ethos rycerski ossowska.pdf

MARIA OSSOWSKA

ETHOS RYCERSKI

I JEGO ODMIANY

ft^ WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN

Warszawa 2000

Projekt okładki i stron tytułowych

Yakup Erol

Redaktor

Spis rzeczy

Maria

Betlejewska

Redaktor techniczny

Teresa

Skrzypkomka

Wydawnictwo Naukowe PWN SA

00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10

tel.: (0-22) 695-43-21

faks: (0-22) 826-71-63

c-mail: pwn@pwn.com.pl

http://www.pwu.com.pl

Słowo wstępne

1. Pojęcie wzoru i pojęcie naśladownictwa .

2. Ethos rycerski w Grecji starożytnej . . .

3. Wojownik spartański

4. Germanowie

5. Rycerz w średniowieczu

6. Rycerz w roli dworzanina

7. Gentleman

8. Ethos rycerski w Nowym Świecie ....

Uwagi końcowe

Indeks osób, postaci mitycznych i literackich

Contents

Wydawnictwo Naukowe PWN SA

Wydanie III

Arkuszy drukarskich 11

Skład: VARIA

Druk ukończono w październiku 2000 r.

Drukarnia: Wrocławska Drukarnia Naukowa PAN

im. St. Kulczyńskiego Sp. z o.o.

Rycerz w średniowieczu

celtyckiej wystarczyło być władcą połowy polskiego powiatu, by tytuło

wać się królem 1 .

Rycerz miał promieniować urodą i wdziękiem. Urodę tę podnosił

zwykle strój świadczący o zamiłowaniu do złota i drogich kamieni. Nie

byle jaka musiała być także zbroja i uprząż. Czarnowski przypomina,

że słowo noblement znaczyło u kronikarza czwartej wyprawy krzyżowej

tyle, co rikement, tj. „bogato, wystawnie, wspaniale" 2 . Męska uroda, jak

o tym już pisałam gdzie indziej, przestaje się szczególnie liczyć w eth-

osie mieszczańskim, gdzie zastępuje ją wygląd pełen godności, wygląd

szanowny (respectable) i gdzie warunek urody stawia się już tylko

kobiecie, tak jak jej się zostawia zdobienie się biżuterią, która jeszcze

w XVIII stuleciu podnosi także strój męski.

Rycerz musiał być silny. Siła ta była niezbędna do dźwigania \J

zbroi, która ważyła 60-80 kilogramów. Siłę tę przejawiał zwykle, jak

Herakles, od dziecka. W jednej z północnych legend jej bohater,

Bcowulf, przybyły z daleka, żeby uwolnić Duńczyków od strasznego

potwora, który zakradał się w nocy i zabijał co znamienitszych rycerzy,

stacza z potworem straszną walkę odrzucając wszelką broń, by okazać

siłę, która mu pozwala ukręcić łeb potworowi gołymi rękami. Zgodnie

z tą tradycją Sienkiewicz czyni Zbyszka z Bogdańca od małości tak

krzepkim, że gdy ściskał gałąź drzewa, sok z niej wyciskał i gdy

Wżyciu narodów nic nie jest tak realne i praktyczne,

jak ideal

Vilfredo Pareto, Le mythe vertuiste

W rozdziale tym pragnę przedstawić jedną z odmian ethosu rycers

kiego, mianowicie ethos rycerski zrekonstruowany na podstawie fran

cuskich tzw. romans courtois, czyli powieści dwornych, z odwoływa

niem się do wcześniejszych, najbardziej reprezentatywnych chansons

de gestes, czyli opowieści o sławnych bojach toczonych przez rycerzy

z kręgu Karola Wielkiego przede wszystkim.

Powieści dworne zaczęły się mnożyć w XII wieku. W tym stule

ciu pisał je głośny Chretien de Troyes, łącząc w nich wątki antyczne,

chansons de gestes i treści celtyckie. Wtedy też pisała swoje pieśni

Marie de France.

Prześledźmy główne rysy, które miały w nich charakteryzować

ideał rycerza.

