ZMIANY W OSOBOWOŚCI
JAKO KONCEPCJA ROZWOJU
MYŚLENIA W WIEKU DORASTANIA
Opracowała: mgr Krystyna Krzyżanowska
II. OSOBOWOŚĆ
1. Próba zdefiniowania terminu ,,osobowość”
2. Różne koncepcje rozwoju osobowości
2.1 Rozwój osobowości według Freuda
2.2 Teoria rozwoju tożsamości Eriksona
2.3 Rozwój osobowości według Piageta
2.4 Rozwój osobowości w koncepcji Kohlberga
3. Czynniki decydujące o rozwoju osobowości
III. ROZWÓJ PSYCHICZNY W OKRESIE DORASTANIA
1. Charakterystyka okresu dorastania
2. Zmiany w psychice w okresie dorastania
3. Rozwój moralny według Piageta i Kohlberga
4. Zmiany w osobowości zachodzące pod wpływem rozwoju myślenia
IV. ZAKOŃCZENIE
Termin ,, osobowość” pochodzi od łacińskiego słowa persona, które oznacza maskę, jaką nakłada aktor podczas występu na scenie. Już w starożytnej Grecji aktorzy teatralni nosili maski, aby ukryć swoją tożsamość i umożliwić przedstawienie postaci, które odtwarzali w sztuce. Ta technika teatralna została później zaadaptowana przez Rzymian dla których wyraz persona znaczy: ,, jak ktoś pokazuje się innym”, a nie jaki jest w rzeczywistości.
Z tej konotacji słowa persona ( Hurlock, 1985) wywodzi się nasze potoczne pojęcie osobowości, jako wpływu wywieranego przez kogoś na innych ludzi. Co jednostka myśli, czuje i co składa się na jego strukturę psychiczną, ujawnia się w znacznej mierze w jej zachowaniu. Osobowość nie jest jedną specyficzną cechą, lecz stanowi raczej właściwość całego zachowania.
1. PRÓBA ZDEFINIOWANIA TERMINU ,, OSOBOWOŚĆ”
Istnieje wiele definicji terminu ,,osobowość”. W życiu codziennym często i chętnie określamy osobowość innych ludzi, czy wydajemy opinię o ich charakterze na podstawie pierwszego wrażenia, czy stereotypów związanych z pewnymi fizycznymi lub psychicznymi właściwościami albo zainteresowaniami. W języku potocznym (Zimbardo,Rucha,1997)
,,osobowość” jest czymś zbliżonym do ,,atrakcyjności”, ,, czasu osobistego”, ,, siły charakteru” czy ,, charyzmatu”. Jest to cecha silnie zaznaczona u osób popularnych, znajdujących się na piedestale, które nam się podobają, podczas gdy reszta spośród nas musi zadowolić się posiadaniem jej w mniejszości. Gdy jednak psychologowie posługują się terminem osobowość, to ma ono znaczenie bardziej neutralne i bardziej uniwersalne, oznacza mianowicie ,, to, co charakteryzuje daną jednostkę”. Różne trendy, np. w filozofii, różnorodność koncepcji człowieka, nagromadzona wiedza psychologiczna sprawiają, że nie ma i raczej nie będzie jednolitej, czy jednej definicji osobowości.
Powszechnym zjawiskiem wydaje się jednak być (Chłopkiewicz,1987) zdecydowane odchodzenie od koncepcji ortodoksyjnie jednoczynnikowych, uznających jeden rodzaj faktów, czy dynamizm za wystarczający punkt wyjścia do opisu całości zjawisk. Rzadkość też stanowi przekonanie o deterministycznym wyznaczaniu osobowości przez czynniki wrodzone lub zewnętrznie działające bodźce. Obecnie uznaje się, że za rozwój osobowości odpowiedzialnych jest wiele czynników i mechanizmów. Do najważniejszych wyznaczników osobowości ( Hurlock, 1985) zalicza się: wczesne doświadczenia, wpływy kulturowe, budowę ciała, warunki fizyczne, atrakcyjną powierzchowność, inteligencję, uczucia, imiona (nazwisko), powodzenia i niepowodzenia, akceptację społeczną, symbole statusu społecznego oraz wpływu szkoły i rodziny.
Wiele istniejących definicji terminu ,, osobowość” wzoruje się na definicji Allporta, która mówi, że osobowość to ( Hurlock, 1985): ,, dynamiczna organizacja w obrębie indywidualnych systemów psychofizycznych, które determinują unikalne przystosowanie się jednostki do środowiska”.
Według M. Chłopkiewicza ( Chłopkiewicz, 1987) osobowość to stająca sięi utrwalająca w czasie ,, postać” indywidualnie zorganizowana wokół ,, ja” jednostki i wzajemnie określających się dynamizmów wewnętrznych.
Za Fergusonem Zimbardo podaje, że osobowość jest ogólną sumą tych sposobów reagowania na innych ludzi ( i obiekty) oraz sposobów wchodzenia z nimi w interakcje, które są charakterystyczne dla danej jednostki ( Zimbardo, Rucha, 1997).
Koncepcje St. Gerstmana, J. Reykowskiego i W. Łukaszewskiego przedstawiają osobowość jako organizację układów pełniących różnorodne funkcje i działających na różnych zasadach, ale integrujących się w jakimś osobowym centrum odpowiedzialnym za kontrolę i regulację, skupiającym dane i możliwości wszystkich układów pozostałych.
Kształtowanie się osobowości to seria shierarchizowanych działań i zachowań, które przeciwstawiają się nieświadomym automatyzmom biologicznym i odruchowym oraz tendencjom niższego rzędu.
2. RÓŻNE KONCEPCJE ROZWOJU OSOBOWOŚCI
Dziecko rodzi się z pewną konstrukcją fizyczną oraz zadatkami biologicznymi, na podłożu których rozwija się bardzo subtelna i złożona osobowość. Osobowość dziecka (Żebrowska, 1976) kształtuje się zgodnie z prawami rozwoju ontogenetycznego oraz w zgodzie z własnym, indywidualnym rytmem rozwojowym, uzależnionym od swoistych warunków wewnętrznych i zewnętrznych. Zalążkowa osobowość całego dziecka krystalizuje się wraz z wiekiem w osobowość coraz pełniejszą, o strukturze coraz lepiej zintegrowanej, spoistej i bogatej w doświadczenia, która reaguje na środowisko, przystosowuje się do niego, a zarazem je przekształca, zależnie od swoich potrzeb indywidualnych i od zasymilowanych potrzeb społecznych, w odmienny sposób na każdym poziomie swego rozwoju.
Według jednych koncepcji rozwoju osobowości podstawowe zręby i wzory osobowości kształtują się w pierwszych pięciu latach życia. Wtedy to różnicują się uczucia, których skala warunkuje postawy dziecka wobec życia, wytwarzają się nawyki i gromadzi doświadczenia. Mimo, że dziecko zachowuje w pamięci z tego czasu niewiele zdarzeń i faktów, okres wczesnego dzieciństwa ma, zdaniem wielu psychologów, zasadnicze znaczenie dla dalszego rozwoju osobowości dziecka.
Odmienne koncepcje za najważniejszy okres rozwoju osobowości uważają dopiero późniejsze lata życia, zwłaszcza wiek dorastania. Rozwija się wtedy samoświadomość celów i zadań życiowych, pojawia się możliwość samooceny i krytyczne spojrzenie na własne postępowanie oraz działalność innych ludzi. Wówczas też rozwijają się właściwości woli i charakteru, krystalizują zainteresowania i uzdolnienia, a więc te wszystkie cechy osobowości, które stają się jej dominującymi właściwościami i nadają jej swoiste, indywidualne piętno. To właśnie stadium może być przełomowym a zarazem najbardziej ,, krytycznym” okresem w rozwoju osobowości z uwagi na szczególną wrażliwość uczuciową oraz konieczność dostosowania się do zupełnie innych wymagań w związku z wchodzeniem w coraz szersze kręgi społeczne i zawodowe.
Próbując pogodzić te dwa stanowiska W.D. Wall ( Przetacznikowa,1967) stwierdza: ,,chociaż głębokie podstawy osobowości wytwarzają się prawdopodobnie we wczesnym dzieciństwie, to wiek młodzieńczy stanowi.... dla młodzieży obu płci etap decydujący o rozwoju całej nadbudowy charakteru”.
2.1 ROZWÓJ OSOBOWOŚCI WEDŁUG FREUDA
Bardziej rozbudowane i zwarte teorie struktury i osobowości pojawiły się wraz z wystąpieniem pierwszych psychoanalityków. Przedstawiciele tego nurtu zwrócili uwagę na znaczenie wczesnego dzieciństwa w kształtowaniu psychicznej struktury człowieka, próbowali naświetlić zasadnicze mechanizmy osobowego rozwoju. Prezentowane przez nich stanowiska ( Czykwin,1998) są zgodne co do tego, że konstytutywną cechą osoby ludzkiej jest fakt jej ,, stawania się” w czasie. Ideę, że jednostkowa osobowość ,, tu i teraz” jest wyrazem, rekapitulacją przebiegu rozwoju psychoseksualnego, sformułował po raz pierwszy Freud. Według jego teorii (Zimbardo, Ruch,1997) podwaliny osobowości dorosłego człowieka zostały położone w jego wczesnym dzieciństwie. Nie tylko normalny rozwój osobowości przebiega w sposób ciągły, przez lata i stadia, lecz także źródła lęków i nerwic ludzi dorosłych można wykryć w traumatycznych zdarzeniach, jakie rozegrały się we wczesnym okresie ich życia. Freud i jego uczniowie uważają, że zasadniczy okres formowania się osobowości przypada na wiek między 1-5 rokiem życia. Mechanizm rozwojowych przemian polega na ewolucji popędu seksualnego, a jego istota na zmianie sfer, w których on się wyraża, i sposobów jego zaspakajania. Okres dojrzewania człowieka Freud podzielił na pięć faz, stadiów psychoseksualnych, w których dominują instynktowne, nie wyuczone popędy biologiczne, mające charakter hedonistyczny.
Wiek dorastania wiąże się z przejściem w fazę genitalną. Jest to faza ponownego uaktywniania się energii seksualnej, przerodzenia się narcyzmu w dojrzałą miłość, wyzwolenia z zahamowań, pojawienia się zdolności do altruizmu. W fazie tej powinno dojść do trwałych, zadowalających, pozbawionych poczucia lęku i winy- związków erotycznych. W ujęciu Freuda cykl rozwojowy kończy się wraz z osiągnięciem możliwości rozładowywania energii libido w aktach seksualnych.
2.2 TEORIA ROZWOJU TOŻSAMOŚCI ERIKSONA
Odmienną od freudowskiej koncepcji rozwoju prezentuje E. Erikson. Podstawowym paradygmatem swoistego cyklu rozwojowego czyni on nie energię seksualną, ale tożsamość osobową. Dla Eriksona rozwój tożsamości jest procesem obejmującym całego życia osobowego ( Czykwin,1998). Według niego człowiek przechodzi w swym rozwoju osiem faz, a wraz z nimi osiem kryzysów, od których rozwiązania zależą cechy przyszłej osobowości. O ile dla Freuda przejście do wyższej fazy było uzależnione koniecznie pozytywną realizacją fazy poprzedzającej o tyle Erikson widzi przechodzenie z fazy niższej do wyższej jako niezależne od tego, jak ta poprzednia została przepracowana. Pozytywne rozwiązanie konfliktu w poszczególnych fazach oznacza włączenie w obszar ja własności pozytywnych, tj. ułatwiających dalszy rozwój takich cech jak: autoakceptacja, autonomia, zaufanie, ciekawość. I przeciwnie niezdolność rozwiązywania konfliktów powoduje włączenie w obszar cech utrudniających rozwój, jak niska samoakceptacja, zachowawczość, zależność czy nieufność. Inne jest również spojrzenie Eriksona na znaczenie kultury i komunikacji z innymi ludźmi jako czynników ważnych w kreacji ludzkiego losu. Ego jest tu autonomiczną formacją osobowości wyznaczającą i dynamizującą funkcjonowanie człowieka, a nie jak u Freuda, mediatorem między dążeniami id i restrykcjami superego.
Prekursorem poznawczego nurtu genetycznego w psychologii dziecka jest J. Piaget. Jego psychologia, jakkolwiek nie skoncentrowana na pojęciu osobowości, wiele wnosi w teorię osobowego rozwoju. Piaget uważał ( Vasta, Haith, Miller,1995), że każda jednostka musi dostosowywać się do ciągłych zmian w otoczeniu. Widział on rozwój ludzkiego poznania, czyli inteligencji jako ciągłą walkę bardzo złożonego organizmu w przystosowanie się do bardzo złożonego środowiska. Podstawowym aspektem teorii Piageta jest przekonanie, że inteligencja nie jest czymś, co dziecko posiada, lecz czymś, co dziecko robi. Studiując narodziny inteligencji, języka, myślenia i całego złożonego systemu poznania, analizując sposób dochodzenia jednostki do własnej konstrukcji świata Piaget pokazuje jak dziecko stopniowo buduje własną ,,architekturę bycia rozumnego”. Pokazuje proces tworzenia się operacyjnych schematów adaptacji, które asymilują i opracowują doświadczenia ( Chłopkiewicz,1987). W piagetowskiej perspektywie procesowi wzrostu odpowiada strukturalizacja afektywna i konstrukcja norm, która na płaszczyźnie osobowej stanowi odpowiednik przejścia do działań do operacji najbardziej sformalizowanych. Moralność jest logicznym uporządkowaniem uczuć. Struktura rozumna ,,ja” to organizacja świadomości. Rozwój osobowości przechodzi zatem te same stadia, co rozwój intelektu. W teorii Piageta występują cztery stadia, czy okresy rozwojowe: okres sensoryczno- motoryczny, okres przedoperacyjny, okres operacji konkretnych i okres operacji formalnych. Rozwój moralny, będący przejawem rozwoju osobowości, przechodzi od stanu amoralności przez etap moralności heteronomicznej do autonomicznej.
2.4 ROZWÓJ OSOBOWOŚCI WEDŁUG KOHLBERGA
Z tego samego nurtu, w którym podstawą rozwoju osobowości jest dojrzewanie inteligencji i postępujący wraz z nim rozwój poznania, wywodzi się teoria Kohlberga.
Kohlberg sądzi (Dembo,1997), że moralność stanowi zestaw racjonalnych zasad służących do formułowania sądów na temat tego, jak się zachować. Dojrzałość moralna, której warunkiem jest dojrzałość intelektualna, tworzy się w toku społecznych dostarczających dziecku informacji o sposobie funkcjonowania i skutkach reguł moralnych. Według Kohlberga, dzieci przechodzą przez szereg stadiów, w trakcie których dokonują doprecyzowania swojego pojęcia sprawiedliwości. Diagnoza stadium, w którym znajduje się dane dziecko, jest oparta na podawanych przez nie uzasadnieniach danego sądu, a nie na samym zachowaniu. Rozwój sądów moralnych przechodzi przez trzy zasadnicze poziomy: poziom I – przedkonwencjonalny, poziom II- konwencjonalny, poziom III- postkonwencjonalny. Każdy z poziomów autor podzielił na dwa stadia.
3. CZYNNIKI DECYDUJĄCE O ROZWOJU OSOBOWOŚCI
Jak widać, na podstawie tych kilku zaledwie teorii, w swojej autogenezie dziecko ciągle się zmienia. W każdym okresie życia rozwijają się właściwości fizyczne i psychiczne, formułują się nowe cechy osobowości. Rozwój dziecka (Hornowski, 1986) obejmuje serię progresywnych zmian, które w sposób uporządkowany prowadzą do określonego celu, jakim jest osiągnięcie dojrzałej osobowości, ukształtowanej w warunkach danego modelu społecznego. Dzięki działaniu rozmaitych czynników środowiskowych pojawiają się nowe właściwości, które ułatwiają lub utrudniają dziecku przystosowanie się do wymagań stawianych przez społeczeństwo. Rozwój polega więc na przechodzeniu od niższych do coraz wyższych złożonych czynności lub funkcji fizycznych i psychicznych.
Mimo, że proces ten przebiega we wszystkich okresach życia człowieka, to jednak we wczesnych latach odbywa się on najintensywniej, w porównaniu z pozostałymi etapami życia. O rozwoju osobowości dziecka decyduje, jak wiadomo, wiele różnych czynników, które można ująć w cztery podstawowe grupy:
1.- zadatki biologiczne;
2.- środowisko, pojęte jako zespół różnorodnych bodźców, wywierających wpływ na aktywność organizmu;
3.- zaprogramowany system wychowania i nauczania, mający na celu przekazanie odpowiedniego zasobu wiedzy, uformowanie poglądów, przekonań, zainteresowań i postaw, kształtowanie zdolności, umiejętności, charakteru i światopoglądu oraz pobudzenie organizmu do działania;
4.- aktywności jednostki, świadome samowychowanie, uczenie się, motywacja, wszystko to, co wywiera wpływ na indywidualną osobowość jednostki.
Naukę zajmującą się prawami rozwoju działalności i świadomości człowieka w dzieciństwie i młodości, rozwojem wyższych czynności człowieka jest psychologia rozwojowa (Żebrowska,1975). Zadaniem psychologii rozwojowej jest badać:
- w jaki sposób przebiega i czym się charakteryzuje proces rozwoju psychicznego,
- jakie są właściwości psychiczne dziecka w różnych okresach jego życia,
- jakie są prawidłowości powstawania i rozwoju procesów psychicznych,
-w jakich warunkach i pod jakim wpływem jakich czynników kształtują się stopniowo czynności dziecka i coraz bardziej sensowna jego działalność, jakie prawa rządzą rozwojem psychiki i świadomości dziecka.
Dla ułatwienia opisu rozwoju, podzielono go na okresy. Jest to jednak rzecz umowna, ponieważ rozwój jest procesem ciągłym, bez gwałtownych zmian i ostrych, które mogłyby stanowić naturalne granice okresów.
1. CHARAKTERYSTYKA OKRESU DORASTANIA
Interesujący mnie okres to wiek dorastania, który obejmuje zarówno dojrzewanie biologiczne, jak i związany z nim rozwój psychiczny, zwany również adolescencją. Przypada on według różnych autorów na wiek przypadający na lata między 11-21 lat. Ja za Eriksonem przyjmuję, że jest to okres przypadający na lata między 12-18 rokiem życia.
W tym okresie zewnętrzna sytuacja dziecka nie zmienia się zasadniczo. Wzrastają jedynie stawiane przed nim wymagania, rozszerza się krąg doświadczeń oraz pole dostępnej dziecku aktywności (Chłopkiewicz,1987). Jest to okres zasadniczych zmian biologicznych związanych z dojrzewaniem fizjologicznym. Dziecko wchodzi w etap operacji formalnych, następuje szybki rozwój intelektualny, tworzą się coraz ogólniejsze koncepcje rzeczywistości, coraz bardziej samodzielny obraz samego siebie. Ustala się poczucie tożsamości, wzrasta świadomość samego siebie, własnych stanów, dążeń, potrzeb. Wytwarza się wewnętrzna motywacja do walki z trudnościami, wzrasta zdolność do mobilizacji. Stosunek do rzeczywistości staje się coraz bardziej wybiórczy. Uzewnętrznione reguły moralne sprzyjają uspołecznieniu, pojawia się altruizm. Konkretne uczucia moralne wzbogacone zostają wzbogacone zostają uczuciami ideowymi, pojawia się głębsze zainteresowanie bliskimi kontaktami osobowymi, skłonność do autoanalizy. Wzrasta poczucie własnej odrębności, zainteresowanie własną przyszłością. Jest to czas zachwiania równowagi uczuciowej, dezintegracji życia popędowego i kryzysu samoświadomości. Czas kryzysu relacji z otoczeniem- pewnej izolacji, nadmiernie krytycznej oceny dorosłych. Nawiązują się silne przyjaźnie, pojawia się erotyzm. Dominuje racjonalizm moralny. W tym okresie młodzież poszukuje swojej drogi życiowej, powołania, obiektu metafizycznego i uniwersalnego.W sferze moralnej odbywa się generalna konfrontacja wartości, reforma, transformacja.
Pierwsza faza okresu dorastania jest bardziej biologiczna i charakteryzuje się ( Obuchowska,1983) ogólnym niezrównoważeniem, wyrażającym się w nadmiernej reaktywności. Dorastający stają się drażliwi, niespokojni ruchowo, dziewczęta często mają złe humory, są nadąsane, płaczliwe; chłopcy bywają agresywni, miewają wybuchy złości. Jedne i drugich cechuje zmienność motywacji. Poddają krytyce wszystkie informacje o świecie zewnętrznym, rozważają je, oceniają, selekcjonują. Młodzi ludzie poszukują samego siebie, poszukują odpowiedzi na pytanie,, kim jestem”, poszukują celów. W wyniku braku zrównoważenia często popadają w konflikty ze sobą i z otoczeniem, popadają w skrajności: od radości do smutku, od towarzyskości do pragnienia samotności, od potrzeby bycia sobą do uległości.
Druga faza okresu dorastania charakteryzuje się poszukiwaniem wyjścia z tego chaosu przeżyć i działań, dostosowaniem do nich swego postępowania, stopniowym wyłanianiem się uporządk...
kroll_