Polska tragedia neoklasycystyczna / Alojzy Feliński Barbara Radziwiłłówna
Wstęp BN Dobrochna Ratajczak
Polska tragedia w XVII wieku
Czasy saskie
„Prehistoria gatunku” – 1744 rok – szkolna scena pijarskiego Collegium Nobilium
Corneille Otto w przekładzie Stanisława Konarskiego
Teatr pijarski spełniał rolę sceny publicznej
Utwory Wacława Rzewuskiego – tragedia klasycystyczna + narodowy temat historyczny
Temat historyczny – Żółkiewski, Władysław pod Warną
Doskonałe wzorce tragedii od – Corneille, Racine, Wolter
Lata 1764 – 1772
Ośrodek skupiony wokół króla Stanisława Poniatowskiego i Czartoryskich
Klasycyzm z rolą kulturotwórczą
Tragedia sporadycznie znajdzie się w zainteresowaniu ówczesnych pisarzy – odbiorca powinien mieć dobrą kulturę odbioru
1765 rok – drama popularniejsza od tragedii
Lata 1772 – 1788
Teatr łącznikiem między dworem i miastem – przekaźnik królewskiego programu rozwoju kultury
Dramy – sfery emocjonalnych związków międzyludzkich, bohatera określała kondycja społeczna
Przekłady Syna Marnotrawnego Woltera, Andromachy Racine’a Trembeckiego
Tragedie – Zwycięstwo pod Orszą Oraczewski, Zygmunt August Wybickiego
Oświecenie – „rozsądne wychowanie”
– pozytywne wzory np. królowie (Kazimierz Wielki)
– antywzory
Projekt tragedii u Golańskiego O wymowie poezji i Dmochowskiego Sztuka rymotwórcza
1783 rok – Puławy, ośrodek polityczno-kulturalny opozycji magnackiej
Lata 1788 – 1795
Klasycyzm stanisławowski wkracza w ostatnia fazę, rozpoczętą Sejmem Wielkim i zamknietą trzecim rozbiorem kraju
Silne upolitycznienie literatury zorientowanej na kształtowanie nastrojów i postaw patriotycznych – utwór okolicznościowy
Teatr Bogusławskiego – wielka rola w społeczeństwie, najważniejsze wraz z sejmem zgromadzenie (1790 rok)
Na scenie i widowni karierę robi kontusz
Zapowiedź epoki w tragedii „w rodzaju niemieckim” – treść nieco romantyczna (np. Zbójcy Schillera)
Do teatru wkracza tragedia klasycystyczna, pojawienie się wczesnej dramy historycznej
1792 rok – premiera Rokoszan czyli Księcia Montmouth w przeróbce Franciszka Zabłockiego
Bolesław III Franciszka Karpińskiego – tragedia oświeceniowo-sentymentalna (1790 rok)
Do tragedii włączona jest Wolterowska wersja szekspiryzmu (motywy zjaw)
Temat narodowy jest nośnikiem wzoru patriotycznego / analogia historii i współczesności
KLASYCYZM
Wielowiekowa, ogólnoeuropejska formacja, zjawisko złożone, uzależnione od zmiennych sytuacji historycznych
XVII wiek – spopularyzowana przez Boileau Sztuka poetycka (1674 rok) – idea uniwersalnego ładu, systemu ponadczasowych norm moralnych i estetycznych, homogeniczny model tradycji literackiej
Kultura jako zespół jednorodnych wartości przeciwstawiona wszelkim „płodom barbarzyńskim”, dziedzictwo odrodzenia i reformacji
Symetria – klucz do klasycyzmu
Równowaga miedzy pojęciami takimi jak np. idea i materia – pitagorejska antysymetria, świat – zbiór przeciwieństw – matematyczny wzór, umożliwiający osiągnięcie równowagi, różnorodności w jedności, zaprojektowanie zjawisku wewnętrznego ładu
Zasadnicze instrumenty symetryzacji
– prawdopodobieństwo / naśladowanie natury według porządku moralnego, chaos przekształcony w harmonię
– koncepcja „belle nature”/ piekna natura, mimetyczna koncepcja sztuki, akt kreacji zgodnej z kanonem, retusz niedoskonałości świata natury
– teoria gustu / jak w „belle nature”
Ponawianie dzieł wzorowych – arcydzieło było ponad regułami, dzieła Racine’a np. Andromacha
Studiowanie arcydzieł, dociekanie ich istoty, odkrywanie tajemnicy – celi obowiązek klasyka
Ideał dobrego smaku – określony składnik klasycznej kultury duchowej, związany z kategorią stosowności, wybór właściwej formy
Zwykła publiczność uprawniona do oceny dzieła, przy pomocy kształcenia ale później tłum jako wyznacznik złego smaku
Polska – traktowanie klasycyzmu w sposób praktyczno-formalny
Główne tezy klasycystycznej myśli filozoficznej – XIX wiek
