IRENA GUMOWSKA UZDRAWIAJ�CY CZOSNEK i Pr�szy�ski i S-ka Warszawa 1991 Copyright � 1991 by Irena Gumowska Wszystkie prawa zastrze�one Redaktor: Miros�awa Kossowska Opracowanie techniczne: El�bieta Dziedzic Projekt ok�adki: Iwona Mi�kiewicz Zdj�cia potraw: Janusz Czarnecki Zdj�cia ro�lin: Pawe� S�omczy�ski ISBN 83-900062-6-X Wydanie I Nak�ad 200 000 egz. Wydawca Pr�szy�ski i S-ka Warszawa, ul. R�ana 34 Druk kolorowej wk�adki Zak�ady Graficzne Sp. z o.o. Pi�a, ul. Okrzei 5 Druk i oprawa Drukarnia Prasowa S.A. ��d�, Al. Pi�sudskiego 82 Zamiast wst�pu Wci�� tyle os�b pyta mnie o czosnek, �e postanowi�am wreszcie zebra� i zawrze� w tej ksi��eczce wszystko to, co o nim wiem, zar�wno z w�asnych do�wiadcze� (mam r�ne czosnki w ogr�dku), jak i dost�pnej mi literatury, a tak�e od ludzi, kt�rzy zajmuj� si� jego upraw�, hodowl� i stosuj� go jako �rodek leczniczy. Czosnki to dziwne ro�liny. Ich w�a�ciwo�ci zdrowotne obros�y legend�, kt�ra prze�ywa dzi� sw�j renesans. A przy tym niekt�re s� tak pi�kne, tak ozdobne, �e nawet ci, u kt�rych s�owo �czosnek" wywo�uje fatalne skojarzenia w�chowe, wprost wpadaj� w zachwyt, widz�c dorodne kwiaty czosnk�w. Czosnek nie tylko leczy bardzo wiele dolegliwo�ci i chroni przed chorobami, ale i odm�adza, przy czym wcale nie musi - po przej�ciu przez nasz przew�d pokarmowy - tak sie m�ci� t� swoist�, niezapomnian� woni�. Irena Gumowska I. Od Adama i Ewy Czosnek znany jest jako ro�lina jadalna od dawien dawna. Nale�y zapewne do najstarszych ro�lin u�ytkowanych przez cz�owieka. Pierwotny cz�owiek m�g� na niego zwr�ci� uwag� w�a�nie dzi�ki jego silnej woni. Edward Hyams, autor s�ynnej swego czasu ksi��ki pt. 10 000 ye-ars oj domestication (10 000 lat udomowiania) - u nas ksi��ka ta ukaza�a si� w Bibliotece Problem�w pt. Ro�liny w s�u�bie cz�owieka - uwa�a, �e czosnek musia� by� znany ju� wiele tysi�cy lat temu, o czym �wiadcz�, zdaniem autora, r�ne jego nazwy. Ot� po chi�sku czosnek zwie si� �suan", przy czym s�owo to pisze si� jednym znakiem. Mo�e to oznacza�, �e by�o ono znane ju� w czasach, gdy powstawa�o pismo chi�skie. Najstarsz� wzmiank� o czosnku ujawniono przy odczytywaniu pisma klinowego. O czosnku pisz� te� Biblia, wedy w Indiach, a Homer wspomina o nim jako o ro�linie uprawnej. Po hebrajsku czosnek zwa� si� �sohoum", a po arabsku �thoum", czyli bardzo podobnie. A w p�niejszym od wed sanskrycie czosnek nazywano �mahou-shouda". Uzdrawiaj�cy czosnek Czosnek najprawdopodobniej udomowiono w Azji �rodkowej. Obecnie w �wiecie najcz�ciej jest uprawiany czosnek pospolity. Jego �aci�ska nazwa Allium satwum pochodzi od s�owa all - piek�cy, ostry (zaczerpni�tego z j�zyka celtyckiego) oraz od s�owa satwum, co po �acinie znaczy uprawny. Dawna polska nazwa �czosn" pochodzi od s�owa ciosanie, bo z�bki tak odpadaj� od g��wki, jakby by�y ciosane, �upane (przypomina to rozdzielanie si� drewna przy jego �upaniu). Podobnie i niemiecka nazwa �Knoblauch" pochodzi od s�owa klieben, czyli �upa�. Anglicy nazwali czosnek �garlic", a Francuzi �ail". Wierzenia i legendy W Egipcie czosnek by� otaczany kultem. Z jego z�bk�w robiono naszyjniki i zawieszano je dzieciom, aby nie mia�y robak�w (na po�udniu Francji ten zwyczaj przetrwa� do czas�w naszych prababek). Faraon Cheops nakaza�, aby codziennie 100 000 robotnik�w buduj�cych jego imponuj�c� piramid� (trwa�o to 30 lat!) dostawa�o porcj� czosnku. Mia� im dodawa� si�, energii do pracy, a tak�e zapobiega� wszelkim chorobom i epidemiom. Nic dziwnego wi�c, �e gdy raz nie dostali czosnku, urz�dzili strajk, o czym do dzi� informuj� napisy w piramidzie w Gizie oraz papirusy Ebersa*. Papirusy te zawieraj� tak�e inn� ciekawostk�. Ot�, aby zmusi� w�a, by wyszed� ze swojej kryj�wki, trzeba * Georg Moritz Ebers by� egiptologiem i pisarzem niemieckim (1837-1889), kt�ry odkry� zwoje papirus�w sprzed 1500 r.p.n.e. By�o to niezmiernie g�o�ne odkrycie, bo papirusy zawiera�y niejako podr�cznik �w-CZesneJ medycyny. By�o tam 877 recept, zreszt� nie tylko medycznych, ale l kulinarnych, kosmetycznych oraz dotycz�cych obyczaj�w kultowych, np. balsamowania cia�. Kap�ani - lekarze egipscy, obok czosnku, znali ju� i owali gorczyc�, szafran, mi�t�, tatarak, any�ek, kolendr�, kminek, ni koper, konopie i inne ro�liny. Od Adama i Ewy by�o u jej wylotu po�o�y� czosnek. Nie wiadomo, czy w;i� nie m�g� znie�� jego zapachu, wi�c ucieka�, czy te� tak si� na niego �akomi�, �e wychodzi�, by go zje��. W papirusach Kahonna i Carlsberga mo�na r�wnie� znale�� wiadomo��, �e kobieta mo�e zaradzi� swej bezp�odno�ci przez wk�adanie do pochwy czosnku. W zwi�zku z tym sposobem Hipokrates - w swojej rozprawie na temat Kobiet sterylnych - dodaje, �e oczyszczony, po usuni�ciu �uski, i tak zaaplikowany z�bek czosnku powinien na drugi dzie� rano by� odczuwany przez kobiet� w ustach. Je�li z jej ust pachnie czosnkiem, to w ci��� zajdzie, je�li zapachu nie ma, to ci��y nie b�dzie. W Grecji przed zmierzeniem si� z si�aczami i wyj�ciem na aren� atleci i wojownicy chrupali z�bki czosnku, aby mie� si�� i odwag�. Czosnek nazywali Grecy �cuchn�c� r�", kt�r� jednak nie gardzili, ale spo�ywali w wielkich ilo�ciach. Szczeg�lnie celowali w tym Ate�czycy, co im zreszt� nie przeszkadza�o w zakazie wpuszczania tych cuchn�cych czosnkiem os�b do �wi�tyni matki bog�w Kybele. Wierzono bowiem, �e taki od�r nie sprzyja praktykom religijnym. Czy� Hermes nie radzi� Odyseuszo-wi pow�cha� czosnku, aby uchroni� si� przed zaczarowaniem przez Kirke, kt�ra jego towarzyszy zamieni�a w wieprze? Staro�ytni Rzymianie r�wnie� wierzyli, �e czosnek dodaje odwagi i si�. Tote� codziennie porcj� czosnku otrzymywali �o�nierze rzymscy (np. Neron bardzo tego pil nowa�), a tak�e �niwiarze w czasie pracy. Czosnek nieraz mieszano z dodatkami, szczeg�lnie po zwyci�skiej bitwie lub dobrych zbiorach, i wtedy takie a la ciasto nazywano �teriakiem wie�niak�w". A w�wczas �teriak" by� lekiem panaceum na wszelkie dolegliwo�ci i choroby. We Francji Karol Wielki (742-814) i jego syn Ludwik Pobo�ny (778-840) wprost nakazywali upraw� czosnku. W �wczesnych ogrodach przyklasztornych czosnek zajmo- Uzdrawiaj�cy czosnek wa� obszerne po�acie gruntu. Wtedy te� u�ywano czosnku jako antidotum przeciwko pija�stwu i pop�dom p�ciowym. W tym celu kilka g��wek czosnku macerowano w winie, a potem popijano taki p�yn lub obficie spryskiwano nim zjadany chleb. We Francji r�wnie� przetrwa�a legenda, �e Henrykowi IV (1553-1610), gdy si� urodzi�, dziadek natar� usta czosnkiem i dal wypi� kilka kropel wina, wierzy� bowiem, �e dzi�ki temu wnuk b�dzie m�g� du�o pi�, nie upijaj�c si�, a ponadto zachowa wszelkie si�y, jakie daje magia czosnku. Jeszcze jedna legenda opowiadana do dzi� we Francji. Ot� w 1726 r. w Marsylii panowa�a straszliwa epidemia (d�uma, grypa?). Ludzie marli ca�ymi rodzinami. Nie mia� kto sprz�ta� trup�w. Miasto by�o wymar�e. Ale czterech - zreszt� znanych w mie�cie z�odziejaszk�w -czu�o si� znakomicie i krad�o na du�� skal�. Ci czterej z�odzieje znale�li w kilku piwnicach wino macerowane na czosnku. Codziennie si� tym winem zapijali. Czosnek w tej formie chroni� ich przed zaraz�. Francuzi - przynajmniej niekt�rzy - do dzi� potrafi� powt�rzy� ich nazwiska. A s� to nazwiska ci�gle najbogatszych i najbardziej szanowanych rod�w. Arabowie dot�d wierz�, �e czosnek uodparnia na wszelkie zatrucia i wszelkie trucizny, a na pustyni potrafi chroni� przed pragnieniem. Tote� czosnku sobie nie �a�uj�. A uprawiaj� go od czas�w Babilonu albo jeszcze wcze�niej, gdy bywa� ro�lin� �wi�t� lub odstraszaj�c� czary. U nas wierzy si� w zly urok i w krasnoludki. W Szwecji - w trolle, kt�re to razem z chochlikami doj� noc� krowy, podbieraj�c mleko gospodarzom. Ale je�li zawiesi� krowie na szyi g��wk� czosnku, to te z�e duszki jej unikaj�. Pitagoras nazywa� czosnek �kr�lem przypraw" (korzeni! Horacy na cze�� czosnku wypisywa� wspania�e wier- Od Adama i Ewy sze, tak�e Szekspir wychwala� czosnek, cho� przestrzega] aktor�w przed jedzeniem czosnku i cebuli przed wyj�ciem na scen�. W�dr�wki �kr�la przypraw" Do Europy czosnek dotar� wraz z rzymskimi podbojami, a jego uprawa, nieraz wspierana przez m�drych monarch�w, przetrwa�a tak�e po rozpadzie Imperium Rzymskiego. W to, �e czosnek dodaje energii i odwagi, wierzy si� gdzieniegdzie do dzi�. W Hiszpanii przed walk� z bykiem matador, pikadorzy i ca�a reszta obs�ugi zajadaj� czosnek. Gdy si� do walki przygotowuje koguty, dla dodania im odwagi i wojowniczo�ci r�wnie� karmi si� je czosnkiem. Tak jest m.in. r�wnie� w Polinezji i na Filipinach. Do Polski czosnek trafi� prawdopodobnie poprzez Bizancjum i Rosj�, a tak�e podczas najazd�w Tatar�w w XIII wieku. Mo�e te� przywozili do nas czosnek Chi�czycy (o uprawie czosnku w Chinach pisa� w po�owie XVII w. - jako pierwszy Europejczyk - Polak, misjonarz, botanik, pochodz�cy ze Lwowa, s�awny ksi�dz Micha� Boym). W Polsce musia� by� czosnek dobrze znany ju� we wczesnym �redniowieczu, bo w s�ynnym �Zielniku Syre-niusza", wydanym drukiem w 1613 r., jest a� 100 r�nych zalece� leczniczych przewiduj�cych zastosowanie czosnku. Chyba najp�niej czosnek trafi� na kontynent aine ryka�ski. W ka�dym razie w Kanadzie jeszcze do niedaw na go nie uprawiano i znowu zas�u�y� si� tu Polak. Po II wojnie �wiatowej do Kanady wyw�drowa� by�y �o�nierz, Tadeusz M�czka. To on pierwszy rozpocz�� tam upraw�, a tak�e hodowl� czosnku. Przed nim - owszem - czosnek by� znany w Kanadzie, ale nikt go nie uprawia�, a te nie- 10 Uzdrawiaj�cy czosnek wielkie ilo�ci potrzebne np. kucharzom w restauracjach sprowadzano m.in. ze Stan�w Zjednoczonych. Tam wprawdzie czosnek uprawiano, ale bardzo d�ugo nie cieszy� si� uznaniem. Bo jak�e to? Cuchn�� czosnkiem w pracy? Niemo�liwe! Ale dla Amerykan�w przecie� zdrowie, m�odo��, uroda s� najwa�niejsze. I oto prospekty namawiaj�ce ich, by sp�dzali urlopy w Hiszpanii - z kt�rej kpiono, �e �cuchnie czosnkiem" - stwierdza�y: na 100 tys. zgon�w zwi�zanych z chorobami serca umiera w Stanach Zjednoczonych 319,5 o...
Ewana50