Rycerz musiał w zasadzie być dobrze urodzony. Mówię „w za

sadzie", bo można było zostać pasowanym na rycerza za szczególne

sukcesy bojowe. Można było także - i to zdarzało się coraz częściej

w związku z rozrostem miast i wzrastaniem ich znaczenia - nabyć

ten przywilej. We wspomnianych utworach wszakże każdy z boha

terów szczycił się efektownym drzewem genealogicznym. Synów kró

lewskich było pośród nich niemało, bo też niewiele było trzeba, by

tytuł króla piastować. Według Stefana Czarnowskiego w społeczności

1 /

w dwunastym roku życia opierał kuszę o ziemię, tak korbą zakręcał, że

żaden dorosły by lepiej lego nie zrobił. Znaczenie siły fizycznej będzie

-jak zauważają niektórzy - umniejszał stopniowo rozwój techniki.

Od rycerza oczekiwano, by był nieustannie zaprzątnięty swoją

sławą. Szlacheckie pochodzenie - pisał uczeń Arystotelesa, Teofrast

- ma to do siebie, że człowiek, któremu przysługuje, jest bardziej żądny

sławy niż inni. Wymagała ona ciągłego podtrzymywania, ciągłej próby.

Iwen, rycerz z lwem z opowieści Chrétiena de Troyes, nie może zostać

przy świeżo poślubionej żonie. Przyjaciele pilnują, by nie gnuśniał i by

pamiętał, co winien swojej opinii (songez d'abord à votre renommée).

Więc wypada wędrować w poszukiwaniu okazji do walki. „Skoro tu

wojna, tu zostanę" - powiada sobie rycerz w jednej z ballad Marie de

France. Jeżeli wojny nie ma, wędruje się dalej, wyzywając pierwszego

1 Patrz Stefan Czarnowski, Studia z dziejów kultury celtyckiej, w: Dzieła, t. 3,

Warszawa 1956, s. 31.

2 Ibidem, s. 103-104.

napotkanego jeźdźca dla ustalenia tego, co - jak już była o tym mowa

- nazywa się dzisiaj pecking order, czyli dla ustalenia właściwej hierar

chii, w której pozycja zależy od liczby i rangi pokonanych rycerzy.

Żaden rycerz nie słucha spokojnie o cudzych sukcesach. Jeden z ryce

rzy, opisywany w cytowanych balladach, musi się zmierzyć z nie

znanym kolegą, którego sława do niego dociera, gdyż, jak powiada,

zazdrość mu kąsa serce. „Zdumiał się wielce, że tu w kraju i inni taką

sławę mają, gdy on być pragnął pierwszy w świecie". „Wśród pięciuset

jeszcze by za pierwszego uszedł" pisze o innym rycerzu ta sama

autorka. Wspomniany Iwen mszcząc się za krewnego, zabija męża

pewnej damy. Ta rozpacza wyrywając sobie włosy i rozrywając paz

nokciami ciało, ale daje się przekonać trzeźwej dworce, żeby wyjść za

mąż za zabójcę. „Z dwóch rycerzy w pojedynku - pyta wierna służebna

- kto lepszy: czy ten, kto zwyciężył, czy ten, kto został zwyciężony?"

Ponieważ odpowiedź na rzecz tego, kto zwyciężył, jest niewątpliwa,

wdowa oddaje mu swoją rękę tak szybko, że zapasy jadła nagromadzo

ne na stypę pogrzebową mogą służyć na ucztę weselną. Nie ma co

spełniać dobrych uczynków, jeżeli się nie chce, by były znane - powia

da Chretien de Troyes, sankcjonując tę nieustanną troskę o swoją jaźń

odzwierciedloną. Duma jest w pełni usprawiedliwiona, byle nie przesa

dna. Dla tej ma się termin démesure, odpowiadający Homerowemu

hybris, i tę, gdy nadmierna, karze się bardzo surowo. Współzawodnict

wo w ustalaniu swego prestiżu prowadzi do stratyfikacji w ramach

wojującej elity, aczkolwiek w zasadzie wszyscy rycerze mają być sobie

równi, co w legendach 3 związanych z królem Arturem symbolizowane

jest, jak wiadomo, przez zasiadanie dookoła okrągłego stołu.

Ze względu na stałą troskę o prestiż w walce żądanie od rycerza

^odwagi jest w pełni uzasadnione. Jej brak jest najcięższym zarzutem.

Obawa, że może się być posądzonym o tchórzostwo, prowadzi do

łamania elementarnych zasad strategii, co z kolei pociąga za sobą

bardzo często zgubę rycerza i masakrę wszystkich jego ludzi. Odwaga

J bywa także nieraz konieczna w celu wypełnienia obowiązku wierności

J i lojalności - dwóch cnót, które bywają poczytywane za konserwatyw

ne w tym sensie, że sprzyjają zachowaniu jakiegoś status quo\ cnót,

które ilustruje Lingard w Ocaleniu Conrada, Conrada, którego Bert

rand Russell w swojej autobiografii charakteryzuje jako arystokratycz

nego gentlemana polskiego aż po czubki palców 5 .

Nieustanne zabieganie o pierwszeństwo nie staje na przeszkodzie

solidarności tej elity jako elity, solidarności, która obejmowała i wrogów

także do elity należących. Czyta się o podejmowaniu pokonanych wrogów

przez Anglików po bitwie pod Crécy i pod Poitiers, o wspólnym

ucztowaniu i zawodach sportowych. Gdy w bitwie z 1398 roku Anglików

dziesiątkuje głód i dyzenteria, rycerze angielscy idą leczyć się u Francuzów,

po czym wracają i bitwa toczy się na nowo 6 . Bo, jak powiada kronikarz,

oba narody, Francuzi i Anglicy, choć są zaciętymi wrogami, gdy są u siebie,

gdy są poza krajem, często pomagają sobie jak bracia i wzajem na siebie

liczą. W czasie walk między Frankami a Saracenami jeden z najlepszych

rycerzy Karola Wielkiego, Ogier, zwany Duńczykiem, wyzwany jest na

pojedynek z rycerzem Saracenów. Gdy Saraceni chwytają Ogiera podstę

pem, jego przeciwnik, nie aprobując tej metody, przychodzi oddać się

Frankom w niewolę, by uwolnić Ogiera na drodze wymiany. W jednej

z legend, gdy pospolity żołnierz chełpił się, że zabił szlachetnego rycerza

z wrogiego obozu, jego szlachecki zwierzchnik kazał pyszałka powiesić.

Sposób myślenia tych, którzy obracali się przy dworze czy zamku, był

przeniknięty fikcją, iż rycerstwo rządzi światem - pisze Huizinga 7 .

Podczas gdy odwaga służyła rycerzowi w wykonywaniu jego

zawodu, hojność, której się po nim spodziewano i którą uważano za

nierozłączny atrybut szlachetnego urodzenia, służyła ludziom od niego

zależnym, a przede wszystkim tym, którzy na dworach sławili wielkie

czyny rycerskie, spodziewając się dobrego poczęstunku i należytego

obdarowania na dalszą drogę.

„Wobec nieuniknionego zagmatwania genealogii - pisał Czarnow

ski o Celtach - odwaga osobista, urok postaci, połączone z bogactwem

i z hojnością, decydują o przypisaniu pochodzenia arystokratycznego^

[...] Trzeba też bez szemrania darować każdemu, czego zażąda. MniejA

szym złem ruina niż ogłoszenie skąpcem. Pierwsza jest tylko chwilowa:

darem obowiązuje się obdarowanego do wzajemności z okładem. Skąp-

5 Bertrand Russell, The Autobiography o/..., London 1969 [wyd. pol. Autobio

grafia 1872-1914, tłum. Bronisław Zieliński, Warszawa 1971].

6 Patrz George G. Coulton, Medieval Panorama, New York 1957, s. 239-240.

7 Patrz Johan Huizinga, Vie Waning of the Middle Ages, Garden City, N.Y. 1954,

3 Słowo „legenda" nie oznacza tutaj jakiegoś gatunku literackiego. Jest ono użyte

w potocznym sensie dla oznaczenia wszelkiej opowieści zawierającej element fikcji.

4 Patrz Eugene Duprćel, Traktat o moralności, tłum. Zygmunt Glinka, Warszawa

1969.

s. 67.

napotkanego jeźdźca dla ustalenia tego, co -jak już była o tym mowa

- nazywa się dzisiaj pecking order, czyli dla ustalenia właściwej hierar

chii, w której pozycja zależy od liczby i rangi pokonanych rycerzy.

Żaden rycerz nie słucha, spokojnie o cudzych sukcesach. Jeden z ryce