Mazowieckie_Studia_Humanistyczne-r1996-t2-n1-s205-212.pdf

MATERIAŁY

DOKUMENTY

Agnieszka Bartoszewicz

Mazowieckie Studia Humanistyczne

Nr 1, 1996

WÓJTOWIE WARTY W PÓŹNYM ŚREDNIOWIECZU

Najstarsza wzmianka o wójtowstwie w Warcie znajduje się w przywileju

lokacyjnym wydanym w 1255 r. przez księcia kujawsko-łęczyckiego Kazimie-

rza 1 . Dwaj zasadźcy - wójtowie, mieszczanie sieradzcy, Marcin i Wilkin otrzy-

mali trzy łany ziemi, trzy place w mieście wolne od opłat, dwadzieścia łanów

lasu, pozwolenie na budowę młyna i jedną trzecią dochodów z sądownictwa.

Przywilej ten był dwukrotnie ponawiany, w 1276 r. przez Leszka Czarnego i w

1295 r. przez Władysława Łokietka 2 . Wzmianki o wójtostwie i wójtach warc-

kich w latach 1255-1469 są sporadyczne, dotyczy to także samego miasta i jego

losów 3 . Pierwsze pełniejsze informacje można znaleźć dopiero w najstarszej

zachowanej księdze wójtowsko-ławniczej z lat 1469-1512 4 .

Na początku XVI w. na polecenie Zygmunta Starego przeprowadzono

taksację wójtostwa, której wynikiem był wydany w 1512 r. przywilej 5 . Do

wójtostwa warckiego należało wówczas pięć i pół łana ziemi, jedenaście jatek

rzeźniczych, trzynaście kramów szewskich, trzy czwarte łaźni i młyna, czynsz

płacony na św. Marcina, dwóch kmieci w Witowie, brzeg rzeki od Dusznik do

łaźni ze wszystkimi uprawnieniami, jedna trzecia opłat sądowych. Dochody

z wójtostwa stawiały ich właściciela na poziomie majątkowym jednowioskowej

szlachty 6 , trzeba jednak pamiętać, że wójtostwo warckie w drugiej połowie

1 Codex diplomaticus Poloniae, t. 2, wyd. L. Ryszczewski, A. Muczkowski, Warszawa 1847, nr 64.

2 Szkice z dziejów sieradzkiego, red. J. Śmiałowski, Łódź 1977, s. 87.

3 S. Zajączkowski, S. M. Zajączkowski, Materiały do słownika geograficzno-historycznego dawnych ziem

łęczyckiej i sieradzkiej do 1400 r., cz. 2, Łódź 1970, s. 164-165; K. Wiliński, K. Bryński, Dzieje miasta

Warty, Warszawa 1984, s. 15-32.

4 Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej - AGAD), Księgi miejskie, sygn. Warta 1 (dalej - Warta 1).

5 Taksacji dokonano po śmierci wójta Macieja Warzymięso, jej wyniki zostały opisane w przywileju dla

wdowy i syna zmarłego. Matricułarum Regni Poloniae Summaria (dalej - MRPS), t. IV-2, Warszawa

1912, nr 10369, pełny tekst przywileju: AGAD, Metryka Koronna, t. 26, k. 195.

6 J. Wiesiołowski, Szlachta w mieście. Prz.emiesz.cz.enia i migracje szlachty między wsią a miastem w Polsce

Agnieszka Bartoszewicz

198

XV w. znajdowało się w rękach kilku właścicieli, a jego poszczególne części

przechodziły często z rąk do rąk. W 1484 r. było np. wzmiankowanych czterech

właścicieli wójtostwa: Piotr i Stanisław Ostrowscy, bliżej nie określony Jan

i Anna Dobrogostówna 7 , rok później - tak samo w latach 1487-1496 - wójto-

stwo warckie miało aż pięciu właścicieli 8 .

Z lat 1484-1512 znanych jest kilkanaście nazwisk właścicieli wójtostwa

warckiego. Poza jednym mieszczaninem, Maciejem Warzymięsą, wszyscy nale-

żeli do rodzin szlacheckich osiadłych w ziemi sieradzkiej: Ostrowskich, Kobie-

rzyckich, Kamionackich, Pratkowskich, Kostrzewskich 9 .

Wójtowie warccy w latach 1484-1512

1. Stanisław Ostrowski, jako wójt warcki wzmiankowany w latach 1484-

-1485. Później występował jeszcze kilkakrotnie w księdze wojtowsko-ławniczej,

ale już bez przydomka advocatus , tytułowano go nobilis lub honestus ; jego żoną

była honesta Małgorzata Kosmowska 10 .

2. Piotr Ostrowski, wójt nobilis Piotr Ostrowski tylko raz wystąpił w źródle,

ale Piotr (bez nazwiska) tytułowany advocatus, advocatus hereditarius, advoca-

tus et factor i factor był w latach 1484-1500 wzmiankowany kilkadziesiąt

razy 11 . Nie wiadomo, czy chodziło cały czas o Piotra Ostrowskiego, jest to

jednak prawdopodobne, ponieważ gdy urzędowało jednocześnie dwóch wójtów

o tym samym imieniu, to na ogół podawano ich nazwiska 12 . Nie wiadomo

również, jaki stopień pokrewieństwa łączył Piotra i Stanisława Ostrowskich.

Piotr miał natomiast siostrę Jadwigę, tytułowaną honesta 13 . Wójt Piotr regularnie

uczestniczył w posiedzeniach ławy, można zatem przypuszczać, także ze wzglę-

du na jego tytulaturę ( factor, advocatus et factor), że właśnie jemu przypadło w

udziale pełnienie funkcji wójta sądowego.

3. Paweł Ostrowski, jako advocatus i advocatus et factor był wzmiankowa-

ny w latach 1500-1506 14 . Nie wiadomo, w jaki sposób był spokrewniony

7 AGAD, Warta 1, k. 35, 41, 39.

8 W 1485 r. właścicielami wójtostwa byli: Piotr i Stanisław Ostrowscy, Dorota Kuczska i Jan (brak

nazwiska) - ibidem , k. 56; AGAD, Księgi Ziemskie Sieradzkie (dalej - Ziem. Sier.), sygn. 13, k. 134,

141 v. W latach 1487-1496 jako wójtowie warccy wzmiankowani byli: Piotr Ostrowski, Dorota Kuczska,

Jan Placjan, Jan Kamionacki i Jan Kostrzewski, AGAD, Warta 1, k. 79, 91, 102, 109, 114, 116, 139, 165,

187, 200.

9 Por. herbarze: o Kobierzyckich - S. Uruski, Rodzina, herbarz szlachty polskiej , t. 7, Warszawa 1910, s. 46;

o Kostrzewskich - A. Boniecki, Herbarz, polski, t. 11, Warszawa 1907, s. 361; o Pratkowskich - Polska

encyklopedia szlachecka, t. 10, Warszawa 1938, s. 85 oraz S. Uruski, op.cit., t. 14, Warszawa 1917, s. 327;

o Kuczach - A. Boniecki, op.cit., t. 13, Warszawa 1909, s. 101; o Kamionackich - A. Boniecki, op.cit,

t. 9, Warszawa 1906, s. 212-213 oraz S. Uruski, op.cit., t. 6, Warszawa 1909, s. 181.

10 AGAD, Warta 1, k. 35, 41, 254, 314-315.

11 Ibidem, k. 32, 39, 56, 118, 152, 159, 201, 237, 242, 285, 292, 308, 322, 341, 349.

12 W latach 1486-1496 funkcjonowało równocześnie trzech wójtów o imieniu Jan i na ogół podawano ich

nazwiska - ibidem, k. 79, 91, 102, 109, 114, 116, 128, 155, 200.

13 Ibidem, k. 346.

Wójtowie Warty w późnym średniowieczu

199

z Piotrem i Stanisławem, może był synem któregoś z nich. Siostra Pawła, nohilis

Agnieszka Ostrowska była żoną rajcy warckiego, Macieja Melli 15 .

4. Jan Kamionacki, advocatus hereditarius , wójt warcki w latach 1486-

-1509, regularnie uczestniczył w posiedzeniach ławy, aczkolwiek nigdy nie był

tytułowany factor 16 . Poza tym niezbyt wiele o nim wiadomo. W 1487 r. posie-

dzenie ławy miało miejsce in domo famosi Ioannis Camyonaczski advocati 11 .

W księdze wójtowsko-ławniczej zachowały się też wzmianki o przeprowadzo-

nych przez niego transakcjach: w 1500 r. kupił za sześć i pół grzywny dwa

składy pola, cztery lata później sprzedał pole za sześć grzywien i jeden wiardu-

nek, w 1505 r. dokonał zamiany pola, a w 1509 r. zastawił za dwadzieścia

grzywien czynsz z łaźni 18 .

5. Jan Placjan (Placyan, Placzyan), był wójtem warckim od 1486 r. (pierw-

sza wzmianka w aktach wójtowskich) do śmierci w 1509 r. 1 9 We wszystkich

transakcjach występował razem z żoną Anną. W 1491 r. sprzedali dwa składy

pola i ogród, w 1496 r. zastawili dom Maciejowi z Sieradza 20 .

6. Anna Placjanowa, po śmierci męża Jana Placjana, występowała sa-

modzielnie jako advocatissa. W 1509 r. zastawiła czynsz z dwóch kramów

szewskich i dwóch ogrodów Maciejowi Warzymięsie, wójtowi oraz sprzedała

ortum Błażkowi, bednarzowi; w 1510 r. sprzedała Maciejowi Warzymięsie

media areae sue advocacie za dwie kopy groszy 21 . W księgach ziemskich

sieradzkich zachował się także wpis pozwu złożonego przeciwko niej przez

Lutka z Muchlina 22 .

6. Jan Kostrzewski, wzmianki o nim pochodzą z lat 1487-1496. Pierwszy

raz wystąpił w źródłach w 1487 r., kiedy sprzedał 8 groszy czynszu z ortum et

allodium burmistrzowi warckiemu Janowi Gawłowi. Czynsz ten odziedziczył po

zmarłym wuju, wójcie warckim Janie Pratkowskim 23 . W posiedzeniach sądu

ławniczego brał udział tylko dwa razy - w 1488 r. razem z Janem Kamionackim

i w 1496 r. z wójtem Piotrem i Janem (nie wiadomo którym) 24 .

8. Dorota Kuczska, advocata Warthensis , wdowa po wójcie warckim Janie

Kuczskim. Pierwsze wzmianki o niej pochodzą z 1485 r. (kupno placu w Warcie

za dziewięć wiardunków i proces z Janem ze Smaszkowa Małego) 25 . Tytułowa-

no ją różnie: nobilis, honesta, domina. Jej bratankiem był mieszczanin warcki,

15 Ibidem , k. 320-321; AGAD, Dokumenty pergaminowe, sygn. 3685.

16 AGAD, Warta 1, k. 79, 102, 116, 128, 155, 200, 348, 469.

17 Ibidem, k. 105.

18 Ibidem, k. 348-349, 381, 357, 469.

19 Ibidem, k. 91, 470, 474.

20 Ibidem, k. 169, 170-171, 246.

21 Ibidem, k. 455, 473, 474.

22 AGAD, Ziem. Sier., sygn. 13, k. 316.

23 AGAD, Warta 1, k. 109.

24 Ibidem, k. 249.

Agnieszka Bartoszewicz

200

nie pojawiała się w księdze wójtowsko-ławniczej: w 1490 r. sprzedała allodium,

w 1492 r. - quartam agri advocacialis , w 1493 r. - pół łana pola wójtowskiego

i jatkę. Swemu bratankowi podarowała w 1491 r. ortum paternalis , a w 1506 r.

sprzedała czynsz z jatki 27 . W 1493 r. otrzymała pozwolenie na sprzedaż wójto-

stwa in oppido regio in Wartha 28 , trudno jednak powiedzieć, czy i komu

sprzedała swoją część wójtostwa.

Kuczska była dobrodziejką zarówno kościoła parafialnego w Warcie, jak

i miejscowego klasztoru bernardynów. W 1492 r. warcka fara dostała od niej

siedemnaście grzywien uzyskane ze sprzedaży pola 29 . Bernardyni otrzymali w

1496 r. dom i plac 30 . Przede wszystkim jednak odegrała ona ważną rolę jako

tercjarka bernardyńska. Pierwsza wzmianka o zgromadzeniu tercjarek bernar-

dyńskich w Warcie pochodzi z 1493 r., wiadomo, że Kuczska już wtedy była

tercjarką, ponieważ tytułowano ją religiosa obok nobilis 31 . Mogła być nawet

inicjatorką założenia zgromadzenia w Warcie - część tercjarek jeszcze w 1500 r.

mieszkała w domu przez nią podarowanym czy udostępnionym - in domo

Kuczska 32 .

9. Anna Dobrogostowna, trzecia kobieta wzmiankowana jako advocatissa

Warthensis , w 1484 r. jako właścicielka czynszu 33 .

10. Maciej Warzymięso, mieszczanin warcki, wieloletni rajca, w 1504 r.

pełnił urząd burmistrza, posiadając jednocześnie część wójtostwa 34 . W 1507 r.

otrzymał pozwolenie na wykup wójtostwa z rąk Pawła i Jana Placjanów i ich

żon, Jana Kobierzyckiego i pozostałych właścicieli wójtostwa. Przywilej ten

został powtórzony w 1508 r. i aż trzykrotnie w 1511 r. 3 5 Od 1510 r. Maciej

Warzymięso był jedynym właścicielem wójtostwa wzmiankowanym w księdze

wójtowsko-ławniczej. Trudno jednak powiedzieć, czy zdołał wykupić całość

wójtostwa z rąk pozostałych właścicieli. Zmarł w 1512 r. W grudniu tego roku

wdowa po Macieju, Katarzyna i jego syn Jan otrzymali przywilej super hanc

26 A. Knap (Bartoszewicz), Elita władzy w Warcie w XV-XVI wieku, „Przegląd Historyczny", t. 84, 1993,

z. 3, s. 375-388.

27 AGAD, Warta 1, k. 150, 165-166, 187, 188, 411.

28 MRPS, t. 2, nr 109. Wydaje się, że była właścicielką części wójtostwa przynajmniej do 1496 r., kiedy to

podarowała plac i dom warckim bernardynom - ibidem, nr 572.

29 AGAD, Warta 1, k. 187.

30 MRPS, t. 2, nr 572.

31 Pierwsza wzmianka o tercjarkach w Warcie to przywilej dla nich z 13 lutego 1493 r. - ibidem, nr 108.

Dzień później religiosa et nobilis Dorota Kuczska otrzymała pozwolenie na sprzedaż wójtostwa - ibidem,

nr 109.

32 AGAD, Rejestr przychodów Bractwa Najświętszej Marii Panny, sygn. Warta 63, npag.

33 AGAD, Warta 1, k. 33-34.

34 Jako wójt wzmiankowany - ibidem, k. 145, 156, 215, 401; jako burmistrz - ibidem, k. 385.

35 MRPS, t. IV-1, nr 7 (r. 1507), 334 (r. 1508). Pierwszy raz w 1511 r. przywilej na wykup wójtostwa

otrzymał 3 lutego - ibidem, t. IV-2, nr 9875. 31 marca tego roku pozwolenie na wykup wójtostwa z rąk

Macieja otrzymał Jan Ciemieński, jednak niecały miesiąc później (30 kwietnia) ten pierwszy uzyskał

potwierdzenie swoich praw - ibidem, t. IV-1, nr 1105; ibidem, t. IV-2, nr 10054. 15 listopada 1511 r.

przywilej dla Jana Ciemieńskiego został oficjalnie anulowany, a prawa Macieja potwierdzone - ibidem,

Wójtowie Warty w późnym średniowieczu 201

advocatiam 36 . Właścicielami wójtostwa byli jednak krótko, ponieważ niecałe

dwa lata później (6 lutego 1514 r.) przywilej wykupu z rąk spadkobierców

Warzymięsy otrzymał Stanisław Chotowski 37 .

Maciej Warzymięso bardzo często występował w aktach wójtowsko-ławni-

czych Warty jako strona w różnych transakcjach. W 1490 r., będąc rajcą, kupił

allodium i dokonał zamiany pola. W 1492 r. kupił dwa składy pola, sprzedał plac

i dom. Rok później sprzedał pół łana pola wraz z zabudowaniami gospodarczy-

mi. W 1495 r. kupił jeden skład pola. W 1508 r. sprzedał dom w rynku, w zamian

otrzymał inny dom, ale również przyrynkowy i dopłatę ośmiu grzywien 38 .

Poza wymienionymi wyżej byli jeszcze inni właściciele wójtostwa warckie-

go. W księdze wójtowsko-ławniczej jest wzmiankowany nie znany z nazwiska

wójt Jakub, który w 1499 r. czterokrotnie przewodniczył posiedzeniom ławy 39 .

Poza tym nie mamy o nim żadnych informacji. Część wójtostwa musiała należeć

do Jana Kobierzyckiego, skoro Maciej Warzymięso w 1507 r. otrzymał przywilej

wykupu wójtostwa między innymi z jego rąk 40 . Poza tym Jan Kobierzycki w

źródłach nie jest wzmiankowany, aczkolwiek w księdze wójtowsko-ławniczej

pojawia się osoba określana jako „wójt Jan", bez nazwiska. Nie wiadomo, czy

pod tym określeniem kryje się Jan Placjan, Jan Kamionacki, Jan Kostrzewski,

czy właśnie Jan Kobierzycki. Rodzina Kobierzyckich herbu Korab pochodziła

z Kobierzycka, wsi w powiecie sieradzkim. W herbarzu Seweryna Uruskiego

znalazła się informacja, że w pierwszej połowie XV w. Jan, syn Mikołaja,

dziedzica na Kobierzycku, był wójtem w Warcie. Jan miał dwóch synów, Jakuba

(może to właśnie on był wójtem Jakubem wzmiankowanym w 1499 r.?) i Miko-

łaja, także wójta warckiego, skądinąd jednak nie znanego 41 .

Wydaje się, że rozdrobnienie wójtostwa warckiego powodowało zmniejsze-

nie dystansu między jego posiadaczami a elitą finansową miasta. Na podstawie

ksiąg sądowych można tylko odtworzyć ogólny obraz społeczeństwa miejskiego,

a rekonstrukcja struktury majątkowej jest szczególnie trudna, jeśli w ogóle

możliwa. Stan posiadania właścicieli wójtostwa również można odtworzyć tylko

w ogólnych zarysach. Wartość całego wójtostwa można mniej więcej oszacować

na podstawie wspomnianego na początku przywileju z 1512 r. 42 , zachowane

źródła jednak nie zawierają nawet informacji, na ile części wójtostwo było

podzielone. Zakładamy, że wartość wójtostwa warckiego w całości wynosiła

36 Ibidem, nr 10369.

37 Stanisław Chotowski otrzymał pozwolenie na wykup wójtostwa z rąk Macieja Warzymięsy - ibidem,

nr 2225. Maciej Warzymięso jednak wtedy już nie żył, a w księgach ziemskich sieradzkich zachował się

dokument zezwalający Chotowskiemu na odkupienie wójtostwa od Jana, syna Macieja, AGAD, Ziem.

Sier., sygn. 14, k. 112-112 v.

38 AGAD, Warta 1, k. 156, 158, 175-178, 202, 215, 226, 298-299, 401.

39 Ibidem, k. 299 (25 stycznia), k. 307 (22 lutego), k. 338 (15 listopada), k. 339 (29 listopada).

40 MRPS, t. IV-1, nr 7.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: