ZAMEK WARSZAWSKI:
Jerzy Lileyko, Z rozważań nad programem ideowym pokojów królewskich na zamku warszawskim za Wazów, 1979.
Za Wazów rozkwit mal. Historycznego bo uważano to za sposób na działanie polityczne na szlachtę. Zwłaszcza popularne triumfy wojenne. Wg Tomkiewicza to „aktualizacja w mal. Polskim”. Wiele z nich malował Dolabella. Obrazy sztalugowe które wieszano jak fryz – jeden obok drugiego, wmontowane jako plafony. Wiele z nich zniszczono, luub wywiezione przez Karola Gustawa. Ukradziono Dolabelli „Koronację Zygmunta III”, „Zwycięstwo Zamoyskiego pod Byczyną”, cykl obrazów ze zwycięstwami Władysława IV z Pokoju Marmurowego.
3 malowidła Dolabelli zaginęły dop.w XVIII wieku:
1. Bitwa pod Chocimiem 1621 – wizja jezuity dotycząca opieki Matki Beżej i św. ST. Kostki nad Armią Polską, obleganą pod Chocimiem. Obraz odesłany do k – ła św. Piotra i Pawła w Krakowie. Po 1763 roku nie wiadomo co się z nim stało. Odesłany dlatego że w Zamku przebudowa pod kierunkiem Augustyna Locci (1680 – 1681), w tym Sieni Gwardii gdzie ten obraz był.
2. Smoleńsk – nieznana treść, może poddanie miasta.
3. Prezentacja cara Wasyla – znana z kopii z Podhorców. Żółkiewski prezentuje jeńców.
Te dwa ostatnie podarowane prawdopodobnie carowi Piotrowi I.
1 i 2 miały zdobić strop izby senatorskiej ale to niemożliwe gdyż czas ich powstania na to wskazuje (w 1611 roku przebudowano izbę a one powstały później). Poza tym na stropie belkowanym z czasów Jana III nie można było nic umieścić.
Za czasów Wazów stropy kasetonowe ale po przebudowie Sobieskiego tylko w 3 pomieszczeniach apartamentu król.: w 1 i 2 antykamerze oraz pokoju Marmurowym = wniosek: Smoleńsk i Triumf były do 1707 roku w antykamerach bo Marmurowy miał inną wymowę.
Wymowa całości pokojów królewskich:
· Wejście od Dziedzińca Wielkiego – schody w wieży Władysławowskiej – Sień Wielka (= Sień Szwajcarów – miejsce gromadzenia się senatorów, dygnitarzy itp.)
· Na lewo od Sieni apartamenty króla = 1 antykamera (tu czekają interesanci) – 2 antykamera (obok niej pokój Marmurowy jako przedpokój Audiencjonalnego – obok niego sypialnia króla i pokoje królowej), na lewo Sień Gwardii (tu czekają interesanci) – z tego przejście do gabinetu króla w wieży - Altanie
· Na prawo od Sieni izba Senatorska
Zdobienie:
·
Wg ważności
· Sień Wielka – drewniany belkowany strop
· 1 antykamera plafon Dolabelli – Smoleńsk
· 2 antykamera – Prezentacja cara Wasyla
· Pokój Marmurowy – wojny Władysława IV z Moskwą i Turcją, hołd pruski z 1641 r., 22 portrety przodków z dyn. Jagiellonów, Habsburgów i innych – autor Pieter Danckens de Rij, być może też jego autorstwa portret Cecylii Renaty, kartusze z herbami.
· Pokój Audiencjonalny – koronacja Zygmunta III bo tylko to pasuje, na lewo tron z baldachimem, naprzeciwko wejścia kominek z płytą Wazów – w nastawie portret.
Władysław IV kazał wykonać swój portret, na koniu, być może wtedy usunięto Zygmunta, powieszono Władysława a na końcu Jana Kazimierza na tle Gdańska autorstwa Danckersa. Możliwe że tylko tą galerię uzupełniano bo to podkreślało splendor dynastii.
W każdym razie te 4 konne portrety Wazów: Zygmunta, Władysława, Cecylii Renaty i Jana Kazimierza były gdzieś na Zamku. Oprócz tych 4 jeszcze 2 Zygmunta i Władysława prawdopodobnie Rubensa.
Po kolei: 2 antykamery – chwała Rz. pod rządami Wazów, pokój Marmurowy – związki wazów z Jagiellonami, pokój Audiencjonalny – apoteoza Zygmunta III Wazy.
Generalnie podkreślano związki z dynastią Jagiellonów i apoteoza konkretnych władców.
Jerzy Lileyko, Zamek warszawski w czasach baroku. Treści ideowe przedsięwzięć artystycznych, 1980
W Zamku odzwierciedlają się wszelkie prawne zasady ustrojowe i polityczne Rzeczypospolitej. Od momentu połączenia Król. Pol. i Wlk. Ks. Lit. Porównywano Rz. O. N. do republiki rzymskiej – to porównanie bardzo popularne.
W 1589 roku Rz. Obojga Narodów. W 1573 r. po śm. Zygmunta Augusta 1 sejm konwokacyjny na Zamku – władza w rękach elektów = oddzielenie własności królewskiej i państwowej(1590). Dochodami króla zarządzał podskarbi nadworny, dochodami państwa podskarbi wlk. koronny. Dobra dyn. Jagiellonów dobrami państwa. Królowie elekcyjni mieli dożywotnie prawo użytkować rezydencje w Krakowie, Wilnie i Zamek w Warszawie. Został on podczas Unii Lubelskiej wyznaczony na siedzibę wspólnych obrad sejmowych. Przebudowano stary średniowieczny pałac książąt mazowieckich – Dom Wielki. Przebudowy dokonał Jan Baptysta Quadro .
Budowa:
· W przyziemiu izba poselska
· Na piętrze izba senatorska
Sejm tworzyły 3 stany: król, senat, posłowie. Stany wspólnie obradowały w izbie senatorskiej – łączenie się stanów. Obradom w izbie senatorskiej przewodniczył król, posłom marszałek. Siedział na krześle, posłowie na ławach.
Zamek musiał zostać przystosowany do tych funkcji parlamentarnych. Po przeniesieniu stolicy do Warszawy, tam się też przeniosło archiwum, sądy i urzędy. Tym różnił się od rezydencji = odzwierciedlenie republikańskich nastrojów w państwie. Zamek był gmachem publicznym. Koncepcja że Sejm jest organem utrzymującym suwerenność w państwie. Każdy szlachcic miał teoretycznie prawo wstępu na zamek.
Rozbudowa:
1. Za Zygmunta III Wazy rozbudowano pałac w duchu sprzecznym z doktryną polityczną Rztej.
Jan Trevano projektantem (1598 – 1619). Musiał się dostosować do istniejących budynków: Domu Wielkiego i Nowego Domu (ap. królewskie Zygmunta Augusta). Dobudował 3 nowe skrzydła. Fasada ma 3 akcenty pionowe: wieża na osi i 2 na narożach. Efekt: plan nieforemnego pięcioboku. Nie chciano burzyć starych części bo to nawiązanie do Jagiellonów. Podobne są pałace włoskie ( w akcentowaniu piano Nobile, bogatym portalu bramnym). Ale fasada to coś zupełnie nowego – ma dach i jest inaczej skomponowana. Wieża zygmuntowska i Fasado to symbole władzy królewskiej górującej nad resztą.
Plan, bryła i fasada to połączenie pierwiastków włoskich i rodzimych = STYL WAZÓW
2. Pokój marmurowy – Jan Battista Gisleni (1640 – 1645). Z polecenia Władysława IV.
· Malowidła plafonowe nieznanego malarza ukazujące triumfy Wł. IV (malarstwo miało szczególną rolę w propagandzie politycznej na dworze Wazów)
· 22 portrety przodków: Jagiellonów, Wazów i Habsburgów = jagiellońska familia od Jadwigi i Władysława Jagiełły po królewicza Zygmunta Kazimierza – cały program ikonograficzny przedstawiał go jako następcę.
· Kartusze z herbami Wazów, Polski, Litwy, Szwecji i Wlk. Ks. Lit.
Wazowie próbowali zapewnić dla swoich potomków tron. Pomimo że stanowi ten pokój nawiązanie do włoskich i francuskich Ludwika XIII, program ideowy typowo polski.
3. Sale sejmowe – l. 70. i 80. XVII:
Izba Poselska – panneaux malowane na stiuku z elementami uzbrojenia rycerskiego i godnościami wojskowymi, tam gdzie spisywano prawa i konstytucje – stiukowa imitacja rozpostartej draperii z orłem i liśćmi palmowymi i dębowymi, 2 mapy: Korony i Wlk. Ks. Lit.
Izba Senatorska – na ścianie tronowej baldachim z orłem na którego piersi Janina – herb Sobieskich, 2 kartusze z godłami Polski i Litwy na supraportach nad drzwiami obok tronu. Orzeł ma herbie trzyma Janinę, jeździec na Pogoni też. Kartusze wieńczyły korona i mitra książęca.
Wygląd sal sejmowych znany tylko z przekazów ikonograficznych, bo same zniszczone podczas wojny północnej.
„Oświecony sarmatyzm” – prąd wyrażający się antykizowaniem formy i treści. To wypływa z przekonania o tym że w szlachcie odrodziły się cnoty starożytne. W tradycji antycznej często widziano polską tradycję. Wyrazem tego Rzeczypospolita.
Wszystkie symbole w Izbie Poselskiej odnosiły się do tych właśnie tradycji antycznych:
· Trofea wojenne – spolia hostium
· Draperie – paludament – płaszcz rzymski
· Orzeł – władza
· Liście palmowe – honor i virtus
· Amfiteatralny sposób ustawienia ław – po raz pierwszy w sejmie polskim
Izba Senatorska – aspiracje Sobieskiego:
· Wzorzysty paludament – cesarski, orzeł z herbem Sobieskich
· Festony i pęki owoców – obfitość (którą kraj zawdzięcza Sobieskiemu)
W dekoracji sal sejmowych 2 watki:
1. historyczno – polityczny (herby itp.)
2. moralno – dydaktyczny (ten znacznie ważniejszy gdyż miał podpowiadać szlachcicowi jakie cechy powinien mieć)
4. Pokój Audiencyjny zniszczony podczas najazdu szwedzkiego 1656 za Sobieskiego zyskał nowy wystrój artystyczny:
· 10 tkanin z cesarzami rzymskimi, być może wzorowanych na monetach
· Baldachim z herbami wazowskimi (ciągłość na tronie)
Być może do tej Sali przeznaczony był obraz Jana III na koniu namalowany przez Siemiginowskiego (znany z kopii). Prawdopodobne że wisiał nad kominkiem naprzeciwko tronu, bo wcześniej w tym miejscu wisiał portret Zygmunta III namalowany przez Dolabellę.
August II także oddziaływał na szlachtę. Miał zapędy absolutystyczne:
5. projekt przebudowy Izby Senatorskiej przez Zachariasza Longuelune’a 1721 – 1723.
· Wielki posąg konny Augusta II przeznaczony do niszy nad kominkiem: król w kapie, zbroi, koronie, z regimentem
· 8 popiersi cezarów na ścianach z korynckimi pilastrami
· Godła Korony i Litwy, województw
· Tron królewski zaprojektowany jak ołtarz lub konfesja
· Niejasna nastawa drugiego kominka (posąg Herkulesa?)
Ale temu sprzeciwili się posłowie i senatorowie bo to deifikacja. Pozostawiono herby i porządek koryncki. Cały program ikonograficzny ma na celu ukazanie króla jako herosa.
6. Izba Poselska 1762 – 1764 – przebudowa przez Jakuba Fontanę po tumulcie wywołanym przez arbitrów i zerwaniu sejmu:
· Galeria dla publiczności z trzech stron, obudowana balustradą z herbami ziem i województw, 14 palm malowanych i rzeźbionych – symbol honoru i cnoty. Panoplia na stropie.
7. dekoracja nowego skrzydła – 1737 autorstwa Gaotano Chiaveri:
· 3 ryzality, zwrócone w stronę Wisły
· Zmodyfikowane pod wpływem Longleuna i Solarnego
· Dekoracja to panoplia, herby, posągi
· 2 figury kobiece – symbol Korony i Litwy, baranek, gałązki palmowe
a.bunia