Jacek Malczewski życie i twórczość.odt

Jacek Malczewski

Malarz i rysownik, inicjator i czołowy reprezentant symbolizmu w polskim malarstwie przełomu XIX i XX wieku. Urodzony w 1854 w Radomiu, zmarł w 1929 w Krakowie.

Jeden z najwybitniejszych i najbardziej uznanych artystów w historii polskiej sztuki. Na początku lat 90. jego obrazy zainicjowały w młodopolskim malarstwie nurt symbolizmu, pobudzając zarazem odrodzenie romantycznej tradycji. Zasadniczy wpływ na ukształtowanie się światopoglądu i osobowości Malczewskiego wywarł jego ojciec, Julian, który wpoił synowi idee patriotyzmu i narodowego mesjanizmu wyrażone najpełniej w polskiej literaturze romantycznej. Poczucie polskości, wrażliwość na piękno ojczystego krajobrazu i znajomość rodzimego folkloru ugruntował paroletni (1867-1871) pobyt Malczewskiego w majątku wuja Feliksa Karczewskiego w Wielgiem, gdzie opiekę pedagogiczną sprawował nad nim Adolf Dygasiński, przyszły pisarz i publicysta.

1-14Obrazy Jacka Malczewskiego - galeria zdjęć

Swą edukację artystyczną rozpoczął Malczewski w 1872 w Krakowie, pobierając lekcje rysunku u L. Piccarda i uczęszczając jako wolny słuchacz do klasy W. Łuszczkiewicza w Szkole Sztuk Pięknych. W 1873 - za radą Jana Matejki - podjął regularny tok studiów u Łuszczkiewicza i F. Szynalewskiego. Naukę na uczelni uzupełniał prywatnymi lekcjami rysunku u F. Cynka. Swój warsztat artystyczny doskonalił w latach 1876-1877 w paryskiej École des Beaux-Arts, uczęszczając do pracowni Henri Ernesta Lehmanna; odwiedzał też Académie Suisse. W 1879 ukończył w macierzystej uczelni rozpoczęty w 1875 kurs kompozycji w klasie mistrzowskiej Matejki. Mimo różnic w pojmowaniu artystycznej formy i ekspresji, nasycone historiozoficznymi treściami malarstwo Matejki odcisnęło piętno na wyobraźni Malczewskiego i wraz z poezją wielkich romantyków oddziałało formotwórczo na patriotyczno-historyczny nurt jego twórczości. Równie silnym bodźcem dla ukształtowania się narodowo-martyrologicznej ikonografii dzieł Malczewskiego była ześrodkowana na patriotycznej tematyce twórczośćArtura Grottgera, późnego polskiego romantyka. 

Mimo okresowych pobytów w Paryżu, Monachium (1885-1886, 1893) i Wiedniu (1914-1916), oraz kilku podróży do Włoch (1880, 1890), Grecji i Turcji (1884 - jako rysownik-dokumentalista archeologicznej wyprawy zorganizowanej przez Karola Lanckorońskiego) artystyczne inspiracje i impulsy czerpał Malczewski głównie z polskiej sztuki, tradycji i folkloru, dopełniając je oryginalnie interpretowanymi motywami mitologicznymi i biblijnymi wątkami. Choć w pełni odrębna, swoista i samoistna, sztuka Malczewskiego była przejawem tendencji znamiennych dla europejskiego symbolizmu, w unikalny sposób przekazywała tematyczne toposy fin-de-siècle'u. Była też - ze względu na swe wysokie walory artystyczne - doceniana i nagradzana medalami na międzynarodowych wystawach w Monachium (1892), Berlinie (1891) i Paryżu (1900).

W 1903 odbyła się pierwsza indywidualna ekspozycja malarstwa Malczewskiego w Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie i Lwowie, oraz w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Kolejne indywidualne pokazy miały miejsce w Poznaniu (1911, 1925), Krakowie (1924), Warszawie (1925), Lwowie (1926, 1929) i Łodzi (1926). Ponadto Malczewski prezentował swe prace na licznych ekspozycjach Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych we Lwowie (od 1875) i Krakowie (od 1877) oraz w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie (od 1879). W 1911 urządzono w Wiedniu retrospektywną prezentację twórczości artysty. Malczewski uczestniczył w wielu zagranicznych wystawach, m.in. w Monachium (1890-1898), Berlinie (1891, 1896, 1913), Petersburgu (1899), Chicago (1893), Paryżu (1900, 1921), Wiedniu (1902, 1915, 1918), Londynie (1906), Wenecji (1914) i Brukseli (1928).

