie zakorzeniona w niej.

·         Po śmierci Klemuni – pensja w Warszawie, 5 lat ( z Konopnicką).

·         Po powrocie do domu – 1858) małżeństwo ( a w zasadzie transakcja handlowa)  Piotrem Orzeszką (Eliza była bogatą dziedziczką). Po 2 latach klęska małżeństwa. Piotr został zesłany.

·         Ślub z Zygmuntem Święcickim, rozpad związku, „argonauta”

·         1870 – Orzeszkowa sprzedała Miłkowszczyznę (majątek rodzinny) i osiadła w Grodnie, gdzie związała się ze Stanisławem Nahorskim (działacz społ. ,filantrop). Był on żonaty z nieuleczalnie chorą kobietą, nie było szans na rozwód: potępienie społ. Orzeszkowej.

·         1875: pierwszy odczyt Orzeszkowej w Warszawie: „O wpływie nauki na rozwój miłosierdzia”

·         Zmarła w 1911.

DEBIUT POZYTYWISTKI

I.

Dzieje pozytywizmu polskiego – rzadko przedmiot zainteresowania historyków. Legendy o nieuctwie i ignorancji jego przedstawicieli: chęć podważenia intelektualnego prestiżu. Dr P. Chmielowski potwierdził tę legendę w swojej książce z 1881r. „Zarys literatury polskiej ostatnich szesnastu lat”. Chmielowski oparł konstrukcję tego okresu literackiego na dziejach walki „młodych” ze „starymi”  i walce tej przyznał doniosłą rolę historyczną, z drugiej strony dbał o zachowanie dystansu wobec „obozu postępu”. Bez szacunku pisał też o źródłach poglądów młodych i ich poziomie intelektualnym.

Mglistość i niejasność pojęć i dążeń cechowały ówczesne życie umysłowe Warszawy. Nie rozumiano znaczenia pojęcia „pozytywizm”.

W 1873 roku w „Niwie” art. Chmielowskiego „Pozytywizm i pozytywiści” – w nim Chmielowski ujmował kwestię pochodzenia nazwy nowego kierunku. Mieli ją jakoby nadać „młodym” przeciwnicy. Jego tezy chętnie przejęli także jego przeciwnicy: Teodor Jeske–Choiński, Walery Przyborowski.

Różnica w ocenie historycznej między Chmielowskim

Antoni Gustaw Bem sugeruje znacznie szerszą koncepcję genetyczną pojęcia, uwzględniającej  charakter życia społecznego i kierunek ideowego rozwoju mieszczańskiej inteligencji.

Orzeszkowa nie od razu określiła swoje stanowsko. Określenie „pozytywistka” pojawia się u niej dopiero w latach 80 i u schyłku życia pisarki.

Wieloznaczność pojęcia POZYTYWIZM : w 1936 Tatarkiewicz wyodrębnił:

- pozytywizm Comte’a

- pozytywizm jako religię

- p. popularny (Mill i Spencer)

- p. polityczny

- p. naukowy

D. G. Carlton – 4 użycia terminu:

- pozytywizm społeczny (filozofia historii i teoria socjologiczna)

- pozytywizm religijny (pozytywistyczną religię ludzkości, ustanowioną przez Comte’a)

- pozytywizm Comte’a (całość doktryny Comte’a)

- pozytywizm filozoficzny (teoria nauki)

Pytanie o prawdziwy pozytywizm prowadzi znów do systemu Comte’a..

Pozytywizm w tej książce rozumiany jest jako szeroko pojęty światopogląd, ogarniający szereg dziedzin świadomości społ.

Odrębność występującego w Polsce modelu światopoglądowego pozytywist. Polegała zarówno na tym ,że ogarnął on wszystkie dziedziny świadomości społ., ajk i doniosłości programu działalności praktycznej (wynikającej z sytuacji historycznej)

Przyborowski: młodej prasie chodzi tylko o program społeczny, a nie o naukę i filozofię. Nie liczył się z faktem, że młodzi w filozofii pozytywistycznej widzieli punkt oparcia dla swych idei.

Ochorowicz: „Wstęp i pogląd ogólny na filozofię pozytywną” – przyjmuje poprawki do filozofii Comte’a zaproponowane przez Milla i Spencera, sprzeciwia się skłonności do tworzenia systemów skończonych  zamykania dyskusji.

Formacja intelektualna Orzeszkowej – podobne źródła (uwielbienie dla literatury angielskiej)

Większość pozytywistów polskich powoływała się na Jana Śniadeckiego jako rodzimego patrona kultu nauki, ale przede wszystkim inspiracje z tekstów empirystów angielskich, np. Krupiński, publicyści w „Przeglądzie Tygodniowym”  (Świętochowski, Limanowski).

Po klęsce powst. Styczniowego Eliza Orzeszkowa zgłębiała dziedzictwo oświecenia wileńskiego (biblioteka ojca). Ono właśnie stało się podstawą, na której Orzeszk. Będzie usiłowała zbudować swój program (most nad romantyzmem).

II.

·         Młodziutka Orzeszkowa, zakorzeniona w oświeceniu wileńskim, tradycje organicznikowskie, romantyzm „czerwonych”.

·         Inny ważny moment  w jej edukacji: czytanie Micheleta (franc. Romantyczna historiografia)

·         Oświecenie wileńskie próbowało stworzyć koncepcję narodu i społeczeństwa w oparciu o inspiracje filozofii angielskiej (Supiński, Libelt).

Źródła nowego światopoglądu i programu społ.:

·         „duch wieku” – siłą wiodąca do postępu

·         Optymizm młodej pisarki, zarys programu rokującego nadzieje odzyskania narodu

·         Jej mistrz: Henryk Tomasz Buckle – przez jakiś czas był jej mentorem i filozof. patronem.

·         W 1866, tuż po debiucie w Tygodniku Ilustrowanym – Obrazek z lat głodowych – Orzeszkowa zamieściła w Gazecie Polskiej art. O „Historii cywilizacji w Anglii” Buckle’a – był to manifest

·         Zagadnienie historiozofii: krytyka historiozofii romantycznej . U Comte’a i Buckle’a dokonał się istotny proces – historiozofia romantyczna przekształciła się w socjologię pozytywistyczną. Socjologia zatem wyrastała z filozofii dziejów

·         Socjologia stała się potem jedną z jej pasji

·         Nigdy nie wystąpiła przeciw tradycji romantyzmu polskiego

·         Wśród wielu poglądów Buckle’a dużo miejsca poświęciła Orzeszkowa koncepcji człowieka jako wyłącznego twórcy historii (choć jest on uzależniony od łańcucha przyczyn i skutków, zjawisk przyrodniczych itp.), pojmowanie ludzkości jako ogółu, całości. Człowiek to ogniwo tej całości.

·         Uzależnienie ludzkości od natury – przejęte przez Orzeszkową od Buckle’a. Natura wchodzi w miejsce Boga w historiozofii romantycznej. Walska człowieka  naturą określa kształt dziejów.

·         Orzeszkowa określiła stanowisko Buckle’a jako materializm (protesty)

Orzeszkowa traktowałą materializm na modłę XVIII- wieczną (eliminacja nadnaturalności, uznanie natury za przyczynę wszechrzeczy)

·         Etyka u Buckle’a i Orzeszkowej – prawa umysłu ponad prawami moralnymi, protest przeciwko indywidualizmowi, cele postępu: rozwój ludzkości.

·         Apologia rozumu, kult nauki. Nauka: zdolna zaspokoić wszystkie potrzeby materialne człowieka.

III.

Orzeszkowa debiutowała w czasie, gdy w prasie warszawskiej nic jeszcze nie zapowiadało „walki młodych ze starymi”.

- po upadku powstania rozwój prasy (kapitalizacja stosunków wydawniczych). Czasopiśmiennictwo było jedną z nielicznych dopuszczalnych przez carat form aktywności społecznej

·         Kurier Warszawski

·         Biblioteka Warszawska

·         Gazeta Warszawska

·         Tygodnik Ilustrowany

·         Gazeta Polska (dawna Codzienna)

·         I wiele nowych (1865–1866- wyjątkowo płodne lata)

- Nadmiar pism wobec biedy społ. wywołał ostrą konkurencję, wiele z nich utrzymywało się krótko.

- oblicze społ. ideowe popowstaniowej prasy z l. 60 – słabo zróżnicowane

- sposoby ocalenia zagrożonej pozycji ekonomicznej własności ziemskiej.

- unowocześnienie i intensyfikacja produkcji rolnej.

- rozwój przemysłu i rzemiosła

Ideał obyczajowy i kulturalny – kompromis między uznaniem tradycyjnej przewagi „narodowej” kultury szlacheckiej a potrzebą przyswojenia pojęć i wartości wytworzonych przez mieszczaństwo.

Nic nie zapowiadało charakterystycznej dla lat 70 ostrej polaryzacji stanowisk pozytywistów i konserwatystów.

Przyszła twierdza młodych – „ Przegląd Tygodniowy” - nie wyróżnia się niczym szczególnym. Jednak propaguje postęp.

Zainteresowanie dla przemysłu krajowego nie było monopolem Przeglądu Tyg. – też Gazeta Polska , Kurier Warsz., Kłosy, Tygodnik Ilustrowany, Ekonomista.

O wielu nowinkach naukowych czy filozof. – nie tylko w Przeglądzie ale też Gazeta Polska ( opozycja starych – a wydrukowała poem. Orzeszk. na cześć Buckle’a ) , Biblioteka Warszawska

- „ Kwestie kobiece” – niezależność kobiet, reforma wychowania Gazeta Polska ( red. Józef Sikorski) , przegląd

W l.1866-1870 –brak jednoznacznej linii między prasą „starą” a „nową”.

Wojna- w latach popowst. Zainicjowana przez „Przegląd Tygodniowy” złośliwościami Mirona w „Listach z ulicy X”.

Punkt zapalny- sprawa epigońskiej poezji poromantycznej

Wiślicki- atak na „poetów różanych”

- niejasności stanowisk także w polityce redakcyjnej ówczesnych pism na terenie odcinka powieściowego

Jałowy okres w literaturze polskiej – w tych warunkach wybór pisma w którym debiutowali pozytywiści nie był wyborem idealnym.

Pierwsze utwory Orzeszkowej z 1866 r. w „Tygodniku Ilustrowanym” i w „Gazecie Polskiej”.

Redaktor „Tygodnika” Ludwik Jewke b. dobrze ją przyjął – potem ich stosunki ochłodziły się.

-współpraca z „Gazetą Polską”- wystąpienia publicyst.

Red. Józef Sikorski- obok Jewkego patron debiutu młodej pisarki.

Obaj „ojcowie” debiutantki formułowali diametralnie różne oceny.

Pierwsze utwory Orzeszk. nie zostały entuzjastycznie przyjęte przez krytykę. (Chmielowski i Świętochowski)

Od 1873 Orzeszk. zaczyna współpracować z „Niwą”

              1873- 2 art. Publicystyczne- „o jednej z najpilniejszych potrzeb społ. naszego” i „Listy o Literaturze”.

Następnie po kilku uwagach nad powieścią rozważania krytyczne.

Aż do chwili utworzenia własnego wyd. nie miała już właściwie forum do swych wystąpień publicystycznych.

Okres bliższego współdziałania z prasą pozytywist. Przeminął szybko i pozostawił Orzeszk. na całe życie poczucie izolacji.

Rekonesans Publicystyczny

-wszechstronne wykształcenie

-społeczne kwestie, problemy współcz. – „O przekładach”- 1872

-najżywsza działalność publicystyczna- l.70

              -„Kilka słów o kobietach”

              -„O przekładach”

              - „O jednej z najpilniejszych potrzeb społ. naszego”

              -„Listy o literaturze”

              -„Znad Niemna”

              -„O postępie”

              -„O wpływie nauki na rozwój miłosierdzia”

              -„O niedolach dziecięcych”

Konkretność, praktyczność rozważań, horyzonty intelektualne

Stan i rozwój sys. Kapitalist.

-poczucie związku ze szlachtą- często podkreślane

-świadomość konieczności przekształcenia roli społecznej szlachty

-lęk przed „opóźnieniem się” wobec Europy

-troska o los klasy szlacheckiej- ekonomiczne skutki reform

-kilka propozycji modelu polskiego kapitalizmu  w twórczości młodej Orzeszk.

- pochwały kapitalizmu – Z życia realisty, Na prowincji, Pamiętnik Wacławy.

- niechęć do herbów – Pompalińscy (kpina z arystokracji)

- pochwała modelu amerykańskiego („Kilka słów o kobietach”), UTOPIA AMERYKAŃSKA: ekonomia, tolerancja , równość, pozycja kobiet, życie społeczne.

Orzeszkowa zapomniała, że Ameryka nie przechodziła przez feudalizm.

- rzemiosło i handel – na czele programu przebudowy społ.

Model kapitalizmu opartego o rzemiosło – rys pozytywistycznego programu Orzeszkowej:

- budowa nowoczesnej kultury narodowej, rzemiosło i handel 0 funkcja wychowawcza

- zdawała sobie sprawę z niebezpieczeństw niebezpieczeństw moralnych kapitalizmu (anarchia, rozluźnienie więzi społecznych, zbytni indywidualnych)

- kult pracy

- apel do honoru szlacheckiego, chęć przekształcenia moralnego szlachty

- cnota i uczciwość

Rozwiązania:

·         Odrzucenie katolicyzmu i socjalizmu

·         Purytanizm

·         Zinstytucjonalizowanie pomocy ubogim (krytyka filantropó)

·         Akceptacja pracy dzieci

·         Wartość sztuki

Ruch feministyczny w Polsce w XIX wieku. 3 etapy:

1.      FAZA PEDAGOGICZNA –Klementyna z Tańskich Hoffmanowa (pionierka sprawy kobiecej, konserwatywna)

2.      RUCH ENTUZJASTEK: ideały romantyczne

3.      FAZA EKONOMICZNA: ruch kobiecy w pozytywizmie

Orzeszkowa:

-prawo do pracy dla kobiet

- podział kobiet na bogate,niebogate i niebiedne w zal. Od posagu

-aktywizacja kobiet wiejskich do pracy

- krytyka tradycyjnego feudalnego ideału kobiet, lekceważenia kobiet

- kształcenie kobiet

- krytyka narzucania ról społecznych kobietom

-wzór: przykład amerykański

PROGRAM I ŚWIATOPOGLĄD ORZESZKOWEJ:

·         Badanie „łańcucha przyczyn i następstw” – tłumaczenie rzeczywistości (determinizm i genetyzm)

·         Socjologia i socjologia moralności

·         U schyłku l. 70 – zainteresowanie historią i krytyką religii

·         Organicym, idee harmonii społecznej, solidarność

·         Krytyka socjalizmu i kosmopolityzmu

·         Zachwyt dla Spencera (nie tylko ona):

o       Teza o naturalności i harmonijności organizmu społecznego

o       Determinizm (fatalistyczny)

o       Darwinizm społeczny i walka o byt

o       Postęp przyrodniczy i społ

Prymitywny i wypaczony spenceryzm: podstawa argonautyzmu

·         Teorie postępu Turgota (ewolucjonizm epoki, optymizm, dążenie do ideału jest czymś naturalnym)

·         Koncepcje Benthama – moralność mieszczańska, bezkompromisowy hedonizm (ciasnota wyobrażeń)

·         Wątek millowski – pojęcie obowiązku i poświęcenie się jako ofiara dla ogółu

·         Romantyczny mesjanizm

·         Zetknięcie z socjalizmem – krytyka walki klas społ. i rewolucji

PROGRAM LITERACKI:

·         Nurt refleksji teoretycznej poświęconej pracy powieściopisarza (podobnie jak Kraszewski, Korzeniowski, Zachariasiewicz)

·         Rozważania o istocie i zadaniach powieści

·         Przeciwstawienie się modelowi kultury romantycznej, wezwanie do rozumu i trzeźwości

·         Rola literatury w walce o pos...