Typowy wytwor sztuki ortodoksyjnej. Mniemano, ze te obrazy ukazywaly autentyczne rysy. W czasie ikonoklazmu ikony byly w centrum walki, rozwinela sie i zostala okreslona wtedy doktryna kultu obrazow.
Znaczenie.
Przeniesione z cesarskich portretow.
Kultem cieszyly sie od VI wieku. Pojawia sie acheiropojetos (nierukotworny), cudowne pochodzenie.
- portret Chrustusa z Kamulian w Kapadocji, wymieniony w 566 roku, odnaleziony przez poganke w studni ogrodowej. Mial jakoby moc dokonywania cudow, a po przeniesieniu w 574 do K mial oslaniac cesarstwo w walce z Persami. W VII wieku, wiadomosci zniknely.
- mandylion, 544 i teraz bardzo dluga historia o nim z wykladu z ikony:
MANDYLION
Legenda o krolu Abgarze, posiadamy ulamki ikonopgrafii. Tryptyk z Synaju z XI/XII wieku (mandylion trzyma Konstantyn VII Porfirogeneta), tkanina z frontalnym ujeciem Chrystusa, osadzona na szyi. Nie jak w nowogrodzkiej, co troche podwaza teorie liniowego rozwoju mandylionu.
Plakieta z muzeum Puszkina, koronacja Konstantyna VII Porfirogenety przez Chrystusa – unaocznienie formuly à Chrystus jako wladca kosmosu i cesarz jako wladca ziemi (Pan basileus i basileus – wl. bizantynska). Konstantyn ma podobny jak na ikonie synajskiej rysy, usmiech – dalekie echo usmiechu archaicznego (renesans macedonski). Chrystus ma podobne rysy.
Cechy rysu formalnego, stylowego, postawa po ikonoklazmie.
Rownolegle dwie postawy – surowy klasyczny i bogaty bizantynski – czasem sie nasilala jedna tendencja (renesans macedonski, karolinski, ottonski, protorenesans wloski).
MANDYLION – WARIANTY
1. miniatura, XII wiek, jakby pozytyw (mandylion) i negatyw (keramion). Pozytyw ma jako tlo czerwona tkanine z bialym wzorkiem, Chrystus patrzy w lewo, negatyw ma biala tkanine z czerwonym wzorkiem i Chrystus patrzy w lewo. Z SZYJĄ. Dzielo pracowni greckiej.
2. 1198, cerkiew Spasa, Nowogrod nad Nieriedica. Tkanina podobna, uksztaltowana jak w miniaturze. BRAK SZYI. Nimb krzyzowy – crux gemmata.
3. inna ikona z cerkwi Spasa, inskrypcja na dole – NIKA – ZWYCIĘŻAJ ! palagialno – apotropaiczna funkcja obrazu.
Konstantyn VII Porfirogeneta (cesarz od 945 roku) sprowadzila z Edessy do Konstantynopola mandylion w 944 roku, wtedy byl wspolcesarzem cesarza Romana I Lekapena. Kronika Jana Skyncesa (?), polowa XII wieku, miniatura przedstawiajaca sprowadzenie mandylionu do Konstantynopola przez cesarza ROMANA!
Uroczysta translacja mandylionu do Konstantynopola odbyla sie 15 sierpnia 945 roku. Zrabowano go prawdopodobnie w czasie IV krucjaty w 1204 roku.
A skąd arabska nazwa?
Moze relikwie przekazuje cesarzowi dowódca Jan Kopułas. Legenda – arabowie wykupili sie ta relikwia w czasie wojny, inna wersja – dowodca Kopułas wykupil mandylion.
OKRESLENIA W ZRODLACH PISANYCH OD IV WIEKU DO 1247 ROKU NA MANDYLION.
Sancta toella, imago Christi Edessena, ektypoma, linteum faciem Christi repraesentans, mantile, soudarion, mandylion, manutergium, sudarium super caput, ekmageion, prosopon, opsis, acheiropoietos, morphe, chimation, pyplos,
cheiromaktron tetradiplon à oznacza to dwa razy poczwornie zlozony à teoria, ze na relikwii bylo odbite cale cialo Chrystusa, ale ukazywano, po zlozeniu, jedynie glowe.
