1. Prawo publiczne i prawo prywatne
Prawem publicznym jest zespół norm regulujących organizacje państwa, dotychczasowych organów państwowych, a także struktury organizacyjnej państwa.
Prawo prywatne natomiast reguluje stosunki między osobami, zwłaszcza w zakresie spraw majątkowych i rodzinnych.
Kryterium podziału prawa na publiczne i prywatne stanowi: utilitas (korzyść, interes) – są bowiem normy prawne, które przynoszą korzyść ogółowi społeczeństwa, a inne są nacechowane korzyścią poszczególnych osób.
Definicja Ulpiana: „Prawem publicznym jest to, które dotyczy ustroju państwa rzymskiego, [prawem] prywatnym to, które dotyczy korzyści jednostek, są bowiem pewne [normy] ogólnie użyteczne, pewne prywatne”. Ulpian w swej definicji przedstawia problem właściwego skojarzenia interesu jednostkowego z interesem całego społeczeństwa, wyrażając przy tym pogląd, że między interesem jednostki a społeczeństwem zachodzi trudna do pogodzenia sprzeczność. Wyrazem tej antynomii jest odmienny mechanizm prawa służący jednemu i drugiemu celowi.
Prawo prywatne podkreśla swój bardzo silny związek z własnością prywatną. Konflikt między interesami jednostki i państwa jako całości rozstrzygano na podstawie utilitas publica , tj. na korzyść interesu publicznego.
2. Prawo zwyczajowe
We wszystkich państwach pierwotnych, również i w czasach najdawniejszych w Rzymie źródłem prawa był zwyczaj.
Ukształtowane na jego podstawie prawo zwie się „prawem zwyczajowym”. W Rzymie określają je jako mos maiorum albo consuetudo. Zwyczaj kształtował się w wyniku ciągłości i niezmienności jakiegoś postępowania. Stosowany w społeczności zorganizowanej, podniesiony zostaje do rangi normy prawnej wówczas, gdy uznany jest dobrowolnie przez dłuższy czas w sposób niezmieniony.
Rola prawa zwyczajowego, tak ogromna w zamierzchłych czasach, słabnie wraz z pojawieniem się nowych czynników prawotwórczych: edyktu pretorskiego oraz działalności jurysprudencji.
Według koncepcji rzymskiej prawo zwyczajowe jest milczącym wyrazem woli ludu, w przeciwieństwie do ustawy, w której wola ta objawiona jest wyraźnie. Prawo zwyczajowe , jako niepisane, nie sprzyja poczuciu pewności prawnej, niezbędnej w każdej społeczności zorganizowanej i stwarza dogodne warunki do nadużyć również ze strony tych, którym powierzono nadzór nad jego respektowaniem. W wyniku tych nadużyć ze strony patrycjuszowskich sędziów w roku 450 p.n.e. powstała słynna Ustawa XII Tablic – źródło wszelkiego prawa. Na jej treść złożyło się przede wszystkim obowiązujące prawo zwyczajowe.
3. Ustawa XII Tablic
Według tradycji antycznej ustawa ta swe powstanie zawdzięcza stanowczym żądaniom plebejuszy w stosunku do patrycjuszy, by dokonać spisania istniejącego prawa zwyczajowego (niepisanego). Plebejusze obawiali się, że prawo, którego znajomość i interpretacja była domeną kapłanów – a więc patrycjuszy, może być tłumaczone na ich niekorzyść. Prawdopodobnie w 462 r p.n.e. trybun ludowy Tarentilius Arsa domagał się spisania prawa. W 452 r p.n.e. zgromadzenie ludowe powołało kolegium 10 mężów złożone z patrycjuszy (decemviri legibus scribundis) ,powierzając im spisanie obowiązującego prawa. W 451 r p.n.e. kolegium ułożyło przepisy prawne na 10 drewnianych tablicach, a rok później kolejne dwie. Poza niewielką liczbą przepisów sakralnych, trzon jej stanowi prawo świeckie. Ustawa uregulowała postępowanie sądowe i egzekucyjne, unormowała spadkowanie, ochronę własności, zobowiązania. Traktowała też o czynnościach prawnych, a nadto o prawie karnym.
Jej treść jest niewątpliwie wyrazem ówczesnego stanu gospodarki, stąd wiele przepisów dotyczy ochrony interesów drobnych rolników. Ustawa jako całość dowodzi, że lud, który ją uchwalił, miał wrodzony szacunek dla prawa.
Tablice spłonęły w czasie najazdu Galów na Rzym w 387 r p.n.e., ale znajomość treści ustawy była utrzymana drogą tradycji.
4. Leges Romanae Barbarorum
Upadek Cesarstwa Zachodniego w 476r nie pociągnął za sobą od razu zaniku znaczenia prawa rzymskiego. Obowiązywało ono nadal w państwach powstałych na gruzach Cesarstwa, a w późniejszych wiekach jego moc obowiązywania rozszerzyła się nawet na obszary, które nigdy do Imperium Romanum nie należały. W germańskich państwach szczepowych, które położyły kres istnieniu C.Zachodniego , uznawano również, tak jak w antycznym Rzymie, zasadę personalności prawa. Stosownie do niej podbita ludność rzymska rządziła się nadal swoim prawem rzymskim w jego zwulgaryzowanej postaci. W poszanowaniu tej odrębności poszczególni władcy germańscy posunęli się nawet tak daleko, że na przełomie V i VI w. zebrali i ogłosili jako obowiązujące zbiory tzw. Leges Romanae Barbarorum. Należały do nich :
1) Lex Romana Visigotorum, czyli Breviarum Alarici
2) Lex Romana Burgundionum
3) Edictum Theoderici
Zbiory te pochodzą z przełomu V i VI w. i obejmują materiał czerpany zarówno z leges jak i ius. Najważniejsza z wszystkich Lex Romana Visigothorum czerpała materiał z trzech kodeksów wcześniejszych, głownie z Kodeksu teodozjańskiego, także z Instytucji Gaiusa i Sentencji Paulusa.
5. Ustawa o cytowaniu
Prywatne zbiory prawa, kompendia nie rozwiązywały trudności, przed którymi stawała praktyka sądowa okresu dominatu. Treść pism jurystów klasycznych stanowiła prawo obowiązujące i mogła znaleźć zastosowanie w procesie. Trudności rosły wtedy, gdy strony powoływały się na sprzeczne ze sobą poglądy prawników. Problemom tym usiłowała zaradzić konstytucja raweńska Walentyniana III z 426r. n.e., czyli ustawa o cytowaniu. Konstytucja przyznaje w praktyce sądowej moc obowiązującą pismom tylko 5 prawników. Ci wyróżnieni prawnicy to: Gaius, Ulpian, Modestyn, Papinian, Paulus. Jeżeli opinie wyróżnionych prawników były zgodne, wiązały sędziego, przy różnicy zdań musiał iść za zdaniem większości. W przypadku równości głosów przeważał pogląd najważniejszego prawnika, tj. Papiniana. Ustawa o cytowaniu nie rozwiązywała w zupełności problemu niestabilności prawa. Rozwiązaniem skutecznym miała być dopiero kodyfikacja Justyniana
6. Pretor i jego edykt
W Rzymie wymiar sprawiedliwości od 367 r p.n.e. znajdował się w gestii specjalnie do tego celu powołanego magistratus, zwanego pretorem.
Kiedy w roku 242 p.n.e. powołano urząd drugiego pretora dla peregrynów (praetor peregrinus), ten pierwszy otrzymał miano pretora miejskiego (praetor urbanus). Urząd pretora sprawowany był przez jeden rok Nie miał on wprawdzie władzy ustawodawczej, ale wydawał własny edykt (edictum), w którym zawarte były zasady, jakich zamierzał się trzymać w czasie swojego urzędowania. Treść edyktu podana do publicznej wiadomości przez ogłoszenie na tablicy początkowo pretora nie wiązała. Stał on niejako ponad edyktem. Licznym przypadkom odstępowania pretorów od zapowiedzianych w edykcie zasad położyła kres pod koniec republiki (w 67 r p.n.e.) Lex Cornelia. Odtąd pretor był związany tym, co przyrzekł w swoim edykcie.
Obejmując urząd, kolejny pretor najczęściej przejmował główne zręby edyktu swojego poprzednika. W ten sposób wykształciła się stała część edyktu, zwana edictum tralaticium. Do tego każdy pretor mógł dodać własne postanowienia podyktowane potrzebami obrotu prawnego.
Ta działalność wywarła w okresie przedklasycznym największy wpływ na rozwój rzymskiego prawa prywatnego.
Edykt pretorski pełnij swego rodzaju funkcję pomostu między prawem rzymskim, a innymi prawami antycznymi.
Wytworzone w toku działalności pretorów prawo zwało się ius praetorium. Edykt pretorski składał się z dwóch części: normatywnej i formularnej. Część pierwsza zawierała zapowiedzi udzielania ochrony procesowej w określonych sytuacjach, w części drugiej natomiast były zredagowane konkretne formuły, jakimi się miały strony posługiwać w toku procesu.
Jurysdykcję na targowiskach rzymskich sprawował edyl kurulny. On także wydawał swój edykt. Na prowincji podobne edykty wydawali namiestnicy prowincjonalni. Stworzone przez wszystkie te edykty prawo zwało się ius honorarium.
7. Systematyka prawa rzymskiego
Normy prawa rzymskiego można systematyzować w rozmaity sposób. Pierwsze próby w tym zakresie poczynili już prawnicy rzymscy okresu republikańskiego. Największe znaczenie w historii prawa odegrał podział prawa cywilnego przekazany w Institutiones Gaiusa- prawnika rzymskiego z II w n.e. Dzieło składa się z czterech ksiąg i oparte jest na specyficznej systematyce prawa. Obejmuje ona trzy materie:
- ius quod ad personas pertinet (prawo dotyczące osób) – księga 1
- ius quod ad res partinet (prawo dotyczące rzeczy) – ksiega 2 i 3
- ius quod ad actiones pertinet (prawo dotyczące osób – prawo procesowe) –księga 4
Przyjęty następnie do Institutiones Justyniana system ten aż do XX wieku wywierał wpływ na rozmaite kodyfikacje prawa.
W XIX wieku w niemieckiej szkole pandektystów wykształcił się nowy system klasyfikacji norm prawa cywilnego, dotyczący jednak wyłącznie pawa materialnego. Pandektyści prawo to podzielili na 5 podstawowych działów :
1) część ogólną traktującą o podmiotach (prawo osobowe) i przedmiotach
2) prawo zobowiązań
3) prawo rzeczowe
4) prawo familijne
5) prawo spadkowe
8. Pojęcie prawa
Rzymska definicja prawa zachowana w justyniańskich Digestach podaje Ulpianus, jurysta żyjący w III w n.e. przytaczając Celsusa: „ (...) prawo jest umiejętnością stosowania zasad dobra i słuszności.” Definicja Celsusa dotyka problemu wzajemnego stosunku norm moralnych i norm prawnych. Normy moralne to te które opierają się na kryterium dobra i zła. Od norm prawnych różni je charakter sankcji, za normami prawnymi stoi sankcja przymusu państwowego, a normy moralne są jej pozbawione. Zawsze istnieje wpływ norm moralnych na normy prawne i za pożądaną sytuacje uznaje się taką, w której między tymi dwoma rodzajami norm nie ma rozziewu. W przypadku ich rozdźwięku można wskazać na dwie podstawy :
1) Pierwsza to zasada Ulpiana – „Dura lex sed lex” – „Surowe prawo lecz prawo”. Jest w tym haśle obrona zasady, że prawo zawsze jest prawem, nawet to najbardziej drakońskie, naruszające zasady moralne
2) Prawo nie może w sposób jaskrawy sprzeciwiać się normom moralnym, tym elementarnym, powszechnie uznawanym. Musi istnieć w prawie pierwiastek moralny, bez niego może nawet powstać moralny obowiązek nieposłuszeństwa wobec prawa.
Prawo rzymskie pozostaje w bardzo silnym związku z etyką. W przytoczonej definicji prawa Ulpian stwierdza, że pojęcie prawa wywodzi się od iustititia , od sprawiedliwości. Ten sam prawnik wymienia trzy zasady etyczne (praecepta iuris), których przestrzegać i bronić winien każdy obywatel :
- żyć uczciwie (honeste vivere)
- nie krzywdzić nikogo (alterum non laedere)
- oddać każdemu co mu się należy (suum cuique tribuere)
W tych zasadach rozpoznaje się 3 współczynniki republikańskiej cnoty rzymskiej :
- virtus – męstwo
- fides – rzetelność, wiarygodność
- pietas – sumienność w dopełnieniu wszystkich zobowiązań moralnych
Inny prawnik rzymski napisał „Prawo jest określane na wiele sposobów : według jednego prawem jest to co zawsze jest dobre i słuszne”.
Rzymianie posiadali intuicje prawniczą (prudenta iuris), dzięki czemu zawsze potrafili znaleźć właściwy sposób na rozstrzygnięcie sporu.
9. Nauka prawa okresu republiki
Pierwotnie znajomość prawa i jego interpretacja należała do kapłanów (pontifices). Pod tym względem monopol aż do III w p.n.e. Tylko oni posiadali znajomość słownych formuł prawnych oraz posiadali znajomość kalendarza sądowego (dies fasti). Wiedzy tej strzeżono bardzo pieczołowicie, dlatego tą fazę znajomości prawa określa się w nauce fazą jurysprudencji pontyfików lub fazą ezoteryczną (dostępną tylko dla wtajemniczonych).
Monopol ten złamał ok. 304 r p.n.e. Gneius Flavius, który ogłosił kalendarz sądowy i zbiory formuł skarg w procesie cywilnym (ius flavianum).
Następnie pierwszy plebejski pontifex maximus (najwyższy kapłan) Tiberius Coruncianus rozpoczął publiczne nauczanie prawa. Od tego czasu rozpoczęła się faza laicyzacji prawa.
Juryści udzielali porad prawnych zawsze nieodpłatnie, działalność ta dawała im szacunek i przynosiła popularność.
Cycero wymienia trzy rodzaje działalności prawników :
1) Respondere – udzielanie porad prawnych. Pytania formułowały magistratury, sędziwie osoby prywatne – nazywano ich iuris consulti bo prosiło się ich o radę.
2) Cavere – pomoc w zawieraniu aktów prawnych i układanie formuł procesowych.
3) Agere – pomoc w procesie. Prawnicy sami występowali w procesie reprezentując interesy jednej strony.
Juryści rzymscy okresu republiki byli w epoce cesarstwa nazywani veteres (dawni). Oto najwybitniejsi :
- Quintus Mucius Scaevola – jako pierwszy przedstawił całe prawo cywilne w 18 księgach.
- Servius Sulpicius Rufus – najsławniejszy ze względu na udzielanie responsa .
10. Nauka prawa okresu pryncypatu
W okresie pryncypatu działało 128 jurystów, około 30 z nich dostąpiło przywileju ius respondenti.
Podobnie jak w dobie republiki poświęcali się nauce prawa, a także dydaktyce.
Iuris civilis scientiam publice profiteri – publiczne nauczanie prawa cywilnego uważano za zaszczyt.
W I i II w. n.e. działały dwie szkoły prawnicze – Sabinianów i Prokulejanów. Sabinianie reprezentowali w prawie nurt postępowy, nowatorski, podczas gdy Sabinianie reprezentowali konserwatyzm i tradycjonalizm.
Twórcą szkoły prokelujanów – Proculus, napisał wysoko ceniony przez jurystów podręcznik Epistuale. Na uwagę zasługuje Celsus – autor definicji prawa, który później stał na czele szkoły. Szkoła prokulejanów była słabsza liczebnie, miała mniej naukowych talentów.
Za założyciela szkoły Sabinianów uważa się Capito, a za właściwego twórcę Sabinusa. Do szkoły sabiniańskiej zalicza się także ucznia Iavolena–Salviusa Iulianusa – był wybitnym prawnikiem, jego dziełem były digesty w 90 księgach. Na uwagę zasługują także:
- Pomponius – zajmował się nauką i nauczaniem, który w swoim dziele przedstawił historię rzymskiej jurysprudencji (enchiridion).
- Gaius – był nauczycielem szkoły sabiniańskiej- napisał komentarz do ustawy XII tablic, do edyktów. Sławę zapewniły mu Instytucje – podręcznik rzymskiego prawa prywatnego w IV księgach.
...
mbenio85