PRAWO KARNE POLSKIEGO ŚREDNIOWIECZA
Uwagi ogólne.
Często dochodzono sprawiedliwości na drodze wróżd zwanych zwadami. Były to wojny prywatne. Przestępstwa groźne dla bezpieczeństwa ogólnego nazywano łotrostwami.
Ze względu na podmiot wszczynający ściganie podział:
- Przestępstwa ścigane z urzędu – przeciw panującemu, interesom państwa, religii panującej – im silniejsza władza tym większy zakres.
- Przestępstwa dochodzone na podstawie skargi prywatnej
Mir.
Rzecznikiem miru był panujący. W przypadku złamania miru oprócz pieniężnej kary prywatnej pobierano karę państwową oraz karę sądową.
Mir (Ręka pańska):
- Miejscowy
- Osobowy
- Mieszany np. arcybiskup wraz z miejscem pobytu.
Związek przyczynowy i wina.
Według najdawniejszego prawa karano sprawcę, bez znaczenia było czy zrobił to nieumyślnie.
Statuty K. Wielkiego odróżniały winę umyślną od nieumyślnej kazusowo.
Przypadki wyłączające przestępność.
- Początek – zaczepka słowna lub czynna – aż do zranienia czy zabicia tego, który dał początek – brak zrównoważenia.
- Wykonanie odwetu z zachowaniem form przepisanych
- Wykonanie przez wierzyciela uprawnień wynikających z odpowiedzialności umownej
- Zabicie polnego złodzieja – schwytanego nocą na gorącym uczynku kradzieży zboża.
- Gdy szlachcic pił z chłopami, a potem go pobili – nie oskarżano chłopów, bo sam to sprowokował.
Rodzaje przestępstw.
- Sprawy większe
- Sprawy mniejsze
* zależne od wagi sprawy i rodzaju sądu
Najcięższe przestępstwa ścigane z urzędu:
- Zbrodnia obrazy majestatu (crimen laesae maiestatis),
- Zdrada (poddanie zamku, wprowadzenie wroga do kraju)
- Przestępstwa przeciw religii panującej (przestępstwo herezji znane w I poł. XIV w., a od edyktu z 1424 prześladowano wyznawców husytyzmu)
- Przeciw interesom skarbowym państwa (dot. obcej lub fałszywej monety, domaganie się nienależnych dochodów, zabór mienia)
- Przeciw władzom i sądom (nieposzanowanie władzy królewskiej, starosty, sądu, opór wobec egzekucji wyroku)
- Przestępstwa urzędnicze (łapówki)
- Łotrostwa (zawodowy rabunek i kradzieże)
Do przestępstw ściganych w wyniku skargi prywatnej należało:
- Mężobójstwo (Statuty K.W. znały kwalifikowane wypadki zabójstwa: krewnobójstwo, zabójstwo szlachcica w jego domu, pomocnicy odpowiadali na równi ze sprawcą)
- Uszkodzenie ciała
* Zranienie - rany krwawe lub rany sine
* Okaleczenie - Obcięcie części ciała lub ochromienie
- Obraza czci
* Zniewaga – obraźliwe słowa.
* Potwarz – zarzucenie komuś przestępstwa.
- Gwałty
* na osobie – uwięzienie, porwanie, zgwałcenie; kara różna od stanu: szlachcianka 50 grzywień dla sędziego i zadośćuczynienie dla niej; chłopka – 5 grzywien.
* na majątku – kradzież (chąźba)
- Podpalenie
- Kradzieże (kwalifikowane i zwykłe) – kwalif. – na dworze króla itp.
Współsprawcy odpowiadali jednakowo. Podżeganie lub pomocnictwo – odrębne przestępstwo.
Odpowiedzialność indywidualna i zbiorowa.
Odpowiedzialność była w większości indywidualna.
Odpowiedzialność zbiorowa ograniczała się:
- W razie zbrodni przeciw panującemu (członkowie rodziny sprawcy – wywołanie lub śmierć)
- Jako środek nacisku mający na celu wykrycie sprawcy (opole)
- Zniesiona odp. za krewnych
- Ograniczona odpowiedzialność karna sług
Wróżda, odwet, pokora
- za zabójstwo rycerza
- prawo ograniczało, ale nie znosiło wróżdy.
- PRAWO MAZOWIECKIE – ograniczenie zakresu osób i przedawnienie 20 lat
- KORONA – zagrożenie zakładem w konkretnych przypadkach
- od XV w obowiązek „odpowiedzi” – na pogrzebie lub w ciągu 6 tyg., wpis do ksiąg sądowych i 3 razy ogłaszane przez woźnego.
- zakaz wróżdy przeciwko poddającemu się sądowi
- Pojednanie – zapłacenie główszczyzny i jeśli równi sobie stanem do pasa goły, z wyciągniętym do połowy mieczem w towarzystwie swoich krewnych prosi o przebaczenie.
Zasady wymiaru kary
- talion materialny (oko za oko) i talion symboliczny (kary okaleczające = mutylacja)
- stan miejski i wiejski – za zabójstwo szlachcica obowiązkowa kara śmierci, bez możliwości zapłaty.
- RECYDYWA – 3 razy, zaostrzenie kar.
- GORĄCY UCZYNEK – złapanie złodzieja z LICEM – zaostrzenie kary
- POZOSTAWIENIE NA ŁASCE osoby uprawnionej.
- KUMULACJA kar przy zbiegu przestępstw (za każdą ranę osobna kara).
Rodzaje kar:
1. publiczne – prywatne (szły na rzecz powoda)
2. zwykłe – kwalifikowane
3. indywidualne – zbiorowe
4. większe – mniejsze → najważniejsze to kary krwi (kara śmierci i okaleczające) oraz kary pieniężne
5. niewola
6. wygnanie
7. niełaska
8. konfiskata majątku
9. kary na czci
Kara śmierci
- najdawniejsza forma – ukamienowanie
- zwykła to ścięcie lub powieszenie; kwalifikowana łączyła się ze szczególnym udręczeniem (np. ćwiartowanie, palenie żywcem)
- w najdawniejszym prawie – za oddanie grodu nieprzyjacielowi kara ukrzyżowania.
- od poł. XIII w – łamanie kołem (z Niemiec).
- jako alternatywa za zabójstwo, rabunek, kradzież, gdy skazany nie mógł zapłacić
- za zabójstwo szlachcica przez osobę niższą stanem.
Kara proskrypcji (wywołania)
- ogłaszana publicznie po zapadłym zaocznie wyroku
- fikcyjna śmierć – żona mogła ponownie wyjść za mąż, majątek ulegał konfiskacie, a jego samego należało zabić w razie schwytania.
Kary niewoli i wygnania
- początkowo (XII – XIII w.) jako złagodzenie kary śmierci, albo zaostrzenie (sprzedanie w niewolę do obcego kraju).
- W przypadku rycerza – wygnanie = banicja
- samowolny powrót z wygnania mógł spowodować zastosowanie kary śmierci.
Konfiskata majątku
- początkowo wspólnie z karą śmierci lub proskrypcji
- bardzo dotkliwa i skuteczna
- często podczas konfiskaty nieruchomości urzędnicy rozkradali mienie ruchome, stąd nazwa tej kary – ZŁUPIENIE.
Kary mutylacyjne
- kary okaleczające
- szelmowanie (obcięcie ucha), przekłucie lub obcięcie ręki, napiętnowanie rozpalonym żelazem (np. woźnych pozywających dla łapówki), wyrwanie języka, ucięcie nosa.
Kary pieniężne
- XII-XIII w. coraz większe znaczenie
- pobierane w srebrnych grzywnach
- początkowo forma wykupu od śmierci lub mutylacji → system kompozycyjny <compositio – ugoda>
- Kary publiczne (na rzecz księcia lub sędziego lub pana) i kary prywatne (dla poszkodowanego)
- Kary krwi miały stałe odpowiedniki kar pieniężnych
- Kary wielkie: kara siedemdziesiąt („niemiłościwa”) = na Mazowszu – pięćdziesiąt → piętnaście i dwanaście.
- Kary małe: kara sześć i najniższa zwana trzysta (liczona w denarach)
- Kary pieniężne były zbyt wysokie, dlatego sędziowie mogli je obniżać. Następuje powolna dewaluacja kar, nawet pomimo dewaluacji pieniądza. XIII w 1/3 nominalnej wartości, XIV – 1/5, do nawet 1/24. Być może spowodowane to łagodzeniem represji wobec szlachty. Dodatkowo obniżenie wysokości kar w drodze przywilejów jednostkowych.
- podział na kary publiczne i prywatne nie był konsekwentny, np. za zabójstwo oprócz główszczyzny zabójca płacił tzw. pokup na rzecz państwa (70 dla króla, 15 dla sędziego na ziemi krakowskiej)
- kary pieniężne ustalane zwyczajowo, a nie od poniesionej straty
- najczęstsze: główszczyzna i nawiązka – kara za okaleczenie;
- w XVI w – część główszczyzny/nawiązki za chłopa zabierał pan
- główszczyzna na tzw. „pustą głowę” (za osobę bez rodziny) pobierał starosta.
- kara prywatna za zniesławienie – pełna główszczyzna, nawiązki – przeważnie jakaś część główszczyzny.
Kary na życiu i ciele w późniejszym średniowieczu
- w miastach i wsiach lokowanych na prawie niem. (Zwierciadło Saskie) kary głównie na życiu i ciele.
- ...
mbenio85