Okreslenia pozne, od X do XII wieku odnosza sie glownie do tradycji calunu! – sindon, sudarium, linteamina, spargana, sindones, sydoines, fasciae, panni, othonai kai, ta soudarion.
Mandylion, święte oblicze z Laon
Teksty:
1. syryjski tekst zwiazany z doktryna Addai, legenda o krolu Abgarze, IV wiek, nadworny malarz Ananiasz namalowal portret Chrystusa.
2. apokryf „Akta Tadeusza”, VI wiek, Grecja, o krolu Abgarze, dwie wersje –acheiropoietos i cheiromaktro (recznik). Ananiasz najpierw chcial namalowac Chrystusa ale nie mogl, wiec ten odbil swoja (mokra) twarz na reczniku i dal malarzowi.
3. opis obrazu zrobiony przez K VII P – blade, bez pigmentu, jakby z wilgodnej wydzieliny (monochromatyczny)
4. Symeon Magister, 944 rok, kronika, KVIIP oglada mandylion.
5. Grzegorz Refreudarius, tekst kazania archidiakona z Hagii Sophii z okazji swieta translacji mandylionu. Opis mandyliony à uksztaltowany z potu zmarlego Jezusa, mowa o RANIE W BOKU. Woda i krew.
6. K VII P, 958 rok, list do armii. Poslal im wode uswiecona relikwiami – drewno z krzyza, wlocznia, inskrypcja (titulus IHS), trzcina cudowna (z octem), krew, tunika, plotna swiete, sindon ukrywajacy Boga, NIE MOWI NIC O MANDYLIONIE. Swiete plotna to – spargana, opaski, pieluszki dla dzieci, pozniej tak nazwa opaski grobowe oplatajace cialo zmarlego.
7. 960 rok, rok po smierci K VII P, traktat liturgiczny, obchody ku czci mandylionu w Konstantynopolu/Edessie. Wielki Tydzien, sroda i sobota, 15.8 – wtedy prezentowano mandylion. 15 sierpnia prezentowano go na tronie acheiropoietos przybranym biala tkanina. Wielki tydzien – arcybiskup do pomieszczenia z obrazem wchodzi, otwieral skrzynie, wycieral gabka obraz i krople rozdawal ludziom. Nikt nie mogl spojrzec na mandylion !!
8. 1150 rok, odnowienie edeskiego pochodzenia, mandylion przechowywany jest w zlotej skrzyni, chusta z odcisnieta glowa.
9. Mikolaj, 1157, relikwia – fasciae sudarium i krew Chrystusa. Mowi o opaskach i o plotnie z twarza Chrystusa.
10. arcybiskup Wilhelm, 1171, Syndon Chrystusa (okreslenie calunu grobowego)
11. 1200, Antoni z Nowogrodu – 2 lniane plotna, jedno z twarza Chrystusa.
12. Mikolaj Mesalides, 1201 – inwentarz skarbca – grobowe sindones Chrystusa (opaski)
13. Mikolaj Mesalides, 1207, prywatna wizyta, elegia na smierc brata Jana, opisuje grobowe plotna Chrystusa, czyli mandylion wcale w 1204 roku nie opuscil Konstantynopola !
14. Robert z IV krucjaty, dziennik – calun Chrystusa, co piatkek uchylakusja ny i widac twarz, nikt nie wiedzial co sie dzialo po zdobyciu Konstantynopola.
15. Mikolaj Mesalides, 1207 rok, opat z Italii w Atenach, toczyla sie dyskusja o uzyciu drozdzy do chleba ostatniej wieczerzy. Argumenty bizantynskie – cesarze w Konstantynopolu maja kawalek chleba – relikwii, oraz SPARGANA. Czy to jest ciagle w Konstantynopolu czy moze w Atenach?
16. Teodor Angelus, 1205 rok, list w imieniu brata Michala, despoty Epiru, list do papieza Innocentego, ograbienie skarbca przez IV krucjate – plotna Chrystusa, ukryto je w Atenach.
Jest tez pomysl, ze relikwie sa we Francji, poniewaz ostatni cesarz bizantynski – Baldwin II, zaciagal dlugi pod zastaw relikwii u krola Ludwika IX i Wenecjan. W 1241 roku sprzedal relikwie jakąśtam. W 1247 rok, zlota bulla Baldwina II, jako dokument wlasnosciowy, wymienia tam takze fragment sudarium przekazany Ludwikowi IX – moze jest to mandylion !!
19.11.2008
c.d. mandylionu
Jak pojawia sie na zachodzie?
Kult chusty sw. Weroniki łączy sie z kultem mandylionu.
Św. oblicze z Laon, XIII wiek, tempera na cedrze. – 41x44 cm, Jacques Pantaleon de Troyes, pozniejszy papiez Urban IV, ofiarowal w 1249 roku obraz swej siostrze, opatce klasztoru cysterskiego w Montreuil – en – Thierache. W 1658 roku obraz przeniesiono do klasztoru Montreuil – les – Dammes w La Neuville w poblizu Laon, w 1769 roku umieszczono go w srebrnym relikwiarzu. 1795 – obraz ukryty w katedrze w Laon. 1807 roku – oficjalnie przekazano go do skarbca katedry w Laon.
Obraz ten zawiera wszystkie cechy charakterystyczny dla mandylionu i slowna inskrypcje – „obraz Chrystusa na reczniku”. Pochodzi z krajow slowianskich. Potwierdza tradycje grecko – syryjska o osuszeniu twarzy przez Chrystusa recznikiem.
Psalterz Godzinki Jolanty ze Soissons, Amiens, 1280-1290. prywatna dewocja, miniatury w kolumnach, karta 15 – Chrystus, karta 232 verso – portret Jolanty de Soissons, modli sie przed MB z Chr. Kultura w XIII wieku zaczyna sie otwierac na watki swiecie (tu obok ksiegi jest piesek !!!! – symbol wiernosc, stalosci).
Miniatura Chrystusa powiela mandylion edeski, ale jest to najwczesniejszy ikonograficzny moment zetkniecia sie tradycji pisanej chusty św Weroniki i mandylionu.
Funkcjonowanie mandylionu w prawoslawiu:
- nie ma kopii ikonowych
- sa rejestracje historii mandylionu
Dwustronna ikona nowogrodzka. Rewers – adoracja arma christi, awers – mandylion (sw oblicze). Rybidion – liturgiczny wachlarz do momentu przeistoczenia. Wiec jak nalezy to razem interpretowac ? Watek pasyjny? Mandylion odbiciem mąk? Albo – mandylion jako boski obraz – arma christi jako ludzka strona.
Bizantynskie przypomnienie dualizmu Chrystusa:
Styl komnenowski, XII w (?)
- niejednorodny, wylania sie z linearyzmu XI wieku
- poczatek XII wieku – przewaza surowy linearyzm
- polowa XII wieku – klasycyzujace formy
- koniec XII wieku – faza manierystyczna, np. freski sw Jerzego
Nowogrodzka ikona – unaocznia roznice rusko - bizantynskie. Rusini – intensywna kolorystyka, ciemny kontur, niezbyt swiatlocieniowo. Twarz pieknie komnenowska. Ruskie malarstwa – ciagle pojawial sie mandylion.
Polowa XV wieku, ikona z mandylionem, ten sam schemat wlosow i brody.
W ikonografii zachodniej bedzie roznie.
Mandylion w pendentywach na osi wschod-zachd w kopule. Wystepuje podwojnie wraz z keramionem.
Ulokowanie podkresla boski, acheiropoietyczny charakter i obrazuje relikwie konstantynopolitanska a nie sama twarz Chrystusa.
1198, Nieriedica, cerkiew Spasa, freski mandylion i keramion.
Monaster sw Teraponta, ok 1502, mistrz Dionizy (styl neopaleologowski), freski mandylionu i keramionu.
k. Hodegetrii, Peci, pierwsza polowa XIV wieku, Balkany, styl paleologow, zapoczatkowany tam na koncu XIII wieku miastrzy Entychios i Michal. Tutaj oraz w cerkwi MB w Ochrycie (1295), malowali na zlecenie krola Serbii Stefana I Milutina (1280-1328),
monaster Studenicki, cerkiew grobowa krola Milutina
1313-1314, Michal i Entychios
Tkanina ukazana inaczej, paleologowska, odwolana do realizmu, tkanina wiszaca, przywizana do dwoch koncow do czegos. Obrazowany jest nie Chrystus, a relikwia ! keranion odbity na cegle.
Kosciol w Salonikach, sw Mikolaja Orfanosa, 2 dekada XIV wieku, mala „chatynka”, 3 metry, 2 spadzisty dach. We wnetrzu swietne malowidla pracownik z Salonik i Atos, dobrze zachowane.
(mistrzowie wschodni dodawali do zaprawy ciętą trawe i slome, ktora lepiej wiazala kolor i utrzymywala go).
Ikonostas nad glownymi drzwiami krolewskimi.
Tkaniny liturgiczne nakladane na oltarzu, przewaznie na triduum paschalne. Koniec XIV wieku, przywiazuje relikwie do watku pasyjnego.
Kult mandylionu rozwija sie po ikonoklazmie, jest kluczowym motywem ikonoklazmu.
Rozpowszechnia sie na Rusi i Bałkanach, przez Italie do Francji, gdize laczy sie z kultem chusty sw Weroniki. Bizancjum nie uznawalo kopii relikwii.
Koniec dlugiej histroii o mandylione z wykladu z ikony.
787,843, sobory – tam sie narodzila doktryna – wierny oczyszczony dzieki kontemplacji wizerunkow swietych.
Najstarsze ikony – VI/ VII wiek z klasztoru sw Katarzyny na Synaju. Drewno, enkaustyka, inspirowane oficjalnymi obrazami swieckimi.
- sw Piotr, na tle eksedry, trzy medaliony – maria, chrystus, jan chrzciciel. Świety Piotr – wszystkie kryteria wizerunku komemoratywnego odziedziczone po antyku. Postac w półwifugrze, na tle eksedry, lekko w 3/4 , wzrok w dal, nimb, dwa atrybuty – klucze i złoty krzyż. Najstarsze przedstawienia sw Piotra – nagrobki i szklane dyski – atrybut to crux gemmata (chrystus zmartwychwstaly) – znak dziedziczenia. Klucze dodano po sporze wschodu i zachodu o prymat Rzymu i role Piotra w tym zakresie. Wtedy klucze sa na pierwszym planie – wladza w Rzymie.
Powyzej – trzy klipeusy – posrodku Chrystus, obok sw Jan Ewangelista/sw Jerzy oraz MB/meczennica maryjna
System przejety z ikonografii konsularnej – konsul – trzy klipeusy z wladza.
Tutaj – sw piotr, wladza oraz 3 panujacych.
Typ fizjonomiczny Piotra à podobienstwo do pierwowzoru, ale ! jak on wygladal? Nie ma ciaglosci od zycia do najstarszych jego wizerunkow z III wieku. W koncu przyjeto znany do dzisiaj wizerunek.
- ikona ze sw Janem Chrzcicielem realistyczna ekspresyjna
- ikona Sergiusza i Bakchusa obecnie w Kijowie, wysocy dynitarze, ubrani w urzednicze stroje, chlamidy spiete fibulami oraz naszyjniki z oznaka rangi. Ikona Sergiusza i Bachusa z Kijowa – nimb po lewej, tez podwojnie okonturowany – z domieszka bieli olowianej. Wzdluz zlotej krawedzi – rozetkowe gwiazdeczki, niematerialna swietlistosc nimbu. Identyczny sposob malowania, niezaleznie od srodowiska. Spor - Konstantynopol, Azja Mniejsz i Polnocna Afryka. Na Synaju ikony sa z roznych srodowisk.
- maria tronujaca dzieciatkiem, dwoch archaniolow i dwoch zolnierzy, przypomina teotokos z dyptykow chrz z VI wieku
Tronująca Matka Boska, św Teodor i św Jerzy, VI w. – Maria na tle eksedry, przy tronie 2 aniołyà straz przyboczna Chrystusa. Dychotomia stylowa:
- Maria + Emanuel, Teodor + Jerzy à hieratyczne, frontalne pozy, sztywność
- 2 anioly à wzrok ku niebu
Metoda analizy formalno-stylowej – dychotomia stylowa (justynianska synteza)
Metoda panofskiego i kogostam – anioly ku niebu, skad wylania sie prawica Boza opromieniajaca MB.
Prawica Boga, oswietlona – uosabia boska nature Chr.
Trzymanie Chrystusa na kolanach Marii – natura ludzka.
Nimby w tych czasach nic jeszcze nie znaczą, sa tylko symbolem wyroznienia, nie oznaczaja swietosci.
POZORNIE – kontrast 1 i 2 planu, ale ! sa to bliskie sobie postacie .
- chrystus emanuel, zblizony do chrystusa z hosios david w salonikach, tronnuje na teczy na tle mandorli, symbole ewangelistow. To jest chyba to à Przedwieczny, poczatek VII wieku – Chrystus na teczy, stopy na niebosklonie. Gest blogoslawienia, otwarta ksiega – ewangelia sw Jana – „ja jestem swiatloscia swiata”. Niebo astronomiczne na mandorli. Za nia – anioły. Siwe wlosy i broda – antiquus dierum – przedwieczny. Ale w inskrypcji artysta nazwal Chrystusa – Emanuel! (logos wcielony)
W jednym przedstawieniu wszystkie aspekty teologii Chrystusa !! teologiczne swiatlo – zlote szaty, ksiega.
- chrystus blogoslawiacy, szlachetny antykizujacy styl,. Chrystus Chalkides, VI wiek (byc moze poczatek VII) – Chrystus pantokrator w półpostaci, szafirowy chiton ze złotym klarusem i zł chimationem. Na tle eksedry. Nimb krzyzowy. Blogoslawi prawica. W lewej dloni Ewangelia – kodeks pozlacany, emaliowany, pokryty drogocennymi kamieniami, perlami, gemmami. Na nimbie delikatnie zaznaczono krzyz. Miłujacy czlowieka – epitet dodany do obrazu. Na narozach gornych – rozetkowe gwiazdki. Duzy stopien wiarygodnosci dziela. Rewers – powierzchnia deski opracowania pobieznie, widac glebokie rycia dlutem.
Sposob malowania – podmalowka czerwona. Nimb ma podwojny kontur – cuemny blekit i szafir. Gwiazda malowana swobodnie. Oko – ledwie zasygnalizowany ksztalt tonacją barw, asymetryczne malowanie, „kreskowanie” blikien (renesans paleologow) ale jest to pozny hellenizm kontynuowany pozniej. Impast, bez cyzelowania formy. Gesta farba, swobodnie nakladana. Wosk pszczeli àgladkosc, swietlistosc. Malowane warstwowo, nie po formie. Platonskie mimesis – to nasladowanie dzialania natury, nie odwzorowanie.
Rzym, Santa Maria Nova, ikona Marii z dizeciatkiem, przemalowana w XIII wieku, ostatnio oskrobana partai twarzy J to to cos bez czola. Wybitne dzielo, pewnie fragment duzego obrazu. Maly jezus na prawym ramieniu zwraca glowe ku matce. Wniosek, ze powtarza on konstantynopolitanska ikone acheiropojetos. Czysto grecki styl, delikatmy modelonek, przypisywano szkole z VIII wieku. Jedyny egzaemglarz zachodni.
Ruś
- matka boska włodzimierska, obecnie w Moskwie, od 1155 na Rusi, 1395 przeniesiono ja do Moskwy gdzie stala sie protektorka ksiestwa. 1918, usunieto przemalowania, okazalo sie ze tjest to dzielo w najczystrszym stylu komnenow. Eleusa. Niezliczona ilosc kopii. Wykwitna czystosc linii.
- Zwiastowanie z Ustiuga
- Aniol o zlotych wlosach
Obie z leningradu, druga polowa XI lub poczatek XII wieku. Spokrewnione z mozaikami z watopedii, ktore z kolei zblizone sa do dekoracji nea moni na chios. Dorowunuja matce boskiej wlodzimierskej. Surowe piekno rysunku, delikatka gama barwna. Stanowia wraz z nia jedyne przykladu konstantynopolitanskich z tej epoki.
Ikony na rusi sa wzniosle, ale potem ulegaja przemianon lokalnym.
XII i XIII wiek
- sw demetriusz z soboru w dimitrjewie, tylko glowa nie przemalowana
- maria blachernotissa z jaroslawla, orantka z blogoslawiocym chryustusem w medalionie na piersi.
- chrystus o zlotych wlosach, monumentalny uklad wzorow, akcentuje linearny rysunek na niekorzyszc modelunku
Ikony z epoki Paleologow
Malarstwo ikonowe staje sie bardzo urozmaicone, powiazane z freskami.
- przemienienie, Luwr, pewnie z poczatku XIII stulecia, wczesny przyklad nowego gatunku mozaiki przenosnej. Piekno rysunku, swobodne udrapowanie szat.
Ikony mozaikowe, XIII/XIV. Zamilowanie do wirtuozerii. Podobnie jak mozaiki monumentalne czesciej sa na ziemi greckiej niz na prowncji.
- ukrzyzowanie, XIV wiek, Berlin – ekspresja glow, pewnosc rysunku.
- dyptyk ukazujacy 12 wielkkich swiat, 8x7 wymiary, malutkie i nie mozna bylo za bardzo poszalec artystyczne.
Przypominaja mozaiki z Kariye Cami.
Poczatek XIV wieku, ikony zaczeto cora zczesciej umiezsczac na ikonostasie. Wydzielono strefy zarezerwowane dla konretnych przedsatwioen. U gory chrystus na krzyzu miedzy maria i janem chrzcicielem. Nizej, glowny fryz z grupa deesis w centrum, otoczony procesja aniolow i apostolow zanoszacych modlitwe do chrystusa. Na skrzydlach drzwi srodkowych zwiastowanie, na bocznych chrystus i theotokos. Waski fryz z 12 wielkimi swietami, pomiedzy gorna krawedzia drzwi a deesis.
SERBIA
XIV i XV wiek, ikony, czesci skladowe ikonosatasu.
- Ochryd, najwazniejsza grupa dziel. Niektore atrybutowane sa Michalowi i Eutychiosowi – Hodegetria (michal), ukrzyzownaie na odwrociu (eutychios). Michal – zwiastowanie z muzeum w skopje na rewersie ikony marii psychosostria (ktora zbawia dusze) i mniej surowym od hodegetrii wyrazie. Dwustronne ikony noszone byly w procesjach, pokryte sukienka zaslaniajaca cale cialo. W ochrydzie byl warszatat pewnie do tych sukienek.
Serbia – zgromadzenie apostolow – najleosze ikona paleologow
Konstantynopol
- zwiastowanie
- dwa zasniecia marii
- przemienienie
Cekawe szczegoly ikonograficzne. Chystus stoi na tle trzech nimbow, jednego nad drugim, z ktorych gorny jest w formie rombu. Takie nimby symbolizowaly trojce swieta, inspirowane byly doktryna mistyczna hesychastow, sekty zalozonej przez grzegorza palamasa.
- dwustronna ikona z poganova w bulgarii. Pozny okres. Zamowona przez helene, corke ksiecia bulgarskiego, przyszla zone cesarza paleologa. Z przodu maria typu katafigi i sw jana teologa, na odwrociu kopia mozaiki apsydialnej w hosios david w salonikach. Szczuple, pociagniecia pedzla gwaltowne. Wyrazny swiatlocien.
kociarka