W 1897 wstąpił do grona członków-założycieli elitarnego Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka", z którym regularnie wystawiał. W 1898 r. został mianowany członkiem honorowym wiedeńskiego Vereinigung Bildender Künstler Ősterreichs Secession. W latach 1908-1911 wystawiał wraz z ukonstytuowaną w Krakowie grupą Zero, kontestującą artystyczny profilSztuki. Przyłączył się także do ekspozycji ugrupowania Odłam (1910) i wystaw Niezależnych(1911, 1927). Malczewski zapisał się w historii polskiej sztuki jako wpływowy pedagog. W latach 1896-1900 i 1910-1921 wykładał w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych; w okresie 1912-1914 pełnił funkcję rektora tej uczelni. W latach 1899-1911 nauczał też malarstwa na Wyższych Kursach dla Kobiet im. A. Baranieckiego, a od 1908 prowadził kursy w Żeńskiej Szkole Sztuk Pięknych M. Niedzielskiej.

Twórczość malarska Malczewskiego koncentrowała się wokół kilku tematów, które wciąż powracały rozwijane, przekształcane i wzajemnie ze sobą splatane. Wyobraźnia artysty krążyła wokół kilku problemów, ujmując je wciąż od nowa i wciąż inaczej, penetrując odmienne aspekty tych samych treści, treści do końca nieuchwytnych, bo symbolicznych. Mnożenie wariantów i niuansów danego motywu następowało w obrębie serii i cyklów obrazowych mu poświęconych; malarskie oeuvre Malczewskiego obejmuje kilka serii tematycznych, które wyłonione w jednorodnej formie, współistniały i wzajemnie się wzbogacały, krzyżując i zespalając swe wątki.

Już w latach 70., w czasie pobytu artysty w Paryżu, zrodziła się koncepcja serii obrazów o wymowie patriotyczno-martyrologicznej inspirowana poematem "Anhelli" (1837) Juliusza Słowackiego i rozbudowywana - w zmienionej formule stylistycznej - jeszcze we wczesnych latach 90. Początkowe ogniwa ukazywały z naturalistyczną precyzją i wyostrzonym obiektywizmem epizody z życia zesłanych na Syberię przez władze carskie uczestników narodowo-wyzwoleńczych powstań - sceny odpoczynku podczas wyczerpujących marszów, chwile modlitewnego skupienia, wspomnień i refleksji, momenty czuwania przy ciałach zmarłych towarzyszy ("Niedziela w kopalni", 1882; "Na etapie", 1883; "Na etapie. Sybiracy", 1890; "Sybiracy", 1891; "Śmierć na etapie", 1891). Wąska gama kolorystyczna zdominowana przez brązy, szarości i zielenie współtworzyła nostalgiczny ton tych scen, tłumnych, wycinkowo kadrowanych, udramatyzowanych przez światło. W niektórych kompozycjach przenikliwe spojrzenie realisty stapia się nierozerwalnie z reminiscencjami ikonografii religijnej, a siermiężna rzeczywistość zesłańczego losu zyskuje eschatologiczny wymiar ("Umywanie nóg", 1887; "Wigilia na Syberii", 1892).

Przenikający utwory Słowackiego mistycyzm i mesjanistyczna wiara w przyszłe odrodzenie narodu poprzez doznane cierpienia znajduje swe odbicie w nawiązującym bezpośrednio do poetyckiego wątku "Anhellego" obrazie "Śmierć Ellenai" (1883). Motyw Ellenai powróci w późniejszej twórczości Malczewskiego w odmiennym układzie kompozycyjnym i stylistycznym ujęciu; będzie on kluczowy dla serii czterech powstałych w latach 1906-1908 obrazów o wspólnym tytule "Śmierć Ellenai", w których pobrzmiewa ton goryczy po utracie nadziei na odrodzenie ojczyzny, jakie w 1905 r. rozbudził wybuch wojny japońsko-rosyjskiej. Ideowy rozrachunek z kwestią narodowo-wyzwoleńczą nabierze znów optymistycznego wydźwięku w monumentalnych, kolorystycznie ekspresyjnych obrazach o śmiałym skrócie perspektywicznym i zintensyfikowanym iluzjonizmie form - "Eloe z Ellenai" (1908-1909),"Eloe" (1909) i "Eloe unosząca Ellenai" (1910); tu ciało martwej zesłanki unosi na swych tęczowych skrzydłach ku wieczności Eloe, jedna z figur wielokrotnie przywoływanych w malarstwie zafascynowanego Słowackim artysty.

Z owładniętej obsesją śmierci symbolistycznej ikonografii Malczewski wysnuł wątek Thanatosa, sięgając do antycznych źródeł europejskiej kultury. Koncepcja tematyki tanatologicznej narodziła się w twórczości artysty w latach 1898-1899; powstało wówczas szereg obrazów ujmujących motyw śmierci w sposób alegoryczny ("Thanatos", "Thanatos I", "Thanatos II"). Mitologicznemu bogu śmierci nadał Malczewski - przewrotnie - postać młodej kobiety z kosą w dłoniach; o jej nadprzyrodzonej naturze świadczą biegnące szerokimi łukami skrzydła o dekoracyjnym zarysie. Jednocześnie dorodne kształty jej ciała kierują skojarzenia ku nierozwiązywalnemu splotowi materii i ducha, sfery zmysłowości ze spirytualnym pierwiastkiem, uwypuklonej po wielekroć przez symbolistów więzi Erosa z Thanatosem. Zimna, srebrzysto-zielona księżycowa poświata otulająca fragmentarycznie ukazany rodzinny dwór artysty w Gardzienicach, ewokuje niepokój chwili granicznej pomiędzy życiem doczesnym i transcendentnym bytem. W swej późnej twórczości artysta osadzał motyw śmierci w scenerii przywołanego z pamięci dworu w Wielgiem, w którym spędził dzieciństwo, spinając niejako klamrą drogę swego życia.

Wątek autobiograficzny dopełniał w sztuce Malczewskiego zarówno problematykę egzystencjalną o uniwersalnym wymiarze, jak i zagadnienia dotyczące artystycznego powołania, natury tworzenia i sensu sztuki. "Introdukcja" - dzieło obrazujące w realistycznej konwencji relacje między sztuką i naturą, między wewnętrznym przeżyciem, marzeniem i wyostrzoną wrażliwością zmysłów - otworzyło w 1890 symbolistyczną fazę twórczości artysty. Postać zadumanego malarczyka - tutaj przytłoczonego ogromem przyrody - powróci w wyobrażającym spontaniczność twórczej wizji obrazie "Błędne koło" (1895-97). Wirujący w żywiołowym tańcu krąg postaci zanurzający się z jednej strony w smudze światła - z drugiej, pogrążający w cieniu, to uwolnieni z płócien aktorzy malarskich przedstawień Malczewskiego, zaskakująco realni dzięki iluzjonizmowi plastycznej formy i zarazem irrealni dzięki abstrakcyjnej przestrzeni wykreowanej w obrazie. Oddają oni wewnętrzny dualizm twórczości artysty, ukazującej zarówno witalność ludzkich instynktów, jak i dramat historii, opartej w równym stopniu na intuicyjnym poznaniu, jak i na intelektualnej refleksji; uzmysławiają antynomie radości i bólu, które dają początek sztuce i które zostają w porządku sztuki pogodzone. Korowód postaci zrodzonych w twórczej wyobraźni opanował przestrzeń malarskiej pracowni w kluczowym dla sztuki Malczewskiego obrazie-manifeście"Melancholia. Prolog. Widzenie. Wiek ostatni w Polsce" (1890-1894). Tu artystyczna imaginacja uległa sile historiozoficznej wizji podsumowującej stulecie narodowej niewoli i powstańczych zrywów, mówiącej o heroizmie i cierpieniu Polaków, ale także o letargicznym śnie i apatii, w jakiej ostatecznie pogrążył się naród. Symboliczną wielowymiarowość dzieła wzbogaca opozycja dusznego wnętrza pracowni i świetlistego pejzażu rysującego się za oknem; te dwie sfery oddziela niepokonywalna bariera parapetu, którego tajemna moc odpycha wyłaniający się z płótna malarza tłum; to reprezentanci różnych klas społecznych i zawodów, chłopcy, młodzieńcy i starcy postaciujący tragizm historii i cykliczność ludzkiego życia zarazem, kwintesencję dziejów i esencję doczesnego bytu. Dostępu do pełnej żywotnych sił natury - będącej parabolą przyszłości, wolności i szczęścia - strzeże tajemnicza postać w czerni - może śmierć, może prorok, może wizjoner. Patriotyczno-historyczną wymowę zespolił tu Malczewski w sposób doskonały z egzystencjalnymi treściami, uwypuklając zarazem autoteliczny wymiar dzieła ujawniający sens sztuki i istotę powołania artysty-Polaka.

Wątek dramatu tworzenia rozwinął Malczewski w kilku seriach tematycznych: z lat 1897-1899 pochodzą wizerunki udręczonego swą wizją artysty zamkniętego w pracowni, często skutego kajdanami, którego natchnienie ucieleśnia patetyczna w wyrazie alegoria Polonii ("Natchnienie malarza", 1897). Twórcze inspiracje przybierają także postać uwodzicielskich chimer i harpii ("Wizja", 1912). Zapożyczone z repertuaru klasycznej mitologii figury stały się nieodłącznym elementem plastycznego języka Malczewskiego; niosą one ambiwalentne znaczenia związane zarówno z witalnością erotycznych instynktów i zniewalającą mocą zmysłów, jak i z umownym porządkiem sztuki i osadzoną w tradycji fikcją artystyczną. Antyczny pierwiastek - chimery, meduzy, fauny, trytony - łączył świat wyobrażeń Malczewskiego z ikonografią niemieckich symbolistów, Arnolda Bőcklina i Maxa Klingera. Chimery w obrazach Malczewskiego kuszą artystę swym zmysłowym pięknem, ucieleśniając materialny wymiar sztuki ("Chwila tworzenia - Harpia we śnie", 1907); jego antytezą staje się pierwiastek muzyczny, abstrakcyjny, symbolizujący w scenach muzykowania ulotność imaginacji ("Nieznana nuta", 1902). Motyw wsłuchiwania się w śpiew skowronka, kontemplacji wygrywanej przez świerszcze i polne koniki melodii zdaje się również odnosić do istoty artystycznej kreacji, niezwykłych zdolności artysty do intuicyjnego poznawania świata, chwytania rytmów natury i kosmosu ("Skowronek", 1902; "Konik polny", tryptyk, 1903-1907; "Moja Pieśń", 1904; "Piosnka Jesienna - Portret Włodzimierza Lipońskiego", 1906; "Muzyka", tryptyk, 1906). Chimery ukazują również swe okrutne oblicze; zniewalają i zagarniają artystę wyłącznie dla siebie, by go zniszczyć - podobnie jak czyni to Sztuka, władcza i bezwzględna, podporządkowująca swym wymogom całe życie twórcy ("Sztuka", tryptyk, 1906). Chimery kuszą także małych chłopców, szepcząc im na polach tajemnice miłości i rozbudzając w nich erotyczne żądze ("Pokusa Fortuny", 1904; "Pastuszek z Chimerą", 1904; "Pastuszek i Harpia", 1904-1906).

Nasycony erotycznymi podtekstami, egzystencjalny nurt w twórczości Malczewskiego zapoczątkował w latach 80. cykl "Rusałki" (1887-1888), który dawał wyraz zakorzeniania artysty w rodzimej tradycji, jego fascynacji ludowymi legendami i baśniami. Folklorystyczny repertuar dostarczył Malczewskiemu wzorów do przetworzenia w kolejnych dwóch cyklach"Bajki I" (1902) i "Bajki II" (1902-1903), opowiadających w metaforyczny sposób (każdy w trzech obrazach) o wędrówce przez życie, pokonywaniu przeszkód i ostatecznym niespełnieniu, o nieprzystawalności ideałów i potocznych doświadczeń. Pojawia się tu znamienny dla ikonografii Malczewskiego motyw niedostępnego źródła wody "żywej" - zamarzniętej lub zatrutej studni - motyw, który staje się kluczowy w cyklu "Zatruta studnia" (1905-1906). Tutaj symbolizuje on cel ludzkich dążeń, zarówno w wymiarze narodowowyzwoleńczym jak i egzystencjalnym, zyskuje walor powszechny, archetypiczny i osobisty, odnosi się do ulegania złu i do jego przezwyciężania, metaforycznie oddaje pragnienie osiągnięcia wolności, prawdy i szczęścia ("Zatruta studnia - Chimera", 1905;"Zatruta studnia - różowa", 1906). Symbolika dążenia ujawnia się także w serii obrazów nawiązujących do biblijnej opowieści o Tobiaszu-ojcu i Tobiaszu-synie. Rozbudowuje ona motyw pastuszka, który napotyka swego anioła-stróża, przewodnika w przyszłej wędrówce ("Aniele pójdę za tobą", 1901; "Wiara, nadzieja, miłość", tryptyk, 1901; "Za aniołem", tryptyk, 190; "Do sławy", 1903; "Anioł i pastuszek", 1903). W wielu wariantach opracowuje Malczewski wątek samej wędrówki ("Tobiasz w drodze", 1904;"Anioły z Tobiaszem", 1906). Nadrealną poetykę ewokuje obraz "Wiosna - Krajobraz z Tobiaszem" (1904), w którym wśród zsyntetyzowanych, zrytmizowanych płaszczyzn różowych pól kroczą w ciszy wiosennego poranka filigranowe postacie różanoskrzydłego anioła i małego Tobiasza niosącego uzdrowicielską rybę. W finale tej serii nakładają się na siebie - w sposób znamienny dla artystycznego języka Malczewskiego - losy Tobiasza i motywu Thanatos ("Tobiasz i Parki", 1912). Kres ludzkiej egzystencji wyobrażony jest w dwóch wariantach; przybiera postać starca powracającego do rodzinnego domu, by na jego progu znaleźć ostateczne ukojenie z rąk bogini śmierci ("Z powrotem", 1898; "Ukojenie", 1911; "Thanatos", ok. 1911), lub staje się sceną pośmiertnego powrotu w ojczyste strony ("Powrót w rodzinne strony", ok. 1911).

Autobiograficzny, wspomnieniowy i rozrachunkowy nurt twórczości Malczewskiego znalazł swą kulminację w cyklu "Moje życie" (1914-1920), w którym motyw szczęśliwego dzieciństwa wiąże się nierozerwalnie ze świadomością schyłku życia i refleksją nad tym, co drogę życiową wypełniało. Splatanie się pamięci wizualnej z emocjami powoduje, że ukazany wycinkowo w dziewięciu obrazach pejzaż rodzinnego majątku w Wielgiem stanowi kwintesencję polskiego krajobrazu; wizja twórcza przeobraża go w symbol raju utraconego w wymiarze egzystencjalnym, a odzyskanego w rzeczywistości transcendentnej. Stylizujące wyciągnięcie linii, syntetyzacja kształtu i arbitralne odrealnienie świetlistych barw kreują nadrealną poetykę. Niespójna, dynamizowana wewnętrznymi napięciami przestrzeń obrazowa wydobywa mistyczny pierwiastek krajobrazu. W warstwie ideowej cyklu następuje powtórzenie triady tematycznej Polska - Sztuka - Śmierć, wokół której ogniskuje się całe oeuvre Malczewskiego ("Prawo. Między życiem a śmiercią - Ojczyzna - Sztuka", tryptyk, 1903; "Moje życie", tryptyk, 1911-1912). Z istotami fantastycznymi - faunami, meduzami, Muzą, Eloe i Pegazem - współistnieją w wymiarze artystycznej wizji osoby artyście bliskie - rodzice i siostry, zaś narracja wyobrażonych scen rozpięta jest pomiędzy przeszłością i przyszłością ("Dzieciństwo. Jacek nad stawem w Wielgiem", 1919). Afirmujący stosunek artysty do Sztuki jako życiowego powołania wiąże się tu nierozerwalnie z podporządkowaniem osobistego życia jej bezwzględnym wymogom i przyjęciem patriotycznego posłannictwa realizowanego poprzez malarskie dzieło. Śmierć jawi się tu jako konieczny i przynoszący ukojenie kres ludzkiej wędrówki; odzyskanie w wymiarze metafizycznym raju utraconego w porządku ziemskiego bytowania, pokonanie upływu czasu dla ponadczasowości następuje poprzez sztukę i dzięki sztuce. Wprowadzony tu pierwiastek muzyczny kieruje skojarzenia...