Jej zwolennikiem był już Cezar. Kodyfikacja przyczynić się mogła do umocnienia władzy autorytarnej. W skutek oporu ówczesnych prawników i społeczeństwa nigdy do niej nie doszło. Bujny rozwój nauki prawa w pryncypacie przekreślał możliwość jego kodyfikacji. Mimo to pojawiły się takie próby (systematyzacje dzieł i poglądów prawników). Dominat przynosi opracowania klasyków jurysprudencji rzymskiej, systematyzacje ich dzieł i opracowania ius – dawnej literatury prawniczej:
- Sentencje Pulusa
- Regule Ulpiani
- Fragmenta Ulpiani
- Ulpiani institucione fragmenta
- Tituli ex corpore Ulpiani – zwięzły podręcznik prawa z IV w.ne
Przedjustyniańskie zbiory leges (nowe leges) – opracowania konstytucji cesarskich:
de constitucionibus
codex Gregorianus
codex Hermogenianus
codex Theodosianus
novellae Posttheodosiane
- De constitucionibus (o konstytucjach) – dzieło w 20 księgach z końca II w.
- Kodeks gregoriański – zbiór konstytucji cesarskich wydany w III w.
- Kodeks hermogeniański (rozszerzenie gregoriańskiego) – uzupełniony zbiór konstytucji cesarskich
wydany na przełomie III i IV w.
- Kodeks teodozjański – 3000 leges od Konstantyna Wielkiego. Najważniejszy i najlepiej opracowany kodeks prawa w czasach przedjustyńjańskich wydany 438 r.
- Nowele postteodozjańskie – zbiór aktów prawnych i konstytucji cesarskich wydanych po kodeksie teodozjańskim (jego uzupełnienie).
Próby wspólnego opracowania ius i leges
– kodyfikacje w okresie przedjusyniańskim
Próbowano połączyć akty prawne wydawane przez cesarza (konstytucje) z treściami uwag prawników rzymskich dotyczących tych samych spraw.
- Fragmenta Vaticana (koniec IV w) – wybór z dzieł Paulusa, Papiniana i Ulpiana oraz konstytucje cesarskie do IV w.
- Consultatio veteris consulti de pactis – opracowanie prawa stanowionego, konstytucji, opinii prawniczych (iurisconsulti) dotyczącej prawa umownego. Inna nazwa: Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti.
- Księga syryjsko-rzymska (V w.)
- Collatio legum Mosaicarum et Romanarum (IV/V w) – porównawczy zbiór prawa mojżeszowego i rzymskiego zebranego z kodeksów gregoriańskiego, hermogeniańskiego i dzieł Gajusa, Papiniana, Paulusa i Ulpiana. W większości zbiór dotyczy prawa karnego i tylko pośrednio rodzinnego, prywatnego. Nacisk położony jest na restrykcyjną politykę wobec sprawców przestępstw, co miało miejsce w prawie żydowskim.
Kodyfikacja Justyniana Wielkiego
Prawo rzymskie znamy głównie dzięki niej. Justynian panował w latach 527-565.
Zobacz „Instytucje” W.Wołodkiewicza str.83-86
Justynian podjął się:
- kodyfikacji prawa
- reformy administracyjnej. Było to konieczne gdyż upadek zachodniego cesarstwa zagroził wschodnim prowincjom dezorganizacją wewnętrzną.
- ujednolicenia religii.
Teodora – żona Justyniana wywarła wpływ na kodyfikację
Trybonian – minister sprawiedliwości, kierował pracą kodyfikacyjną.
3 etapy kodyfikacji justyniańskiej:
- 528-534 r – dochodzi do opracowania 3 podstawowych części
- 535-541 r – Justynian wydaje pojedyncze ustawy uzupełniające kodyfikację
- 542-565 r – stagnacja. W tym okresie umierają Teodora i Trybonian, na których oparta była kodyfikacja. Justynian poświęca się działalności religijnej.
Dzieła:
- Codex 534 r. Zawiera konstytucje cesarskie od Hadriana do Justyniana.
- Digesta vel Pandectae 533 r. Kodyfikacja dzieł prawników rzymskich – wybór dawnej literatury prawniczej. Fragmenty zmodyfikowano i wystosowano zakaz komentowania Digestów i porównywania ich do dzieł oryginalnych.
Zebrany materiał podzielono na masy:
masa sabiniańska
masa edyktalna
masa papiniańska
masa appendix (dodatek czyli pozostałe księgi)
- Institutiones (instytucje) 533 r. Podręcznik do nauki prawa.
- Novellae leges (nowele) po 534 r. Uzupełnienie ustawodawstwa Justyniana przez wydawanie nowych ustaw po zakończeniu kodyfikacji. Wyróżniamy:
Epitome Iuliani
Authenticum
grecki zbiór nowel
Edicta Iustiniani
Te 4 części kodyfikacji nazwano później Corpus Iuris Civilis (od XVI w).Kodyfikacja była jednak niezrozumiała dla większości mieszkańców wschodniego imperium, którzy mówili po grecku. Jej tekst spisany był bowiem po łacinie.
Prawo rzymskie po upadku imperium
Zachodnie imperium upadło w 476 r. Jednak prawo rzymskie obowiązywało nadal u wielu ludów zamieszkujących tereny po rozpadzie cesarstwa zachodniego. Na ziemiach zajętych przez ludy germańskie mieszkało sporo ludności pochodzenia rzymskiego. W myśl zasady osobowości prawa (personalizmu) nadal stosowała ona normy prawa rzymskiego. Organizatorzy państw germańskich nie znali go jednak. Zaistniała więc potrzeba spisania go. Tą drogą powstały w krótkim czasie Leges Romanae Barbarorum (zbiory praw dla ludności rzymskiej na terenach państw barbarzyńców germańskich). Zaliczamy do nich:
- Edykt Teodoryka - zbiór praw w państwie Ostrogotów
- Brewiarz Alaryka - zbiór praw w państwie Wizygotów
- Lex Romanae Burgundiorum - zbiór praw w państwie burgundzkim
Wokół Rzymu i Rawenny stosowano wówczas prawo justyniańskie. Był to bowiem egzarchat bizantyjski (wpływy polityczne).
Na terenie państwa Longobardów (po podboju Italii) powstała pod dużym wpływem prawa rzymskiego tzw. Pawieńska szkoła prawa. Później, na terenie Włoch i Francji rozwijała się szkoła statutowa czyli mos docendi Italicus (włoski sposób poznawania wiedzy).szkołę statutową stanowiły:
- szkoła glosatorów (XI-XIII w) badająca prawo rzymskie na drodze egzegezy. Jej wyznawcy używali glos, czyli uwag do tekstu załączanych między wierszami lub na marginesie. Kodyfikację przełożyli na inne języki.
- szkoła postglosatorów (XIV w) czyli komentatorów dostosowująca prawo rzymskie do potrzeb praktycznych.
-
System pandektowy:
Dzieli on prawo rzymskie (i później europejskie) na dwie części:
- Prawo rodzinne
- Prawo rzeczowe
- Prawo spadkowe
- Prawo zobowiązań
Ten podział stał się modelem na którym zbudowano współczesne systemy prawne.
Zasady i przebieg poszczególnych stadiów postępowania rzymskiego:
ofensywna
defensywna
Pomoc własna uprawnionego
Poprzez proces dokonywał się rozwój prawa. Pierwotną formą dochodzenia roszczeń w prawie rzymskim była pomoc własna uprawnionego . Wraz z rozwojem aparatu państwowego pomoc własna uprawnionego ulegała stopniowemu ograniczeniu. Mimo rozwiniętych instytucji procesowych nie wyeliminowano jej jednak do końca. Znana była jeszcze w ustawodawstwie justyniańskim. Pomoc własna uprawnionego występować mogła w dwóch formach:
samopomoc ze strony obrona konieczna
pokrzywdzonego lub jego bliskich
Samopomoc to ofensywna forma pomocy własnej uprawnionego. Samopomoc jest formą bardziej dokuczliwą dla aparatu władzy, groźniejszą dla porządku i bezpieczeństwa publicznego, dlatego z biegiem lat ulegała coraz bardziej daleko idącej reglamentacji ze strony państwa aż do jej całkowitego zaniku w okresie dominatu. Władza absolutna (dominialna) cesarza nie mogła współistnieć z formami tak ofensywnej samopomocy ze strony ze strony obywateli pokrzywdzonych. Samopomoc dopuszczalna była we wczesnych stadiach procesu rzymskiego w razie konieczności, gdy ochrona sądowa była niewystarczająca. Kiedy właściciel nieruchomości został napadnięty przez swego sąsiada poszkodowany mógł na własną rękę dokonywać pewnych działań. Gdy został okradziony istniała możliwość poszukiwania rzeczy skradzionej w domu podejrzanego. Mógł wejść do domu domniemanego sprawcy i przeszukiwać rzeczy.
Wraz z rozwojem władzy państwowej samopomoc ulegała stopniowemu zatarciu. Ustawy julijskie wydane za panowania Oktawiana Augusta (17 r.pne) ograniczały możliwość dochodzenia swych krzywd na drodze samopomocy. Jeśli jednak ktoś chciał wykonywać ją bez zgody władzy publicznej był karany przepadkiem majątku. Późniejsi cesarze powtarzali te przepisy. Bardzo istotnym był wydany przez Marka Aureliusza Dekret boskiego Marka , który przewidywał utratę wierzytelności w przypadku samowolnego dochodzenia swoich należności. Niedopuszczalne było samowolne egzekwowanie długów od dłużników z pominięciem drogi egzekucji sądowej. Od początku istnienia pryncypatu penalizowano tego rodzaju działania.
W dominacie na samopomoc nałożono dalsze ograniczenia. Za panowania Teodozjusza , Walentyniana i Arkadiusza przewidywano utratę prawa własności osoby, która dochodziłaby tego prawa z pominięciem drogi sądowej. Podobne stanowisko zajęła jurysprudencja rzymska. Justynian w swych Digestach powtórzył zasady o przepadku wierzytelności i praw własności w podobnym kontekście. Twierdził, iż ochrona prawa należy tylko do władzy a nie poszczególnych osób. prywatne działanie przynosić może tylko szkodę w życiu publicznym.
Obrona konieczna utrzymywała się przez cały okres istnienia państwa rzymskiego. Polega ona na odparciu bezprawnej napaści, skierowanej ku naruszeniu osoby lub majątku osoby. Przed siłą można bronić się siłą. By jednak obrona konieczna miała formę legalnego zachowania się poszkodowanego musiała odpowiadać warunkom określonym przez prawo i jurysprudencję rzymską. Dopuszczalna więc była tylko w celu utrzymania istniejącego stanu rzeczy a nie ofensywy (co miało miejsce w przypadku samoobrony). Musiały istnieć pewne jej granice. Paulus twierdził, że można ją stosować tylko do ochrony a nie do wywierania zemsty. Chodzi też o to by skorelować środki obrony ze środkami napadu w czasie (poszkodowany nie może jej stosować po kilku dniach). Napaść musiała też być poważna i faktyczna (nie jakieś pozoracje i zapowiedzi). Nie można było narażać czyjegoś życia dla ratowania majątku.
Rzymski proces cywilny wykształcił się prawdopodobnie z postępowania rozjemczego. Miało ono być fazą przejściową pomiędzy pomocą własną poszkodowanego a procesem legalizowanym przez aparat władzy państwa rzymskiego.
Postępowanie rozjemcze polegało na tym, że strony wybierały prywatną osobę, tzw. arbitra, który miał za zadanie rozstrzygnąć powstałe między nimi wątpliwości i kolizje. Strony dobrowolnie poddawały się temu orzeczeniu arbitra. Taki sposób postępowania był uznany przez władze państwowe. Gdyby zatem któraś ze stron nie poddała się przyjętemu rozjemstwu groziła jej sankcja ze strony władzy publicznej. W celu wymuszenia realizacji orzeczenia arbitra można było kierować sprawę na drogę procesu publicznego. Wykonywanie funkcji arbitra i poddanie się arbitrażowi przez strony było chronione przez pretora. Ten sposób rozstrzygania spraw między obywatelami rzymskimi utrzymał się do końca istnienia państwa rzymskiego. Zawsze znana była umowa kompromisu czyli dobrowolnego poddania się woli arbitra. Jedna z teorii głosi, że proces rzymski kształtował się w sposób następujący:
proces rzymski
postępowanie rozjemcze
pomoc własna uprawnionego
Istnieje jednak inny pogląd niektórych historyków. Być może początkowo postępowanie rozjemcze było tylko subsydiarną (uzupełniającą) formą sądownictwa występującą obok sądownictwa królewskiego....
mbenio85