MONARCHIA PATRYMONIALNA (poł X w – lata 20 XIV w.):Autorytet króla, sądownictwo początkowo bezpośrednio wykonywane przez władcę. Rozwój organizacji państwowej – przekazywanie obowiązków sędziego urzędnikom (w swoim zastępstwie): w sądzie dworskim 1 z dostojników, w okręgach grodowych komesom/kasztelanom. Nadal każdy mógł iść ze sprawą bezpośrednio do króla. Sądom monarszym do XIII w podlegali również duchowni, spod sądów państwowych wyłączeni niewolnicy. W dobie rozbicia w każdej dzielnicy SĄD KSIĄŻĘCY (sędzia dworski i podsędek czuwali nad przebiegiem procesu) – wszystkie sprawy poza przestępstwami przeciw państwu i monarsze, skargi na urzędników, sprawy o ziemię (bo jej własność określała pozycję społeczną), sprawy dot statusu prawnego osoby, sprawy o regalia itp. + SĄD KSIĄŻĘCY NA WIECU (najważniejsze sprawy, książę opierał wynik o opinie możnowładców. Sądowi księcia podlegał ogół rycerstwa i ludności pospolitej. Prawo nieodpowiednie- wyjęcie możnowładców spod sądownictwa kasztelanów kasztelanów poddanie wyłącznie sądowi książęcemu. SĄD KASZTELAŃSKI (sąd niższy sądownictwa książęcego, kasztelana zastępował sędzia grodowy) – kasztelan musiał wykrywać przestępstwa, ścigać podejrzanych, sądzić ich i karać w sprawach nie zastrzeżonych dla sądu książęcego; podlegała mu ludność kasztelanii; do jego upadku przyznanie duchowieństwu privilegium fori, prawo nieodpowiednie i wyłączenie ludności zależnej w dobrach prywatnych. SĄDY DOMINIALNE – w dobrach immunizowanych sędzią pan dominialny (prawo zwyczajowe polskie lub niemieckie – personalność prawa). SĄDY KOŚCIELNE – I sąd diakona, apelacje do sądu biskupa; oficjał – sędzia duchowny mianowany przez biskupa; sądy w sprawach gdy duchowny był pozwanym (privilegium fori), o naruszenie zasad wiary lub przepisów związanych ze sprawami duchownymi; zasada zezwalająca wyboru sądu przez strony + SĄDY INKWIZYCYJNE. SĄDY PRAWA NIEMIECKIEGO – sądy miejskie: ławniczy (miejski prawa niemieckiego), wielki gajony, gorącego prawa (gdy konieczny szybki wymiar sprawiedliwości), sądy wiejskie (we wsiach na prawie niemieckim, sołtys z ławnikami) à zakres miejskich i wiejskich określany w dokumencie lokacyjnym, leńskie (specjalne prawa niemieckiego, podlegali im wójtowie i sołtysi). I sąd wyższy prawa niemieckiego w Chełmnie.
MONARCHIA STANOWA (1320-1454): Stanowy charakter sądów – każdy stan miał własne sądownictwo i odrębne prawo. Dla szlachty SĄDY ZIEMSKIE (z sądu nadwornego doby rozbicia, w każdym województwie/ziemi i sesje w powiatach – potem w powiatach stałe sądy komorników (Małopolska) lub kupców (Wielkopolska, Mazowsze); terminy w których sądził – roczki; XV/XVI w ujednolicenie na wzór Małopolski; wszystkie sprawy gdzie szlachta osiadła jako pozwani) + SĄD GRODZKI (starostowie, sprawy poza kompetencją sądu ziemskiego [m.in. sądzenie szlachty nieosiadłej + osiadłej z 4 artykułów grodzkich]) + SĄD PODKOMORSKI (sprawy o rozgraniczanie dóbr szlacheckich) + SĄD WIECOWY (sąd wyższy, kontynuacja sądu księcia na wiecu; 1 na województwo/ziemię;sprawy ważniejsze i trudniejsze; zbierał się w rokach wielkich; padły w II połowie xv w po wzroście znaczenia szlachty) + SĄD SEJMIKOWY (wzrost znaczenia po upadku sądów wiecowych; przewodniczył wojewoda, sądzili dygnitarze ziemscy, sędzia i podsadek w obecności szlachty). W sądownictwie szlacheckim nie było apelacji – wyrok każdego sadu ostateczny. SĄD KRÓLA/NADWORNY: na dworze; najcięższe przestępstwa, sprawy gdy szlachcicowi groziła utrata życia, majątku, skargi przeciwko urzędnikom, dot majątków i dochodów królewskich, sprawy z zakresu prawa państwowego; czasem tworzył SĄD KOMISARSKI (dla konkretnej sprawy). SĄDOWNICTWO KOŚCIELNE: W XV w. z sądami archidiakona zaczęły konkurować SĄDY SYNODALNE (podczas objazdu diecezji przez biskupa); Kazimierz Wielki dążył do ograniczenia kompetencji sądów duchownych w sprawach osób świeckich (ustawa z 1359), ale pozycja tego sądownictwa została wzmocniona à Edykt w Wieluniu (1324): Jagiełło nakazał władzom świeckim ściganie osób podejrzanych o herezje wskazanych przez inkwizytorów oraz wykonywanie wyroków; Wzmocnienie pozycji Kościoła napotkało opór szlachty à ugoda duchowieństwa ze szlachtą małopolską z 1437: sądy duchowne mogą rozpatrywać sprawy o herezję, związane z małżeństwem, o zaniedbanie dorocznej spowiedzi i komunii itp. SĄDY RADY MIEJSKIEJ (rajcy pod przewodnictwem burmistrza): w miastach, które wykupiły dziedziczne wójtostwa, miejska sądziła sama lub razem z ławą (wtedy tzw. SĄD RADZIECKO-ŁAWNICZY), najważniejsze w I instancji i był zarazem sądem wyższym dla pozostałych sądów miejskich. Kazimierz Wielki powołał dla Małopolski SĄD WYŻSZY PRAWA NIEMIECKIEGO na zamku krakowskim – odwołania do sądu królewskiego à SĄD 6 MIAST. Ostatecznie 3 instancje w sądownictwie prawa niemieckiego: sąd ławy i rady, sąd wyższy prawa niemieckiego, królewski sąd 6 miast (najwyższy). SĄDY WIEJSKIE: bo sądy ziemskie były dla szlachty: sądy gajone (we wsiach na prawie polskim; sądził pan lub wyznaczony przez niego urzędnik + przysiężni) i sądy ławy wiejskiej (we wsiach na prawie niemieckim, na mocy przywileju lokacyjnego; sołtys + ławnicy; apelacja od niego szła do pana wsi)
RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA (1454-1794): SĄDY ZIEMSKIE I GRODZKIE – szlacheckie; w sądach ziemskich zanikli asesorowie, kandydatów na sędziego, podsędka i pisarza zaczęły wybierać sejmiki; sąd grodzki zachował, a nawet rozszerzył swoje kompetencje (sędzia grodzki mianowany przez starostę był niezależny od sejmiku i działał sprawnie). URZĄD GRODZKI rozwijał się obok sądów grodzkich, prowadził księgi sądowe (prawo wieczystości, wpisy wieczyste). SĄDY PODKOMORSKIE bez zmian. TRYBUNAŁ KORONNY: Do 1578 r. król był najważniejszym sędzią dla szlachty, potem dla odciążenia sądu królewskiego tworzono w województwach sądy wiecowe, ale od ich wyroków odwoływano się znowu do sądu króla à Konieczna była reforma sądownictwa wyższego - w 1578 utworzono Trybunał Koronny (Sądzili reprezentanci szlachty wybierani corocznie na sejmikach deputackich; W sprawach szlacheckich sądzili tylko deputaci szlacheccy; Gdy jedną ze stron był duchowny, gdy chodziło o dobra duchowne i w sprawach z „regestru ariańskiego” sprawę rozpatrywał sąd mieszany; Na czele Trybunału obieralny marszałek; duchowni mieli swojego prezydenta; Apelacje w ostatniej instancji od wyroków sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich). W 1581 r. powołano dla Wielkiego Księstwa Litewskiego Trybunał Litewski. Wyroki Trybunałów miały być ostateczne, ale bywały uchylane przez sąd sejmowy lub nadworny bądź przez Trybunał następnej kadencji. W czasach saskich, wobec niedochodzenia do skutku sejmów – Trybunały narzędziem magnackiej oligarchii - zasada większości głosów zapewniała obsadę stanowiska marszałka Trybunału najbardziej wpływowym klikom magnatów - Trybunały funkcjonowały coraz gorzej. SĄD SEJMOWY: królewski, tylko podczas obrad sejmu, marszałek wielki koronny lub litewski; zbrodnie obrazy majestatu, zdrada stanu, nadużycia skarbowe, rozbijanie Trybunału lub sejmiku, zbrodnie szlachty zagrożone najsurowszymi karami; prawo łaski w sprawach innych sądów. SĄDY NADWORNE: asesorski (przewodniczył kanclerz/podkanclerzy, asesorami referendarze, sekretarz królewski; sprawy o dobra i dochody królewskie, miast na prawie niemieckim – wypieranie sądu 6 miast; urzędnicy – fachowcy; król był nieobecny), sąd relacyjny (sąd apelacyjny dla Korony + sprawy sporne o cerkwie między prawosławnymi i unitami), sąd marszałkowski (w rezydencji króla, jurysdykcja ograniczona do najbliższej okolicy, utrzymanie spokoju na dworze i w jego pobliżu). SĄD REFERENDARSKI: dominialny króla; referendarze najpierw przesłuchiwali strony i referowali sprawy w sądzie asesorskim, potem stali się samodzielnymi sędziami w sprawach chłopów z królewszczyzn; działał w interesie skarbu; wyroki wykonywane przez komisarzy; apelacje do Asesorii. SĄDY KAPTUROWE- powoływane przez konfederacje kapturowe działające w bezkrólewiu; koronacja nowego króla; sądziły w trybie przyspieszonym, często z oskarżenia publicznego. SĄDY KONFEDERACJI GENERALNEJ- powoływane przez generalność konfederacji; apelacyjne i najwyższe. SĄDY POLUBOWNE- wzrost znaczenia w warunkach upadku organizacji sądowej; arbitrzy wybierani przez strony i superarbiter. SĄDY MIEJSKIE: Sądownictwo prawa niemieckiego utrzymywało się w miastach i wsiach rządzących się tym prawem. W miastach królewskich obowiązujący system prawa związany z udzielonymi przywilejami – zmiana ich należała do króla. Na wsiach, gdzie prawo niemieckie obowiązywało z woli pana – mogło być ono przez niego zmienione. W miastach nadal działał SĄD ŁAWNICZY i SĄD RADZIECKO-ŁAWNICZY. SĄDY DOMINIALNE: wiejski sąd ławniczy pod przewodnictwem urzędnika dominium (wójt), z udziałem przysiężnych, prawo niemieckie z miejscowym prawem zwyczajowym + ordynacje panów dóbr, odwołanie do sądu pana wsi; W królewszczyznach znany był sąd dominalny wyższy prawa niemieckiego à SĄD ZAMKOWY (podstarości zwany burgrabią)
W ramach „państw” magnackich powstawały twory tj. TRYBUNAŁ ZAMOJSKI – dominalny sąd apelacyjny dla miast i wsi ordynacji zamojskiej
mbenio85