Stanisław Staszic Ród ludzki
Hugon Kołłątaj Porządek fizyczno-moralny
Jan Śniadecki Filozofia umysłu ludzkiego
Lata stanisławowskie – klasycyzm jako narzędzie edukacji narodowej, zadania dydaktyczne, oświecenie narodu
Fazy rozwojowe klasycyzmu stanisławowskiego
v heroiczna i walcząca (1764 – 1772)
v kompromisowo-liberalna (1772 – 1788)
v agitacyjno-polityczna (1788 –1795)
Koneksje z sentymentalizmem i rokokiem
NEOKLASYCYZM
Klasycyzm postanisławowski – 1795 – 1818 (linia wznosząca), 1818 – 1830 (linia opadająca)
Transformacja nieklasycznych wartości w klasyczne – pod wpływem zmian politycznych w kraju i fali zjawisk preromantycznych
Historia kształtowała wizerunek tragedii jako ukazania klęski państwa
Powstanie i działalność tajnych związków kulturalnych
– Towarzystwo Republikantów Polskich
– Ocalający największe osiągnięcia teatr
– Towarzystwo Przyjaciół i Nauk / sztuka i nauka jako chroniące wartości narodowej kultury, idealizacja przeszłości szlachecko-sarmackiej
„Unia personalna” – między dwoma postaciami klasycyzmu (chodzi o kontynuatorów czasów stanisławowskich – szereg ciągłości
„Unia szkolna” – szereg innowacji przeobrażenia myśli estetycznej – wpływ rewolucji francuskiej w Polsce (Konstytucja 3 Maja, II rozbiór Polski, Targowica i Insurekcja).
Pokolenie „wychowanków i spadkobierców”:
- znajomość Biblii i antyku,
- literatura jako wyraz intelektualnego ładu,
- przekazanie w arcydziełach polskiego i europejskiego klasycyzmu ideałów patriotycznych i obywatelskich,
Bohater tragedii – wpływ wydarzeń historycznych, buntownik, jednostka nieposłuszna i wyobcowana (innowacja) np. Judyta Karpińskiego
Tendencje antyklasycystyczne: preromantyczna w II połowie XVIII wieku
XIX-wieczna tragedia
- osjanizm – hasła rewaloryzacji pierwotności,
- gotycyzm nobilitacja tematu średniowiecznego
- historyzm duża waga kontekstu historycznego
- szekspiryzm – mieszanie gatunków i modyfikacje wzoru dramatu
Asymilacja nieklasycznych tendencji, nie burzyły doktryny klasycznej, były zrównoważone.
Klasycyzm postanisławowski zbliżony jest do europejskiego neoklasycyzmu, np. klasycyzm weimarski - Goethe,
Postawa historyczna – Johann Winckelman, współtwórca fenomenu neoklasycyzmu – „Historia sztuki starożytnej” (1764),
- mit antyku + ewolucyjne ujecie rozwoju sztuki,
- wyidealizowanie czasów greckich – punkt odniesienia dla współczesnych,
- norma piękna - uniwersalizm (ukształtowanie się neoklasycyzmu),
- styl jako kategoria wartościująca – najdoskonalsza metoda kreacji, uchwycenia ponadczasowej istoty rzeczy wolnej, przeciw uzależnieniu go od historii,
- pojmowanie stylu jako symptomu czasu – style historyczne,
Neoklasycyzm nosi miano „renesansu Renesansu”, jest opozycja wobec preromantyzmu, ale posiada z nim cechy wspólne, np.
- refleksja nad współzależnością między racjonalnymi i irracjonalno-emocjonalnymi źródłami poezji,
- styl na granicy postaw klasycznej i nieklasycznej,
- wzorowy system wartości (obok praw wiecznych i uniwersalnych),
- prawa zmienne i szczególne, wprowadzone zawsze z ducha danego narodu.
Sztuka
- współczesna nawiązanie do niej istotą,
- antyczna
Neoklasycyzm – marzenie o ładzie w chaotycznym świecie (prawdy istotne + sztuka narodowa).
Tragedia neoklasycystyczna – rodzimy odpowiednik wysokiego stylu i jako typ ekspresji ujawniającej określony światopogląd – liberalizm estetyczny.
- forma – symbol minionego ładu,
- w literaturze – dominacja klasycyzmu w latach Księstwa Warszawskiego, później Królestwa Polskiego, Konstytucja w życiu politycznym,
- poeta-wieszcz – połączenie z romantyzmem,
- reguły sztuki poetyckiej.
Tragedia jako kult legalności:
- księga praw – klasyczne prawo naturalne jest obszarem znalezienia uzasadnienia dla niezgody na ówczesny stan rzeczy,
- mit Formy – ideał społeczny i artystyczny, nadawała ona godność i wielkość wydarzeniom historycznym.
POLSKA TRAGEDIA W XIX WIEKU
Między klasycyzmem a romantyzmem
1795-1822 „naturalne przedłużenie okresu staropolskiego”
Tradycjonalizm – zjawiska ujmuje w nowej perspektywie, zamkniętego etapu dziejów i otwarcia, przygotowania nowego – tragedia otrzyma swój światopoglądowy fundament, kiedy ten kierunek wesprze prowidencjonalizm .
Jan Woronicz – biskup, autor prowidencjonalnej formuły dziejów narodowych (dramat Polski – mistyczny cel opatrzności – zapowiedź przyszłego szczęścia ludzkości).
Splot starych i nowych idei – oświeceniowych i wczesnoromantycznych – przystosowanie rozwiązań Oświecenia do zmienionych warunków.
„Estetyka sprzeczności” – 1795-1800, wczesna postać romantyzmu, wydarzenia porozbiorowe – teatr Bogusławskiego (poczucie ciągłości) – stary okres zamyka data śmierci Stanisława Augusta – 12 lutego 1798 roku.
Lata 1800-1814
- powrót stanisławowskiego programu edukacji narodu,
- Towarzystwo Przyjaciół Nauk (1800)
· skupiało uczonych, literatów, osobistości oficjalne oraz tzw. przyjaciół nauk,
· założenia patriotyczne – odpowiednik zachodnioeuropejskich akademii,
· prowadziło pracę zespołową, systematyczną i zorganizowaną,
· program jego działalności miał charakter utylitarny - podstawowym kryterium rozróżniania działań pozytywnych i negatywnych stała się dla utylitarystów zasada użyteczności.
Styl neoklasycystyczny w tragedii – dzieła napisane w tym okresie:
- Ludgarda Ludwik Kropiński,
- Barbara Radziwiłłówna Alojzy Feliński,
- Wanda i Hrabia Tyniecki Ignacy Dembowski,
- Jadwiga Aleksander Chodkiewicz,
- Wanda i Bolesław Wtóry Franciszek Wężyk,
- Heligunda i Bolesław Śmiały Antoni Hoffman,
- Zygmunt August Paweł Czajkowski.
Twórcy porozbiorowej tragedii klasycystycznej:
- pokolenie działaczy 1750-1769,
- pokolenie kontynuatorów 1770-1789,
- pokolenie epigonów klasycyzmu 1790-1806.
Lata 1814-1820 (dyrektorem Teatru Narodowego jest Osiński)
„Anioł pokoju” – Aleksander – car Rosji – zastąpił „boga wojny ” Napoleona
Tragedia jest naznaczona piętnem polityki – zaangażowanie w odrodzenie państwa i narodu – wielki temat i wysoki styl, jako wyznaczniki gatunku.
Rok 1817 – sukces Barbary Radziwiłłówny.
Lata 1821-1831
Brodziński w „Pamiętniku Warszawskim” sytuuje Barbarę Radziwiłłównę między klasycyzmem a romantyzmem – krytyka naśladownictwa, wzór grecki.
W latach dwudziestych klasycystyczna tragedia jest w fazie regresu – głęboki kryzys teatru.
Kształtowanie się rodzimej tragedii społecznej.
1823 – Adam Mickiewicz Dziady (część II i IV) – nowa forma dramatyczna.
Spór o Szekspira ma wpływ na kształt narodowej tragedii.
Gatunek i jego przemiany
– najważniejsze miejsce zajmuje tragedia i epopeja,
– wyznacznik tematyczny – heroizm, czerpany z grecko-rzymskiego antyku i starożytności biblijnej,
– tragedia:
· stosowność, odpowiedniość elementów struktury (wywiedziona z pism Arystotelesa),
· postaci niepospolite,
· przedmiot akcji – wydarzenia najwyższej rangi,
· styl patetyczny, szlachetny i wzniosły,
· idealny wzór rzeczywistości oparty na prawdopodobieństwie,
· zasada trzech jedności, prostota działań scenicznych, jedność przestrzeni widowiska, ograniczony czas trwania widowiska.
W wieku XIX następuje inwazja dzieł i form „nieczystych” z klasycystycznego punktu widzenia - rozchwianie wewnętrznej jedności gatunków, wprowadzenie postaci sentymentalnych, dydaktyzm, nowe zasady poetyki.
- największe dzieła powstają między 1809-1815 rokiem (1816-1831 – powielanie wzorców – tematy hetmańskie),
- tematyka antyczna ustąpiła miejsce narodowej,
- przekształcenie historii w mit,
- XIX-wieczna tragedia – optymizm, wybrana i święta polskość, tendencyjność, uwznioślająca i moralizująca metafora,
- Przedstawienie historycznych, wielkich wydarzeń jako moralnych przykładów, gdzie dobro zwycięża zło – patriotyczne przesłanie dzieła
Wzór trzynastozgłoskowca (7+6) – zwany wierszem długim, ujęty w tok stychiczny, z parzystymi rymami żeńskimi.
Klasycy w Polsce omijali problem tragizmu, rozważali nie związki człowieka ze światem, Bogiem, losem ale problemy doskonałej formy.
...
maargotta