Barok - SKRYPT.doc

Barok

Charakterystyka baroku w Polsce

port. - barroco - nieregularna perła fr - barroque - dziwaczny
Prof. Czesław Hernas dzieli barok na następujące etapy:

- barok wczesny (1580 -1620)

- barok dojrzały (1620 - 1670)

- barok późny (1670 - 1730 (60))

Jak widać w baroku mieści się cały wiek XVII, a nie były to czasy spokojne, lecz lata wojen politycznych i religijnych. W Polsce jest to powstanie Chmielnickiego i "potop" szwedzki oraz wojny z Turcją. Było to stulecie pełne dramatów i napięć, pełne śmierci, pożarów i grozy. Rozpadł się harmonijny ład renesansu, ludzie stanęli wobec wewnętrznego dramatu: jaką postawę zająć wobec świata, który jest tak zmieniony i kiedy życie trwa tak krótko? Czy godzić się z jego ulotnością? Czy może szukać tego co trwałe?. I oto bohater nowej epoki to człowiek postawiony wobec przemijalności, poszukujący wartości trwałych i pewnych, dlatego zwrócony do religii, bliski ideałom wieków średnich.

Tło społeczno-polityczne i kulturowe baroku:
Oświata - wraz ze zwiększeniem ilości szkół i ich rozwojem, przybywa ludzi wykształconych . Więcej ludzi ma dostęp do nauki i bierze się za pisarstwo. Upada znaczenie szlachty średniej, a do głosu dochodzi wielka magnateria.
Literatura - 4 nurty :
dworski (Jan Andrzej Morsztyn), rozwijający się na dworach magnackich i królewskim. Ten typ literatury uprawiany był na wzór europejski, zwłaszcza modna stała się poezja włoskiego Marina, którego naśladowali polscy poeci. Poezja dworska miała więc zaskakiwać odbiorcę, dowodzić mistrzostwa autora, wreszcie bawić i uatrakcyjniać uczty i rozmaite dworskie spotkania.
sarmacko-szlachecki (Pasek, Potocki) - charakterystyczny dla szlacheckich dworów ziemiańskich, odległych od miast tętniących własnym życiem, kultywującym własne tradycje. Literatura tego nurtu, odmiennie niż nurt dworski przykładała ogromną wagę do rodzimych tradycji, wręcz tworzyła własną szlachecką ideologię i swój polski rodowód uznawała za najważniejszy. Nurt ten nazywa się także sarmackim, od słynnej teorii o sarmatach, bardzo rozpowszechnionej w XVIIw. i odziaływującej na późniejsze epoki.
mieszczańsko-plebejski (Piotr Baryko). Bohaterem tej poezji jest człowiek - jego miejsce w społeczeństwie, jego postawa wobec konfliktów i uroków miast. Przedmiot rozważań stanowią także uniwersalne prawa ludzkie.
sowizdrzalski (żacy i ich nauczyciele) - człowiek epoki baroku charakteryzuje się: zawężonymi horyzontami myślowymi, rozdwojeniem wewnętrznym w sprawie głównych celów człowieka.

Mikołaj Sęp-Sarzyński

M. Sęp-Sarzyński to poeta tworzący w latach siedemdziesiątych XVI wieku. Zmarł mając 31 lat. Jego twórczość stoi na pograniczu renesansu i baroku. Renesansowe zainteresowanie się człowiekiem jest połączone z refleksjami filozoficzno- religijnymi. Wyrazem rozdarcia wewnętrznego człowieka baroku, są występujące w jego sonetach motywy zwątpienia, obsesja śmierci, rozważania nad rozdwojeniem natury człowieka.

"Sonety".

- prekursor baroku

- reprezentuje nurt poezji filozoficznej. W swej twórczości stawia pytanie o to, kim jest człowiek, jakie zajmuje miejsce wśród innych bytów

- podmiot liryczny utworów Sępa: samotna jednostka pragnąca zrozumienia sensu istnienia, lecz zagubiona wśród niepojętych znaków boskiego panowania nad światem. Obecny motyw "rozdwojenia, pomiędzy wartościami ducha, a żądzami ciała

- wizja świata: jako miejsce walki - ścierania się dobra i zła. Świat niepokojący pełen niebezpieczeństw. Życie to nie spokój i harmonia, ale ciągłe zmagania się z samym sobą. Jedynym ratunkiem dla zagubionego człowieka jest Bóg.

"O nietrwałej miłości rzeczy świata tego".

- wyróżnia się dwa rodzaje miłości

1.       nietrwała - do ziemskich dóbr i wartości (są nimi złoto, sława, władza, ludzka miłość, uroda)

2.       trwała - jej obiektem jest Bóg

"O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem".

- motyw zmagań człowieka z szatanem

- dualizm natury ludzkiej - człowiek musi ciągle wybierać między świętością i grzechem, wyrzeczeniem i urokami życia. Jest on "Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie"

-Bóg stanowi jedyne oparcie dla człowieka

Sęp daje wyraz dramatycznej rozterce, świadomości rozdarcia między potrzebami ducha i ciała. Przeraża poetę samotność człowieka we wszechświecie - jego los na ziemi przedstawia jako nieustanną walkę z grzechem i szukanie pomocy w łasce bożej, dzięki której człowiek może dostąpić ocalenia.

Klasycyzm francuski XVII wieku

Dominującym kierunkiem w lit. i sztuce francuskiej XVII w. był nie barok lecz klasycyzm. Nawiązywał on do sztuki starożytnej i renesansowej. U jego podłoża był racjonalizm (kierunek filozoficzny gloryfikujący wartość rozumu). Za jego twórcę uważa się filozofa Kartezjusza, który istotę swoich przemyśleń zawarł w zdaniu "Cogito ergo sum" (myślę, więc jestem). Pod wpływem racjonalizmu klasycyzm zakładał: jasność myśli, przejrzystość konstrukcji utworu, równowagę między formą a treścią, przedstawiania uniwersalnych elementów natury ludzkiej, ukazanie prawdy o człowieku, przedstawianie faktów prawdopodobnych, zgodnych z wyobrażeniami ludzkimi. Klasycy zachowali 3 klasyczne jedności : jedność miejsca, czasu i akcji (starożytność). Dbali o piękno języka i stylu. Najwyżej cenili tragedię , a jej treść wypełniali historią lub mitologią. Przedstawiciele:
Jean Racine - tragediopisarz
Pierre Corneille - autor tragedii, tragikomedii i komedii
La Fontaine - bajkopisarz
Moliere - "Skąpiec" i inne - komediopisarz
Mikołaj Boilean - teoretyk literatury, autor "Sztuki poetyckiej".

Pierre Corneille jest uważany za ojca teatru francuskiego. Napisał wiele dramatów z których najbardziej popularny do dziś był "Cyd". Temat "Cyda" został zaczerpnięty ze średniowiecznej Hiszpanii Cyd - Rodryk żył w XI wieku i był naczelnym wodzem króla Kastylii, był symbolem wzoru rycerza opiewanego w wielu pieśniach.

Walka dwóch uczuć: miłości i obowiązku (honoru) na podstawie "Cyda"

Bohaterowie:
Roderyk ; Diego - ojciec Roderyka ; Gomes - ojciec Chimery; Chimera - kochanka Roderyka ; Sankty - kochający Chimerę; Królewna
Bohaterowie przeżywają trudne dylematy - Roderyk musi wybierać między obowiązkiem wobec ojca, honorem a uczuciem. Chimena także miota się między miłością do zabójcy ojca, a powinnościami córki. Nawet Królewna zakochana w Roderyku musi wybierać między dumą, obowiązkiem wobec rodu królewskiego, władzą - a miłością do Roderyka. Wszystko dobrze się kończy dzięki królowi.

Przejawy walki miłości i obowiązku:

- Uczucia królewny do Roderyka hamowane przez rozum, nakazujący jej wiązać się z młodzieńcem z rodu Królewskiego.

- Rozterki Roderyka zobowiązanego do walki z Gomesem w obronie honoru rodowego; (Przypomina to dylemat Hamleta)

- Chimena mimo miłości do Roderyka po stracie ojca domaga się kary u króla dla jego zabójcy ( przeżywa wielki dramat, gdyż kocha Cyda i nienawidzi go )

- Niemal do końca dramatu Chimena na przemian będzie ujawniać miłość do Roderyka i żądać ukarania go

1.       Tuż po pojedynku z Gomesem i jego śmierci, przybyłego do komnaty Chimeny Roderyka bohaterka powitała bardzo chłodno, choć nie taiła przy tym swoich uczuć.

2.       Omdlenie na wieść o śmierci Roderyka w walce z Maurami oraz radość po jego pojawieniu się przed nią dowodzą ustawicznej walki jej uczuć.

3.       Zaproponowany przez Chimenę pojedynek i szczęśliwe dla Roderyka jego zakończenie przesądza o zwycięstwie jej miłości nad obowiązkiem żądania kary dla kochanka.

- Roderyk po zabójstwie Gomesa, potępiony przez Chimenę i równocześnie dumny ze spełnionego obowiązku wobec ojca jedyne wyjście widział w śmierci, toteż z ochotą udał się na wojnę z Maurami nie lękając się utraty życia.

W dramacie triumfuje miłość Roderyka i Chimery. Jednak są bohaterowie, którzy cenią honor, do których należą Królewna i Diego.

Skąpiec" Moliera jako komedia charakterów.

Wiele komedii Moliera ma tytuły wskazujące na to, że najważniejszy w nich jest portret jakiegoś człowieka : "Świętoszek", "Chory z urojenia" itp. Pisarz konstruował te postacie w ten sposób, że miały one cechy indywidualne, a jednocześnie stawały się typem uosabiającym jakąś główną cechę.

Jan Molier napisał 31 komedii, większość z nich to komedie charakteru, czyli w każdym utworze autor rozważa jedną wadę ludzką, np. skąpstwa. Autor napisał dramat na podstawie "Garnka" Planta.

Przejawy skąpstwa Harpagona:

- obarczenie Anzelma kosztami ślubu córki

- odmówienie posagu córce

- posądzenie służących o kradzież

- pozwolenie synowi na ślub z Marianną w zamian za odzyskanie szkatułki.

- zdenerwowanie spowodowane plotkami o jego skąpstwie

- znajdowanie pretekstów aby nie wypłacić służbie pieniędzy.

- obawa o szkatułkę zakopaną w ogrodzie

- korzystanie z usług Frozyny bez zapłaty

- skąpienie potraw i pieniędzy na ucztę

- utrzymanie służby tylko dla prestiżu

- służący spełnia rolę stangreta i kucharza

- rozkaz aresztowania całego miasta po kradzieży pieniędzy.

- ogromna rozpacz po utracie szkatułki

- niedożywienie zwierząt

- lichwiarstwo

- skąpstwo wobec dzieci

- gaszenie niepotrzebnych świec

- pieniądze traktował jako dar boży

Skąpiec jako komedia rodzinna. Opisać stosunki w rodzinie Harpagona i wpływ skąpstwa na atmosferę w domu. Harpagon nie okazuje miłości do swoich dzieci, nie okazuje nawet zwykłego ojcowskiego zainteresowania dziećmi. Zajęty jest wyłącznie własnym majątkiem. Liczy tylko na szybkie ich ożenki i pozbycie ich się z domu. Przez takie postępowanie dzieci nie lubią go, traktują jak wroga.Atmosfera w domu jest pełna podejrzliwości i wzajemnej niechęci.

Barokowe kontrasty u Daniela Naborowskiego

D.Naborowskiego można śmiało nazwać poetą, który łączy barokową formę wiersza (z całym wymaganym w tej epoce wyrafinowaniem, kunsztem i zaskoczeniem) z istotną poważną tematyką. Jest ona typowa dla baroku, koncentruje się ona na zagadnieniach:

- człowiek - kim jest, czym jest ludzkie ciało a czym dusza

- życie i jego cechy - przemijalność, nietrwałość, kruchość

- czas - jego destrukcyjna niszcząca siła.

D. N. rozpatruje w swej poezji tę problematykę, szuka najlepszej formy, by wyrazić przemyślenia, lecz prezentuje nie rozpacz, nie trwogę istnienia, lecz pogodzenie się z wyrokami Boga. wystarczy przegląd jego wierszy aby utwierdzić się w tym przekonaniu. "Krótkość żywota" - ukazuje nietrwałość ludzkiego żywota. Przemijalność całych pokoleń poeta ująć w trafnej syntezie "Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi". Definicja "Żywota ludzkiego" złożona jest z takich pojęć jak "wiatr, głos, dźwięk itp." tak ulotnych w naszej rzeczywistości. Wiersz przynosi chwilę refleksji nad sprawą, o której człowiek nie pamięta i nie chce jej sobie uświadomić: iż jest śmiertelny.

"Cnota grunt wszystkiemu" - "uderza" w odbiorcę rozbudowana anafora: 14 wersów rozpoczyna się od słów "nic to". Niczym są tu różne ziemskie wartości, do których głupi człowiek przykłada wagę - kosztowny pałac, jadło pyszne, uroda kobiet, bogactwo i metale szlachetne, popularność i błyskotliwość itp. - wszystko to jest przemijalne i nietrwałe, wszystko to jest marnością. Jednak jest coś trwałego - jedyną rzeczą trwałą jest cnota - czyli prawość w życiu i wierność Bogu. Tylko to zapewnia nieśmiertelność, pogląd ten potwierdza Naborowski także w krótkim utworze "Marność":
"Nad wszystko bać się Boga -
Tak fraszką śmierć i trwoga"

Poezja Naborowskiego uwiecznia rozterki człowieka, który odczuwa swoją przemijalność, szuka ona wartości trwałych, analizuje relacje człowiek - Bóg, człowiek - czas, człowiek - świat. Można określić twórczość D.N mianem twórczości metafizycznej i intelektualnej.

Jan Andrzej Morsztyn - dworski nurt poetycki

- reprezentant marinizmu (konceptyzmu) w literaturze polskiej

- przedstawiciel poezji dworskiej

- w swej twórczości poszukiwał nowych, zaskakujących odbiorcę form

J. A. Morsztyn żył w latach 1620-1693. Całe dorosłe życie obracał się w wielkim eleganckim życiu dworów. Zajmował się dyplomacją. Cała jego twórczość zebrana była w dwa tomy "Lutnia" i "Kanikuła albo Psia gwiazda". Wzorował się on na Gianbattista Marinim. Jednym z jego utworów jest wiersz miłosny pt. "Sonet do trupa". Porównuje tu młodego, zakochanego mężczyznę do trupa(podobna jest bladość obu, różni ich fakt, że jeden przeżywa męki, a drugi nie). Pokazuje różnice i podobieństwa pomiędzy nimi. Na koniec wnioskuje, że sytuacja trupa jest jednak lepsza, ponieważ kochanek będzie się jeszcze musiał długo nacierpieć, według autora. Innym jego utworem jest "Niestatek" - Jest to utwór żartobliwy, w którym autor odchodzi od petrarkizmu, w sposobie pokazywania kobiety. Wiersz konstruuje wyliczenie paradoksalnych sytuacji np. zamknięcie wiatru w wór. Sens tego wiersza zawarty jest w ostatnim wersie i ukazuje fakt, że piękne kobiety są niestałe w uczuciach.
"Prędzej nam zginie rozum i ustaną słowa
Niźli będzie stateczna która białogłowa"

"Bierzmowanie"
Autor w wielu porównaniach ukazuje swą miłość do dziewczyny. Porównuje ją m. innymi do ogniska.
"Na Tomka "
Wiersz mówi o chłopaku, zamiast dziewczynie starał się przypodobać i pozyskać względy jej rodziców. Bowiem nie chodziło mu o uczucia lecz o posag.

"Cuda miłości"
Autor mówi w tym wierszu, jakim pięknym uczuciem jest miłość, mówi, że przed miłością się nie można obronić. Morsztyna fascynuje temat rozłąki, powtarza się często motyw opisu kobiecej urody oraz motyw rozpaczy, zazdrości i innych cierpień, które niesie ze sobą miłość. W miniaturach Morsztyna zauważamy także psychologiczną odkrywczość i wrażliwość na drobne niuanse uczucia. Liryka Morsztyna ma charakter kameralny, co stanowi atmosfera salonu i kultury dworskiej.

Wacław Potocki - krytyka stosunków społecznych i patriotyzm poety.

Poezja Potockiego należy do nurtu sarmacko-szlacheckiego.Poeta często dotyka spraw szlachty i państwa.Często poddaje krytyce wady narodu i rządzących.Potocki wyznawał religię ariańską. W wierszu "Nierządem Polska stoi" ukazał stan wewnętrzny państwa polskiego,które chyli się ku upadkowi,nikt nie przestrzega praw.Praw jest tyle, że mogą służyć dzieciom do zabawy.Wszyscy dbają o własne dobro, nie interesują się losem kraju. Wiersz "Zbytki polskie" pokazuje wady społeczeństwa.Polacy myślą tylko o zabawach, balach, wygodach życiowych. Przejmują obce wzory zamiast szanować polską tradycję.Ojczyzna chyli się ku upadkowi.Szlachta jednak żyje sama dla siebie i nie zdaje sobie sprawy, że z upadkiem ojczyzny zginie też ona sama.W wierszu "Kto mocniejszy ten lepszy" Potocki porusza problem nietolerancji religijnej.Katolicy to silny lew,zaś arianie są podobni do małego lisa, który nie może obronić się przed lwem.Wyrzucenie arian Potocki uważa za bezprawie.Wiersz "Pospolite ruszenie" pokazuje obóz wojskowy.Wczesnym rankiem napadają nań Kozacy. Jednak szlachta nie broni się, gdyż jest za wcześnie."Transakcja wojny chocimskiej" to epopeja o przebiegu bitwy pod Chocimiem w 1621r.Poemat opisuje przebieg bitwy i rokowań. Całość przepojona jest duchem patriotyzmu. Autor wierzy w Boga i jego pomoc w zwycięstwie nad poganami. Patriotyzm widać w przemówieniu Chodkiewicza do żołnierzy.Prosi on o obronę ojczyzny odwołując się do czasów przeszłych, choćby Chrobrego.Z utworów Potockiego wyłania się obraz XVII wiecznej Polski. Wiele jest w nich krytyki, bolesnej zadumy i pesymizmu.

Pamiętniki Paska zwierciadłem epoki.

Poezja Paska należy do nurtu sarmacko-szlacheckiego.Poeta napisał "Pamiętniki" około roku 1690.Pamiętniki i diariusze zajmowały dość znaczną pozycję w literaturze XVII w. Dzięki bezpośredniemu stosunkowi autorów do przedstawionych faktów są znakomitym źródłem poznania ludzi i obyczajów tamtych czasów.Pierwsza część zawiera opis przygód wojennych Paska.Uczestniczył on w wielu wyprawach wojennych.Pasek opowiada o walkach Czarnieckiego ze Szwedami w Polsce i Danii, o rokoszu Lubomirskiego i o odsieczy Wiednia, którą przedstawił w oparciu o relację jej uczestnika. Przedstawił obraz szlachcica-żołnierza, który walczy dzielnie,ale ambicji do walki dostarcza mu chęć zdobycia łupów, a nie miłość do ojczyzny.Pasek mówi też o odbytych podróżach zagranicznych, które były wynikiem jego zainteresowań i ciekawości.Pasek opisuje też mszę świętą, do której służył ze zbroczonymi krwią wrogów rękami.Uczestniczył w licznych ucztach.Lubił pojedynki i zwady z innymi.Przykładem jest uczta u pana Jasińskiego, podczas której doszło do pojedynku Paska z Nurzyńskim. Chytry Pasek, który nie chciał walczyć w obozie wojskowym, wyszedł z niego, wiedząc, że rywal dogoni go.W końcu Pasek zabił natręta i odciął rękę jego bratu.Jednak taki tryb życia znudził mu się i Pasek zapragnął zmiany.W okolicach Krakowa upatrzył sobie kandydatkę na żonę.W drugiej części opisuje swe zaloty i decydującą rozmowę z ukochaną. Ta część "Pamiętników" zawiera szeroki obraz życia ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Autor uważa ucisk chłopa za naturalny stan rzeczy.Swą klasę uważa za godną przedstawicielkę narodu.Życie prywatne szlachty nacechowane jest troską o dobrobyt i korzyści własne. Z "Pamiętników" wyłania się obraz typowego sarmaty.Bohater lubi zabawy,pijaństwo,pojedynki typowe dla ówczesnej szlachty."Pamiętniki" odzwierciedlają obraz ludzi tamtej epoki. Są pisane barwnie, językiem potocznym, wskazującym na gawędziarskie talenty autora.

LITERATURA  WSPÓŁCZESNA

Literatura polska

Najnowsze  dzieje  naszego  piśmiennictwa,  nazywanego  umownie  literaturą współczesną,  określają  dwa  zwrotne  momenty  w  historii naszego narodu: wrzesień  1939  r.  i  czerwiec  1989  r.  Daty te tworzą ramy czasowe tego okresu.  Literaturę lat 1939-1989 kształtowały głównie historia i polityka. Czynniki   te   formowały   jej  odrębność  tematyczną,  światopoglądową  i

programowo-artystyczną.  Wywarły  one  istotny wpływ na twórczość literacką lat  wojny  i  okupacji  oraz  na  literaturę  po drugiej wojnie światowej. Uwidoczniło  się  to  w  jej  zróżnicowaniu,  wielości tendencji ideowych i artystycznych, w cechach uległości i buntu wobec mecenatu Polski Ludowej.

Literatura   wojny   i   okupacji   stanowi   przedłużenie  dwudziestolecia międzywojennego,   ponieważ   dojrzali  pisarze  kontynuowali  twórczość  w

konspiracji  i  na  emigracji.  Najnowsze  badania  nad życiem literackim w okupowanej   Polsce   przynoszą   bogaty   materiał  dokumentacyjny,  który świadczy,  że  po  1  września  1939  r.  życie kulturalne i literackie nie zamarło,  a  jedynie  zmienił  się charakter społecznego obiegu. Pod koniec

roku  dokonały  się  pierwsze  zasadnicze  zmiany w rozmieszczeniu ośrodków twórczych,  co było spowodowane biografiami pisarzy. Rozproszenie pisarzy i różnorodność   ich  doświadczeń  miały  zdecydować  nie  tylko  o  tematyce utworów,  lecz  o rodzaju i skali wysiłków zmierzaj†cych do tego, aby życie

literackie nie tylko nie zanikło, ale nawet nie zostało przerwane.

To  w  roku  1939  dokonał  się  zasadniczy podział na literaturę krajową i emigracyjną.  Długa  jest  lista  tych, którzy w wyniku wojny (lub niekiedy zaskoczeni  jej  wybuchem  za granicą) znaleźli się poza ziemiami polskimi,

okupowanymi przez Niemcy i Związek Radziecki.

W  rezultacie  działalności  podziemia,  pod  koniec  1939 r. ukazywało się

ponad  30  czasopism,  głównie  o  charakterze  informacyjno-politycznym, z których  część  zamieszczała  utwory  literackie,  przede wszystkim wiersze powstające  w  kraju  i  docierające  z  ośrodków emigracyjnych oraz obozów jenieckich.  We  wrześniu  ukazały  się  wiersze takich poetów, jak Tadeusz Gajcy  "Dzień pierwszy", Czesław Janczarski "Wrzesień 1939", Julian Przyboś "U  szczytu  drogi",  a  także  Kazimierz  Wierzyński  "Święty  Boże",  Jan Brzechwa  "Ojczyzna", Aleksander Baumgardten "Katowicka ballada" (o zajęciu miasta  i jego bohaterskiej obronie), Leopold Lewin "Nowe Termopile", Jerzy Pietrkiewicz  "Szarża pod Kutnem", Teodor Bujnicki "Modlitwa za Warszawę" i

wielu innych.

Od  pierwszych  miesięcy  udział  literatury  w  kształtowaniu  świadomožci narodowej,  w  integralnym  oporze  i mobilizacji do walki by' olbrzymi.  W okupowanym  kraju,  równolegle  do  organizacji o charakterze politycznym i wojskowym,  formuje  się  podziemie  kulturalne,  a  życie  literackie jest

jednym  z  jego  przejawów.  W  ścisłym związku z nim pozostaje tajne życie teatralne,  działalność  wydawnicza,  publicystyczna, współpraca księgarzy, drukarzy, bibliotekarzy i nauczycieli prowadzących tajne nauczanie.

Wśród  licznych utworów literackich należy odnotować: W. Broniewskiego "Nad rzekami  Babilonu"  i  "Żydom  polskim", T. Bujnickiego (poety wileńskiego) "Ustami  pełnymi  krwi",  K. K. Baczyńskiego "Do przyjaciela" i "Mazowsze", T.  Gajcego  "Śpiew murów" i "Rapsod o Warszawie", A. Trzebińskiego "Czas",

a  także  broszur'  "Kamienie  przez  Boga  rzucane  na szaniec", zbiorek z

nutami  "Pieśni  zbrojne", R. Bratnego  "Maj  1943",  zbiorki  wierszy W.

Żukrowskiego  "Rdza"  i T. Kwiatkowskiego "Gołębie", konspiracyjne broszury "Tragizm  śmierci  generała  Sikorskiego",  "Piosenka i wiersz w podziemnej

Polsce",  Z.  Solarzowej  pieśń  "Na  śmierć generała Sikorskiego", znaną z

początkowych słów:

    "Maszerują chłopcy, maszerują A nad nimi tęcza z naszych łez"
(śpiewaną  przez żołnierzy z Batalionów Chłopskich), J. Gamskiej-Łempickiej poetki  lwowskiej)  "Nad  grobami polskimi w Katyniu", M. Piechala "Nuta", L.  Lewina  "Pieśń  o  bitwie  pod  Lenino",  fragmenty książki A. Fiedlera "Dywizjon  303",  drukowane  w  piśmie  "Prawda  Młodych".  Wydawano  także wiersze  wybitnych  poetów  minionych  epok,  szczególnie romantyków, w tym

Mickiewicza.

Twórczość  literacka  uprawiana w czasie wojny umożliwiła wydawanie książek zaraz  po  wyzwoleniu,  czego  przykładem  Karol  Bunsch,  który  w 1940 r. rozpoczął  pisanie  powieści  historycznych  i  kontynuował  pracę do końca wojny, dzięki czemu np. "Dzikowy skarb" mógł się ukazać w 1945 r.

W  obozie  polskiej  literatury nie może zabraknąć literatury emigracyjnej. Od    1939   r.   na   Zachodzie   i   na   Wschodzie   powstawały   utwory dwudziestowiecznych   tułaczy   i   pielgrzymów   w   tonacji   tragicznej,

pesymistycznej,   płynące   ze  świadomości  poniesionej  klęski,  jak  też mobilizujące  do  walki  i  zawierające  przemyślenia  nad  przyszłym losem Polski.  Już  w  1941  r.  ukazał  się  w  Szkocji zbiór wierszy dziewięciu autorów  pt.  "Marsz  odwetowy.  Poezja  żołnierska".   W antologii "Poezja

karpacka.  Zbiór  wierszy  Brygady  Strzelców Karpackich" (Jerozolima 1944) znalazły   się   m.in.  wiersze  Mariana  Hemara,  Artura Międzyrzeckiego, Stanisława  Młodożeńca.  Wiersze te oddawały przeżycia polskich żołnierzy w

pustynnych   warunkach,   podobnie   jak  teksty  liryczne  opublikowane  w

poetyckiej  antologii  "Azja  i  Afryka"  (1944).  Poetyckim  echem walk na

Półwyspie  Apenińskim  były  wiersze  z  antologii  "Nasze  granice w Monte

Cassino"  (Rzym  1945),  gdzie  znalazły  sił  utwory  W. Broniewskiego, B. Kobrzyńskiego,  A.  Międzyrzeckiego,  J. Wedowa. W tym kręgu powstała pieśń Feliksa  Konarskiego  (Ref-Rena) "Czerwone maki na Monte Cassino".  Wiersze

zawarte  w antologii "Na postoju" (Francja 1940 - Szwajcaria 1943) powstały w   kręgu   Dywizji   Strzelców   Pieszych   i  wyrażały  mękę  bezczynnego wyczekiwania.  Własne  zbiory  wierszy  wydali  m.in.  Artur  Międzyrzecki, Marian  Czuchnowski,  Stanisław  Młodożeniec,  Kazimierz Wierzyński, Antoni Słonimski, Julian Tuwim.

Znacznie  mniej powstało utworów prozatorskich i należały do nich m.in.  M. Kuncewiczowej  "Klucze"  (Londyn 1943), S. Zahorskiej "Warszawa-Lwów 1939",

T.  Parnickiego  "Srebrne  orły" (Jerozolima 1943), K. Pruszyńskiego "Droga wiodła   przez   Narwik"  (Londyn  1941),  J.  Meissnera  "Żądło  Genowefy" (Edynburg  1943),  A.  Fiedlera "Dywizjon 303" (Londyn 1942), reportażowe i publicystyczne  książki  M.  Czuchnowskiego "Z Moskwy do... Moskwy" (Londyn

1944), "Z ziemii włoskiej do Polski" (Londyn 1944) i "Cofnięty czas"

(Londyn  1945).  O  wrześniu 1939 napisał trzy książki reportażowe Melchior Wańkowicz:  "Te  pierwsze  walki"  (Bukareszt 1940), "Wrześniowym szlakiem"

(Palestyna  1944)  i  "Wrzesień  żagwiący"  (Londyn  1947). Wańkowicz wydał także trzytomowy reportaż "Bitwa o Monte Cassino" (Rzym 1945-1947).

Literatura światowa

Druga  wojna  światowa i czasy okupacji wycisnęły swoje piętno nie tylko na naszym   życiu   literackim  w  latach  1939-1945  i  polskiej literaturze powojennej. Doświadczenia  wojenne  formowały  także  świadomość literacką pisarzy  obcych  i wpłynęły na kształt współczesnej kultury oraz literatury

światowej.  Zbrodnie wojenne wywoływały wstrząs i przerażenie, ujawniły, do czego  był zdolny współczesny człowiek. Skalę moralnego upadku homo sapiens

pogłębiło  zrzucenie  bomby  atomowej  na  Hiroszimę  i Nagasaki.  Fakty te wywołały  ogólny  niepokój  o  biologiczny  byt  narodów. Realne zagrożenie życia  i  cywilizacji  kierowało  myśl  ludzką,  podobnie  jak  sumienie  i wyobraźnię pisarską, ku bardzo rozmaitym, często pesymistycznym wnioskom.

Przedstawiciele  egzystencjalizmu  (w  wersji  teistycznej  i ateistycznej)

wyrażali  przekonanie,  że  człowiek  jako  jedyny spośród wszystkich bytów wyłącznie  sam  tworzy  się  tym, kim jest, dokonując własnych wewnętrznych wyborów,  w  których  wyraża  się  wolność  jako  atrybut  człowieczeństwa. Istnienie  ludzkie  jest  zawieszone  pomiędzy przeszłością, której już nie ma,  a  przyszłością,  której  jeszcze  nie ma, stąd towarzyszy mu poczucie

przemijalności  i  niespełnienia.  Z drugiej strony wolność wewnętrzna jest ciągle   zagrożona urzeczowieniem   i   utratą  autentyczności  ludzkiego istnienia.  Wynika  z  tego  wewnętrzne rozdarcie i osamotnienie jednostki,

którą  egzystencjalizm analizuje w oderwaniu od kształtujących ją warunków. Egzystencjalizm,  uformowany  przez  takich  myślicieli i pisarzy, jak Jean Paul  Sartre  i  Albert  Camus, był wyrazem sytuacji kultury po kataklizmie drugiej    wojny    światowej,   który   spowodował   załamanie   przekonań

humanistycznych,   wiarę   w   dobro   i   piękno   człowieka.   Literatura

egzystencjalistczna   podjęła  próbę  uratowania  wartości  ludzkich,  dała

intelektualny   obraz   sprzeczności   epoki,   która  obfitowała  w  czyny

zbrodnicze  i  haniebne,  ale  też  w  akty  szlachetności,  poświęcenia  i

bohaterstwa.  Najważniejszą wartością  dla  egzystencjalizmu jest ludzkie,

jednostkowe istnienie.

Jean  Paul Sartre wywierał wpływ na postawy życiowe, modę, obyczaj i sposób życia   środowisk   młodzieżowych   i  artystycznych.  Poglądy  teoretyczne gzystencjalizmu  wyłożył w dziele "Byt i nicość" (1943).  Sartre napisał i ogłosił  ponadto  zbiór opowiadań "Mur", powieść "Drogi wolności", dramaty:

"Muchy", "Ladacznica z zasadami", "Diabeł i Pan Bóg" oraz liczne eseje.

Albert  Camus  jest  autorem  takich  znanych  powieści, jak "Obcy" (1942),

"Dżuma"  (1947),  "Upadek" (1956), a także opowiadań, dramatów i esejów.  W "Dżumie"  podejmuje problematykę  współczesności, analizując prawdopodobne

wypadki  wywołane  straszliwą epidemią. Trudny humanizm tej powieści polega na   tym,  że  zło  nie  jest  w  stanie  zniszczyć wewnętrznych  wartości człowieka, gdyż ten wyraża siebie samego w pracy, wysiłku i cierpieniu.

Również  we  Francji  rozwinął  się  szeroko  inny  kierunek filozoficzny -

personalizm,  reprezentowany przez Jacquesa Maritaina i Emmanuela Mouniera, opierający  się  na  założeniu,  że  rozwój osobowości człowieka jest celem życia  jednostki  i  społeczeństwa.  W centrum zainteresowania znalazła się osoba  ludzka. Podlega ona wprawdzie determinizmowi świata fizycznego, lecz jej  dusza,  zdolna  do bezpośredniego komunikowania siebie, jest kierowana ku  drugiej  osobie  i  w  niej  istnieje, ku światu - i w nim istnieje. Ta szkoła myślenia prowadzi ku radości egzystencji.

Literaturę   niemiecką  najchlubniej  reprezentuje  Thomas  Mann,  który  w końcowej  fazie  twórczości  ogłosił  "Doktora  Faustusa".  Główny  bohater

dzieła  jest  uosobieniem  dramatu  współczesnej  sztuki  i dramatu kultury niemieckiej, ginącej w mrokach faszyzmu.

Ciekawą  indywidualnością w kulturze niemieckiej był także poeta, dramaturg i  prozaik  Bertold  Brecht  ("Opera  za trzy grosze", "Matka Courage i jej dzieci",  "Strach  i  nędza  Trzeciej  Rzeszy",  "Kaukaskie kredowe koło"), obrońca prostych ludzi, twórca teatru społecznie zaangażowanego.

Postępowe,  antyfaszystowskie  idee  głosili  ponadto  tacy  wielcy pisarze

niemieccy,  jak  Heinrich Böll ("Gdzie byłeś Adamie?", "Zwierzenia klowna") i Günter Grass ("Blaszany bębenek").

Z  dużym  zainteresowaniem przyjęła Europa ciekawą i bujnie rozwijającą się prozę  amerykańską  za  sprawą  takich pisarzy, jak Ernest Hemingway ("Komu bije  dzwon", "Za rzekę, w cień drzew", "Stary człowiek i morze") i William Faulkner ("Niepokonane", "Wielki las").

Interesującymi  twórcami amerykańskimi  byli  również prozaicy  młodszego pokolenia  o  wyczulonej wrażliwości na samotność i bunt młodych.  Należeli do  nich  m.in.  Robert  Penn  Warren  ("Gubernator"),  Jerome  D. Salinger

("Buszujący  w  zbożu"),  Truman  Capote ("Inne głosy, inne ściany", "Harfa traw",   "Śniadanie   u   Tiffany'ego",   "Z  zimną  krwią"),  John  Updike ("Centaur"),  Irvin Shaw ("Młode lwy"), James Jones ("Stąd do wieczności"), Joseph  Heller  ("Paragraf  22"),  William Styron ("Pogrążyć się w mroku"), Saul  Bellow  ("Herzog"),  a  także emigranci  z  Europy  żyj†cy w Stanach Zjednoczonych:   Isaac  Bashevis  Singer  ("Dwór", "Spuścizna",  "Magiczna moc"),  Vladimir Nabokov ("Lolita", "Przejrzystość rzeczy"), Jerzy Kosiński ("Malowany  ptak",  "Kroki"),  Joseph  Brodsky, poeta, eseista, tłumacz.  W dziedzinie  dramatu  światowy sukces odnieśli: Tennessee Williams ("Szklana

menażeria",    "Tramwaj   zwany   pożądaniem"),   Artur   Miller   ("Śmierć komiwojażera",  "Czarownice  z Salem"), Edward Albee („Kto się b...