Antoni Słonimski - Gwałt na Melpomenie.pdf - Antoni Słonimski - mcetlin

Antoni Słonimski

Gwałt na Melpomenie

Wstęp

Tekst przygotowany do druku przez autora w roku 1974.

Przygotowując do druku felietony teatralne, pomieszczane w „Wiadomościach

Literackich” w latach 1924-1939, musiałem oczywiście dokonać wyboru i licznych skrótów.

Pominąłem więc recenzje zbyt błahe, notatki ze wznowień, zdawkowe oceny wykonania oraz

niektóre recenzje z niektórych innych powodów. Kierowały mną względy nieczytelności

wielu aluzji, nieaktualność zagadnień, a nawet ograniczenia geograficzne. W niektórych

felietonach dokonałem drobnych zmian stylistycznych, nie zmieniając jednak w niczym

sądów i opinii tam wyrażonych.

Jest to obraz dość jednostronny, gdyż autor nie pretendował nigdy do obiektywizmu, a

zbytnią ostrość niektórych krytyk oraz emfazę pochwał, zwłaszcza w początkowym okresie,

tłumaczy młodość autora i pasja bronienia praw poezji i literatury w teatrze. Stąd walka z

merkantylizmem dyrektorów i dostawców repertuaru, ostre ataki na subwencjonowane teatry

oraz obrona Schillera i Teatru Jaracza jako pozycji ambitnych i służących literaturze. Niektóre

żarty, aluzje i kalambufy trudne są dziś do odcyfrowania. Kiedy pisząc o Dantonie

wymieniam nazwiska: Korfanton i Robespieracki, łatwo domyślić się, że miałem na myśli

Korfantego i ministra Pierackiego, choć i to niewiele mówi czytelnikowi dzisiejszemu.

Felietony te nie wyszły spod pióra zawodowego krytyka, autor nie był nigdy koncepcjonistą,

ale empirykiem. Pamiętam, jak czynił mi z tego zarzuty Witkacy. Napisał kiedyś o mnie i o

Lechoniu: „Panowie ci, jako dobrzy poeci, czują dobrze, czym jest sztuka, ale tego nie

wiedzą”. Od krytyka, powiada Witkacy: „można wymagać, aby artystyczne (nie życiowe)

wrażenia formułował według jakiegoś jednoznacznego systemu pojęć” (str. 206, Witkiewicz

bez kompromisu ). Na str. 333 wręcz stwierdza: „Słonimski... bezwzględnie nie powinien, nie

ma prawa (nie mając swego systemu) być teatralnym krytykiem, nawet pomimo tego, że w

walce z lichotą, z miernotą ma czasem słuszność”. W książce W. Tatarkiewlcza Dzieje

sześciu pojęć w rozdziale „Rezygnacja z definicji” znajdujemy nieco odmienną opinię

Wittgensteina popartą wypowiedzią M. Weitza ( The Role of Theory in Aesthetics, 1957)

„podstawowe twierdzenie, że sztuka może być ujęta w realną czy jakąkolwiek prawdziwą

definicję, jest twierdzeniem fałszywym”. Przytaczam te uczone cytaty, bo nie straciły na

aktualności nie tylko w dyskusji z Witkiewiczem, ale z całą pseudonaukową pretensjonalną

krytyką współczesną.

Polecając czytelnikowi dzisiejszemu fragmenty bezprawnie pisanych recenzji nie tracę

nadziei, że potrafią go zabawić, a może i zająć problematyką obyczajową czasów

niedawnych, a jednak bardzo odległych.

A.S.

1924

Teatr Rozmaitości: „PTAK”, komedia w 3 aktach Jerzego Szaniawskiego; reżyseria

Juliusza Osterwy; dekoracje Wincentego Drabika; muzyka Lucjana Marczewskiego.

P. Szaniawski nie jest orłem. Ptaszek jego natchnienia krąży dość nisko nad ziemią, nie

muśnie nigdy nieostrożnym skrzydłem czoła śpiącej muzy, a śpiew jego można nazwać

zwyczajnym świergotem.

Nie jestem, jak wiadomo, ornitologiem i nie znam się na gatunkach ptactwa, mam jednak

wrażenie, że jest to po prostu kura, i do tego ślepa, której trafia się od czasu do czasu ziarno

dobrego dowcipu. Autor sztuki jest pisarzem scenicznym, posiada poczucie humoru i zmysł

obserwacji, gubi go jednak brak poezji przy upartym stwarzaniu okoliczności towarzyszących

temu zjawisku.

Gdy towarzystwo ludzi, nawet bardzo wesołych, postanawia programowo szaleć, nuda

panuje niepodzielnie. Szaniawski zwykle długo przygotowuje nas i obiecuje solennie, że za

chwilę będzie na scenie poezja, po czym wprowadza wyszarzałe liczmany, łachy poetyckie w

rodzaju modnych przed laty pierrotów lub „ptaków złocistych”, które wywołują gęsią skórę

na ciele widza.

Jeżeli już mamy mówić dalej o ptakach, wspomnijmy powiedzenie Gide’a, że każdy z nas

ma orła, który mu gryzie wątrobę. Otóż Szaniawskiego nie nęka żaden groźny i drapieżny

ptak, chce on tylko, żeby było „wesoło i ładnie”, i czym silniej tego pragnie, tym smutniej i

brzydziej robi się na scenie.

Tam gdzie autor zapomina o swojej poezji i rysuje dobrze podpatrzone realistyczne figury

komediowe, zbliża się nieświadomie do tajemniczego źródła sztuki i puka nieśmiałą ręką

pisarza magistrackiego do drzwi literatury. Z przeważną częścią repertuaru dzieje się

podobnie jak z marchewką, o której wspomina Kamil Witkowski. Marchew, według jego

zdania, sieje się, piele, kopie, wywozi do miasta, gdzie restauratorzy targują się, nabywają,

oddają kucharzom, którzy z kolei skrobią, krają, smażą marchew i podają wreszcie gościom.

Gość chwilkę popatrzy na marchewkę, odstawi i marchew wyrzuca się do zlewu. Tak samo

dzieje się ze sztukami, które nic nie mają wspólnego z literaturą. Kopie się te sztuki, targuje

się o nie, oddaje reżyserom, którzy krają i smażą, wreszcie pokazują na chwilę publiczności i

wyrzucają na śmietnik. Olbrzymi procent sztuk, grywanych na całym świecie, nie wzbogaca

w niczym dorobku ludzkości, nie przenika nigdy do życia ani nie wchodzi do historii

literatury. Sztuka Szaniawskiego nie zasługuje pomimo wszystko na smutny los marchwi.

Pisarz ten, aczkolwiek jest to wątpliwym komplementem, stoi bez porównania wyżej od

Krzywoszewskiego, Grzymały lab Hertza, a wyrzeczenie się ckliwej „poetyczności” mogłoby

go wręcz ocalić.

Wykonanie Ptaka było na ogół bardzo dobre i dało nawet dwie zupełnie nieprzeciętne

kreacje aktorskie. Jaracz w roli marzyciela z prowincji stworzył postać żywą, śmieszną i

wzruszającą. Nieśmiałość i wdzięk tej postaci emanowały poezją świetniej niż złote pióra

owego uprzykrzonego ptaszyska, o którym się tyle mówi w tej sztuce, Frenkiel jest to ostatni

bodaj Mohikanin potężnej generacji wielkich grubych ludzi, którzy potrafili nas w młodości

doprowadzać do łez zarówno drogą śmiechu, jak i wzruszenia. Burmistrz w Ptaku należy do

kreacji, którymi zawstydzać będziemy przyszłe pokolenia. Będzie się kiedyś na pewno

mówiło: „My, którzy pamiętamy Frenkla w roli Burmistrza, nie damy się wziąć na wasze

nowe głupie sztuczki”. Osterwa, który kreował główną rolę studenta, podobny jest do samego

autora Ptaka. Pełen wdzięku i humoru, osiąga efekty poetyckie raczej na płaszczyźnie

realistycznej komedii i dlatego w swojej koncepcji bajkowego królewicza miał tony równie

fałszywe, jak i autor Ptaka.

Reasumując, można powiedzieć, iż Ptak, wyhodowany w sztucznej wylęgarni, został

swobodnie puszczony przez autora i przez pana Osterwę.

6 stycznia 1924 r.

Antoni Słonimski - Gwałt na Melpomenie.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: