quo-vadis.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na

stronie wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez

fundację Nowoczesna Polska .

HENRYK SIENKIEWICZ

Quo vadis

Petroniusz¹ obuǳił się zaledwie koło południa i jak zwykle, zmęczony barǳo. Po-

Zdrowie

przedniego dnia był na uczcie u Nerona², która przeciągnęła się do późna w noc. Od

pewnego czasu zdrowie jego zaczęło się psuć. Sam mówił, że rankami buǳi się jakby

zdrętwiały i bez możności zebrania myśli. Ale poranna kąpiel i staranne wygniatanie

ciała przez wprawionych do tego niewolników przyśpieszało stopniowo obieg jego

leniwej krwi, rozbuǳało go, cuciło, wracało mu siły, tak że z elaeothesium³, to jest

z ostatniego kąpielowego przeǳiału, wychoǳił jeszcze jakby wskrzeszony, z ocza-

mi błyszczącymi dowcipem i wesołością, odmłoǳon⁴, pełen życia, wykwintny, tak

niedościgniony, że sam Otho⁵ nie mógł się z nim porównać, i prawǳiwy, jak go

nazywano: arbiter elegantiarum⁶.

W łaźniach publicznych⁷ bywał rzadko: chyba że zdarzył się jakiś buǳący poǳiw

retor⁸, o którym mówiono w mieście, lub gdy w efebiach⁹ odbywały się wyjątkowo

¹Kajus a. Gajusz Petroniusz ( r. p.n.e.– r. n.e.) — potomek daw. rzym. rodu Petroniuszy,

pisarz, związany z epikureizmem ﬁlozof i polityk (był prokonsulem rzym. w Bitynii nad Morzem

Czarnym). Tradycyjnie przypisuje się mu autorstwo wydanej anonimowo powieści aio opisującej

prześmiewczo obyczaje współczesnych mu obywateli rzym. różnych stanów. Najbarǳiej znany ag-

ment niedochowanego w całości tekstu znany jest pod tytułem a aioa . Petroniusz był

osobą wpływową na dworze Nerona, jego doradcą w kwestiach artystycznych i estetycznych.

²Neron właśc. Lucjusz Domicjusz (– r. n.e.) — cesarz rzym. od  r. n.e. Był synem konsula

Gnejusza Domicjusza Ahenobarbusa i Agrypiny Młodszej, siostry Kaliguli. Kiedy jego matka została

żoną cesarza Klaudiusza, ten adoptował Lucjusza, który wówczas przyjął imię Nero Claudius Caesar

Augustus Germanicus. Wkrótce Agrypina otruła męża i przejęła właǳę, a siedemnastoletni Neron

został cesarzem. Stopniowo ograniczał wpływy matki, by w  r. n.e. kazać ją skrytobójczo zamordować.

Wbrew świadectwu Tacyta, za którym zwykło się podążać, Neron był utalentowanym poetą i aktorem,

miłośnikiem kultury i sztuki gr., jego wczesnym wychowawcą był ﬁlozof stoicki, Seneka.

³ aosiu (łac.) — pomieszczenie w łaźni, w którym nacierano ciało olejkami.

⁴ odoo (daw.) — rzeczownikowa forma przymiotnika, ǳiś: odmłoǳony.

⁵Marek Salwiusz Otho a. Oton (– r. n.e.) — doradca i dworzanin Nerona, odsunięty od łask

i wysłany w charakterze gubernatora do Luzytanii (ǳiś terytorium Portugalii i zach. Hiszpanii), gdy

jego żona, Poppea Sabina, została kochanką, a następnie żoną Nerona. Po upadku i śmierci Nerona był

przez trzy miesiące na pocz.  r. n.e. cesarzem rzymskim z wyboru pretorianów.

⁶ ai aiau (łac.) — arbiter elegancji; osoba, której osąd w kwestiach dobrego smaku

uznawany jest za obowiązującą opinię. Wobec Petroniusza określenia tego użył Tacyt, rzym. historyk

z I w. n.e.

⁷ ai ui — termy; zespół budynków użyteczności publicznej obejmujący sale do kąpieli

zimnych, ciepłych, gorących i parowych, sale gimnastyczne, boiska i ogrody, niekiedy biblioteki. Moż-

na z nich było korzystać bezpłatnie. Stanowiły roǳaj centrów rekreacyjno-rozrywkowych, w których

kwitło życie towarzyskie.

⁸ o — mówca; osoba wykształcona w zakresie logicznego i przekonywującego formułowania

przemów oraz wygłaszania ich.

⁹ i (z łac. : młoǳieniec) — sale, boiska i place do ćwiczeń dla młodych chłopców.

zajmujące zapasy. Zresztą miał w swej insuli¹⁰ własne kąpiele, które słynny wspólnik

Sewerusa, Celer¹¹, rozszerzył mu, przebudował i urząǳił z tak naǳwyczajnym sma-

kiem, iż sam Nero przyznawał im wyższość nad cezariańskimi, chociaż cezariańskie

były obszerniejsze i urząǳone z nierównie większym przepychem.

Po owej więc uczcie, na której znuǳiwszy się błaznowaniem Watyniusza¹² brał

wraz z Neronem, Lukanem¹³ i Senecjonem¹⁴ uǳiał w diatrybie¹⁵: czy kobieta ma

duszę — wstawszy późno, zażywał, jak zwykle, kąpieli. Dwaj ogromni balneatorzy¹⁶

złożyli go właśnie na cyprysowej mensie¹⁷, pokrytej śnieżnym egipskim byssem¹⁸,

i dłońmi, maczanymi w wonnej oliwie, poczęli nacierać jego kształtne ciało — on zaś

z zamkniętymi oczyma czekał, aż ciepło laconicum¹⁹ i ciepło ich rąk przejǳie w niego

i usunie zeń znużenie.

Lecz po pewnym czasie przemówił — i otworzywszy oczy jął rozpytywać o po-

godę, a następnie o gemmy²⁰, które jubiler Idomen obiecał mu przysłać na ǳień

ǳisiejszy do obejrzenia… Pokazało się, że pogoda jest piękna, połączona z lekkim

powiewem od Gór Albańskich²¹, i że gemmy nie przyszły. Petroniusz znów przy-

mknął oczy i wydał rozkaz, by przeniesiono go do tepidarium²², gdy wtem spoza

kotary wychylił się nomenclator²³ oznajmiając, że młody Markus Winicjusz, przy-

były świeżo z Azji Mniejszej²⁴, przyszedł go odwieǳić.

Petroniusz kazał wpuścić gościa do tepidarium, dokąd i sam się przeniósł. Wini-

cjusz był synem jego starszej siostry, która przed laty wyszła za Marka Winicjusza²⁵,

męża konsularnego z czasów Tyberiuszowych²⁶. Młody służył obecnie pod Korbulo-

Młodość

nem²⁷ przeciw Partom²⁸ i po ukończonej wojnie wracał do miasta. Petroniusz miał

dla niego pewną słabość, graniczącą z przywiązaniem, albowiem Markus był pięknym

¹⁰ isua (łac.) — zespół budynków tworzących jedno gospodarstwo, obejmujący pokoje mieszkalne

oraz sklepy, warsztaty itd.

¹¹Sewerus, Celer — architekci Nerona, po spaleniu Rzymu w  r. n.e. kierowali odbudową miasta.

¹²Watyniusz — jeden z towarzyszy Nerona, organizator walk gladiatorów.

¹³Lukan (– r. n.e.) — poeta z czasów Nerona, stracony po tzw. spisku Pizona w  r.

¹⁴Klaudiusz Senecjon — przyjaciel Othona, stracony po tzw. spisku Pizona w  r., zginął wraz

z Lukanem.

¹⁵ diaa — tu: dyskusja, spór.

¹⁶ aao — niewolnicy (służący) obsługujący łaźnię.

¹⁷ sa (łac.) — stół.

¹⁸ ss — cienka, kosztowna tkanina lniana, używana na szaty dla dostojników.

¹⁹ aoiu (łac.) — łaźnia parowa.

²⁰ a — kamień szlachetny lub półszlachetny zdobiony reliefem, używany jako ozdoba lub pie-

częć.

²¹Góry Albańskie — pasmo wulkaniczne w pobliżu Rzymu.

²² idaiu (łac.) — pomieszczenie w łaźni o letniej temperaturze.

²³ oao (łac.) — niewolnik oznajmiający przybycie gości.

²⁴Azja Mniejsza — azjatycki półwysep mięǳy Morzem Czarnym a Morzem Śróǳiemnym. W cza-

sach rzymskich początkowo była na tym terenie jedna duża prowincja, z czasem poǳielona na: Frygię,

Bitynię, Cylicję, Kapadocję, Galację, Lycję i Pont. Obecnie jest to azjatycka część Turcji, Anatolia.

²⁵Marek Winicjusz — dwukrotny konsul rzymski, spowinowacony poprzez małżeństwo z roǳiną

cesarską, zginął otruty. W powieści ożeniony z siostrą Petroniusza, miał z nią syna, Marka Winicjusza.

²⁶Tyberiusz ( r. p.n.e. –  r. n.e.) — cesarz rzymski od . r. n.e. Pochoǳił z rodu Klaudiuszów,

a ǳięki adopcji przez cesarza Augusta wszedł do rodu Juliuszów (wszyscy kolejni cesarze aż do Nerona

byli w różnym stopniu spokrewnieni z tymi rodami, stąd nazwa dynastii julĳsko-klaudyjska). Panowanie

Tyberiusza to czas narastającej tyranii i terroru.

²⁷Domicjusz Korbulon — wóǳ rzymski w I w. n.e. Za panowania cesarza Klaudiusza dowoǳił woj-

skami w walkach z plemionami germańskimi, a w  r. n.e. został mianowany przez Nerona naczelnym

woǳem wojsk na wschoǳie, gǳie rozpoczął wieloletnią, ale zwycięską wojnę z Partami o Armenię.

W  r. Neron, zaniepokojony jego wzrastającą popularnością, zmusił go do popełnienia samobójstwa.

²⁸Partowie — wschodnioirańskie plemię koczowników, które w III w. p.n.e. utworzyło państwo.

Quo vadis



i atletycznym młoǳieńcem, a zarazem umiał zachowywać pewną estetyczną miarę

w zepsuciu, co Petroniusz cenił nad wszystko.

— Pozdrowienie Petroniuszowi! — rzekł młody człowiek wchoǳąc sprężystym

krokiem do tepidarium — niech wszyscy bogowie darzą cię pomyślnością, a zwłaszcza

Asklepios²⁹ i Kipryda³⁰, albowiem pod ich podwójną opieką nic złego spotkać cię nie

może.

— Witaj w Rzymie i niech ci odpoczynek bęǳie słodki po wojnie — odrzekł Pe-

troniusz wyciągając rękę spomięǳy fałd miękkiej karbassowej tkaniny³¹, w którą był

obwinięty. — Co słychać w Armenii³² i czy bawiąc w Azji nie zawaǳiłeś o Bitynię³³?

Petroniusz był niegdyś rządcą Bitynii i co większa, rząǳił nią sprężyście i spra-

Wspomnienia

wiedliwie. Stanowiło to ǳiwną sprzeczność z charakterem człowieka słynnego ze

swej zniewieściałości i zamiłowania do rozkoszy — dlatego lubił wspominać te czasy,

albowiem stanowiły one dowód, czym by być mógł i umiał, gdyby mu się podobało.

— Zdarzyło mi się być w Heraklei³⁴ — odrzekł Winicjusz. — Wysłał mnie tam

Korbulo z rozkazem ściągnięcia posiłków.

— Ach, Heraklea! Znałem tam jedną ǳiewczynę z Kolchidy³⁵, za którą oddał-

bym wszystkie tutejsze rozwódki, nie wyłączając Poppei³⁶. Ale to dawne ǳieje. Mów

raczej, co słychać od ściany partyjskiej. Nuǳą mnie wprawǳie te wszystkie Wolo-

gezy, Tyrydaty, Tygranesy³⁷ i cała ta barbaria³⁸, która, jak twierǳi młody Arulanus,

choǳi u siebie w domu jeszcze na czworakach, a tylko wobec nas udaje luǳi. Ale te-

raz dużo się o nich mówi w Rzymie, choćby dlatego, że niebezpiecznie mówić o czym

innym.

— Ta wojna źle iǳie i gdyby nie Korbulo, mogłaby się zmienić w klęskę.

— Korbulo! Na Bakcha³⁹! Prawǳiwy to bożek wojny, istny Mars⁴⁰: wielki wóǳ,

Głupota

a zarazem zapalczywy, prawy i głupi. Lubię go, choćby dlatego, że Nero go się boi.

— Korbulo nie jest człowiekiem głupim.

²⁹Asklepios (mit. gr.) — bóg a. heros, opiekun sztuki lekarskiej. W starożytnym Rzymie, czczony

jako Eskulap, przedstawiany był jako brodaty mężczyzna z laską, wokół której wĳe się wąż.

³⁰Kipryda (mit. gr.) — przydomek Aodyty (rzym. Wenus), bogini miłości, pochoǳący od wyspy

Cypr, gǳie wg mit. gr. zamieszkała, po tym jak wyłoniła się z morskiej piany i gǳie znajdowała się

najważniejsza sieǳiba jej kultu. Ze względu na swe naroǳiny, była również patronką żeglugi i żeglarzy.

³¹ aassoa aia — delikatna, lniana tkania, wytwarzana w rzymskich prowincjach na Płw.

Iberyjskim, na terenie ǳisiejszej Hiszpanii.

³²Armenia — kraina na południe od Kaukazu, w I w. n.e. odgrywała istotną rolę w rywalizacji

mięǳy Rzymem a Partami. Armenia właściwa obejmuje ǳisiejszą Armenię, a także tereny ǳisiejszej

wsch. Turcji.

³³Bitynia — prowincja rzym. w Azji Mniejszej, nad Morzem Czarnym, na terenie ǳisiejszej Turcji.

Petroniusz był tam prokonsulem, pełniąc funkcję jej zarządcy.

³⁴Heraklea Pontica (a. Herakleja Pontyjska) — miasto portowe w Bitynii, w Azji Mniejszej. Obecnie

Eregeli w Turcji.

³⁵Kolchida — historyczna nazwa krainy na wybrzeżu Morza Czarnego, na terenie ǳisiejszej Gruzji.

³⁶Poppea Sabina (ok. – r. n.e.) — słynąca z urody żona prefekta pretorianów Ruﬁusa Kryspinusa,

potem Othona, a od  r. n.e. żona Nerona. Prowaǳiła wystawny tryb życia. Niektóre jej zabiegi

kosmetyczne zyskały wielką sławę (np. kąpiele w mleku). To ona namówiła Nerona, aby zamordował

swoją matkę, Agrypinę Młodszą.

³⁷Wologezes, Tyrydates, Tygranes — woǳowie Partów w I w. n.e.

³⁸ aaia — kraje barbarzyńskie, czyli zamieszkane przez luǳi nienależących do cywilizacji grecko-

-rzymskiej.

³⁹Bakchus (mit. rzym., gr. Dionizos) — syn Zeusa i Symele, wynalazł wino; był patronem odby-

wających się co roku ku jego czci bachanalii.

⁴⁰Mars (gr. Ares) — bóg wojny, jeden z najważniejszych bogów w starożytnym Rzymie.

Quo vadis



— Może masz słuszność, a zresztą wszystko to jedno. Głupota, jak powiada Pyr-

ron⁴¹, w niczym nie jest gorsza od mądrości i w niczym się od niej nie różni.

Winicjusz począł opowiadać o wojnie, lecz gdy Petroniusz przymknął powieki,

młody człowiek, wiǳąc jego znużoną i nieco wychudłą twarz, zmienił przedmiot

rozmowy i jął wypytywać go z pewną troskliwością o zdrowie.

Petroniusz otworzył znów oczy.

Zdrowie!… Nie. On nie czuł się zdrów. Nie doszedł jeszcze wprawǳie do tego,

Zdrowie

do czego doszedł młody Sisenna, który stracił do tego stopnia czucie, że gdy go

przynoszono rano do łaźni, pytał: „Czy ja sieǳę?” Ale nie był zdrów. Winicjusz oddał

go oto pod opiekę Asklepiosa i Kiprydy. Ale on, Petroniusz, nie wierzy w Asklepiosa.

Nie wiadomo nawet, czyim był synem ten Asklepios, czy Arsinoe, czy Koronidy, a gdy

matka niepewna, cóż dopiero mówić o ojcu. Kto teraz może ręczyć nawet za swego

własnego ojca!

Tu Petroniusz począł się śmiać, po czym mówił dalej:

— Posłałem wprawǳie dwa lata temu do Epidauru trzy tuziny żywych paszko-

tów⁴² i kubek złota, ale wiesz dlaczego? Oto powieǳiałem sobie: pomoże — nie

pomoże, ale nie zaszkoǳi. Jeśli luǳie składają jeszcze na świecie oﬁary bogom, to

jednak myślę, że wszyscy rozumują tak jak ja. Wszyscy! Z wyjątkiem może mulni-

ków⁴³, którzy najmują się podróżnym przy Porta Capena⁴⁴. Prócz Asklepiosa miałem

także do czynienia i z asklepiadami⁴⁵, gdym zeszłego roku chorował trochę na pę-

cherz. Odprawiali za mnie inkubację⁴⁶. Wieǳiałem, że to oszuści, ale również mówi-

Dusza, Obraz świata

łem sobie: co mi to szkoǳi! Świat stoi na oszustwie, a życie jest złuǳeniem. Dusza

jest także złuǳeniem. Trzeba mieć jednak tyle rozumu, by umieć rozróżnić złuǳe-

nia rozkoszne od przykrych. W moim hypocaustum⁴⁷ każę palić cedrowym drzewem

posypywanym ambrą⁴⁸, bo wolę w życiu zapachy od zaduchów. Co do Kiprydy, której

mnie także poleciłeś, doznałem jej opieki o tyle, że mam strzykanie w prawej noǳe.

Ale zresztą to dobra bogini! Przypuszczam, że i ty także poniesiesz teraz pręǳej czy

później białe gołębie na jej ołtarz.

— Tak jest — rzekł Winicjusz. — Nie dosięgnęły mnie strzały Partów, ale traﬁł

mnie grot Amora⁴⁹… najniespoǳianiej, o kilka stadiów od bramy miasta.

— Na białe kolana Charytek⁵⁰! Opowiesz mi to wolnym czasem — rzekł Petro-

niusz.

— Właśnie przyszedłem zasięgnąć twej rady — odpowieǳiał Markus.

Lecz w tej chwili weszli epilatorowie⁵¹, którzy zajęli się Petroniuszem, Markus

zaś zrzuciwszy tunikę wstąpił do wanny z letnią wodą, albowiem Petroniusz zaprosił

go do kąpieli.

— Ach, nie pytam nawet, czy masz wzajemność — odrzekł Petroniusz spoglą-

Młodość

⁴¹Pyrron (– r. p.n.e.) — ﬁlozof gr., główny przedstawiciel sceptycyzmu, szkoły ﬁlozoﬁcznej

odrzucającej możliwość poznania prawdy.

⁴² aso — ptak wędrowny z roǳiny drozdów.

⁴³ ui — właściciel mułów.

⁴⁴Porta Capena — jedna z bram Rzymu.

⁴⁵ asiada — uczeń i naśladowca rzym. lekarza Asklepiadesa (– r. p.n.e.); asklepiaǳi tworzyli

tajne stowarzyszenia przy świątyniach Asklepiosa(w Epidauros, na wyspie Kos, W Rzymie), będących

zarazem lecznicami (asklepiadą był m.in. Hipokrates); tu po prostu: lekarz.

⁴⁶ iuaa (z łac.) — spanie w świątyniach w celu otrzymania od bogów wskazówek.

⁴⁷ oausu (łac.) — w starożytnych domach centralne ogrzewanie powietrzem krążącym w prze-

wodach podłogowych i ściennych.

⁴⁸ aa — substancja używana jako kaǳidło i do wyrobu perfum.

⁴⁹Amor (mit. rzym.) — bóg miłości, gr. Eros, przedstawiany jako chłopiec z łukiem i strzałami.

⁵⁰Charytki (mit. gr.) — boginie radości życia, zabawy i urody.

⁵¹ iao (z łac.) — niewolnik usuwający zbędne owłosienie, wykonujący depilację.

Quo vadis



dając na młode, jakby wykute z marmuru ciało Winicjusza. — Gdyby Lizypp był

cię wiǳiał⁵², zdobiłbyś teraz bramę wiodącą do Palatynu, jako posąg Herkulesa⁵³

w młoǳieńczym wieku.

Młody człowiek uśmiechnął się z zadowoleniem i począł zanurzać się w wan-

nie, wychlustywując przy tym obﬁcie ciepłą wodę na mozaikę przedstawiającą Herę

w chwili, gdy prosi Sen o uśpienie Zeusa. Petroniusz patrzył na niego zadowolonym

okiem artysty.

Lecz gdy skończył i oddał się z kolei epilatorom, wszedł lector⁵⁴ z puszką brązową

na brzuchu i zwojami papieru w puszce.

— Czy chcesz posłuchać? — spytał Petroniusz.

Poeta

— Jeśli to twój utwór, chętnie! — odpowieǳiał Winicjusz — ale jeśli nie, wolę

rozmawiać. Poeci łapią ǳiś luǳi na wszystkich rogach ulic.

— A jakże. Nie przejǳiesz koło żadnej bazyliki, koło termów⁵⁵, koło biblioteki

lub księgarni, żebyś nie ujrzał poety gestykulującego jak małpa. Agryppa, gdy tu

przyjechał ze Wschodu, wziął ich za opętanych. Ale to teraz takie czasy. Cezar pisuje

wiersze, więc wszyscy idą w jego ślady. Nie wolno tylko pisywać wierszy lepszych od

cezara i z tego powodu boję się trochę o Lukana… Ale ja pisuję prozą, którą jednak

nie częstuję ani samego siebie, ani innych. To, co lector miał czytać, to są codicilli⁵⁶

Odyseusz

tego biednego Fabrycjusza Wejenta.

— Dlaczego „biednego”?

— Bo mu powieǳiano, żeby zabawił się w Odysa⁵⁷ i nie wracał do domowych

Wygnanie

pieleszy aż do nowego rozporząǳenia. Ta odyseja o tyle mu bęǳie lżejsza niż Ody-

seuszowi, że żona jego nie jest Penelopą. Nie potrzebuję ci zresztą mówić, że postą-

piono głupio. Ale tu nikt inaczej rzeczy nie bierze, jak po wierzchu. To dość licha

Książka

i nudna książka, którą zaczęto namiętnie czytać dopiero wówczas, gdy autor został

wygnany. Teraz słychać na wszystkie strony: „Scandala! Scandala!”⁵⁸ , i być może, że

niektóre rzeczy Wejento wymyślał, ale ja, który znam miasto, znam naszych patres⁵⁹

i nasze kobiety, upewniam cię, iż to wszystko bledsze niż rzeczywistość. Swoją drogą

każdy szuka tam obecnie — siebie z obawą, a znajomych z przyjemnością. W księ-

garni Awirunusa stu skrybów przepisuje książkę za dyktandem — i powoǳenie jej

zapewnione.

— Twoich sprawek tam nie ma?

— Są, ale autor chybił, albowiem jestem zarazem i gorszy, i mniej płaski, niż

mnie przedstawił. Wiǳisz, my tu dawno zatraciliśmy poczucie tego, co jest goǳiwe

lub niegoǳiwe, i mnie samemu wydaje się, że tak naprawdę to tej różnicy nie ma,

chociaż Seneka, Muzoniusz i Trazea udają, że ją wiǳą. Mnie to wszystko jedno! Na

Herkulesa, mówię, jak myślę! Ale zachowałem tę wyższość, że wiem, co jest szpetne,

a co piękne, a tego na przykład nasz mieǳianobrody poeta, furman, śpiewak, tancerz

i histrio⁶⁰ — nie rozumie.

⁵² i iia (daw.) — forma czasu zaprzeszłego oznaczającego czynność wcześniejszą w stosunku

do innej przeszłej.

⁵³Herkules (mit. rz.) — syn Zeusa i Alkmeny; cechował się nadluǳką siłą, odwagą, urodą; patron

kultury, atletyki, handlu.

⁵⁴ o (łac.) — niewolnik czytający na głos wskazane teksty.

⁵⁵ (przestarz. forma D. lm.) — ǳiś: term.

⁵⁶ odiiu (łac.) — pismo na drewnianej tabliczce, tu: utwór szyǳący z cezara; por. kodycyl jako

dodatek do testamentu.

⁵⁷Odys — bohater dsi Homera, opisującej jego długi i pełen przygód powrót spod Troi do wiernej

żony Penelopy i syna.

⁵⁸ sadaa (łac.) — skandal, zgorszenie.

⁵⁹ a (łac.) — ojciec.

⁶⁰ isio (łac.) — komediant, aktor, błazen.

Quo vadis



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: