Marcin Bogusławski- Rozum czy wiara- Szestowa problemy z nauką.pdf

Marcin Bogusławski

Rozum czy wiara? Szestowa problemy z nauką

1. „Prawdopodobnie z trudem zostałby on zaakceptowany przez autorytety filozofii i nie

otrzymałby nawet powierzchownego uznania od tych, którzy zajmują się filozofią tylko amatorsko.

Lecz jego myśl znajduje należne jej miejsce, niewidzialne miejsce, w sercach ludzi (...). W

powszechnej ekonomii życia duchowego głosy wołających na pustyni są tak samo potrzebne, jak

głosy, które rozbrzmiewają w ludnych okolicach, na placach, czy też świątyniach. A być może, w

pewnym sensie, są one nawet bardziej potrzebne” /1/ . Tak pisał Szestow o pozycji Sørena

Kierkegaarda, jakby mimochodem diagnozując własną myśl. Sam Szestow, podobnie zresztą jak i

inni myśliciele rosyjscy spoza kręgu marksistowskiego, ciągle pozostaje bowiem persona non grata

w środowisku filozofów. Autorytety nie odnoszą się do niego zbyt rewerencyjnie, sytuowany jest w

„drugim szeregu”, a przywoływany zazwyczaj w związku z określeniem źródeł egzystencjalizmu,

nawet wówczas jednak umieszcza się go za Kierkegaardem i Nietzschem. Wydanie Na szalach

Hioba daje więc szansę usłyszenia jego głosu - szansę na szerszą recepcję i na zamieszkanie

Szestowa w ludzkich sercach. Warto zastanowić się jednak, na ile należy go słuchać oraz jaką

perspektywę przyjąć, by go zrozumieć. Wypada w związku z tym wskazać główne motywy myśli

Szestowa, wydobyć tkwiące w nich aporie i zdecydować, czy jest on filozofem, prorokiem, czy

oszustem. Ułatwić to zadanie mógłby może niniejszy esej, o ile uznać go za świadectwo

wysłuchania głosu Szestowa i zmagania z jego przesłaniem. W pierwszej części zarysowane

zostaną zasadnicze tematy książki, w drugiej zaś podjęta zostanie dyskusja z tkwiącymi w nich

trudnościami.

2. Szukając źródeł szestowowskiej myśli, najwłaściwiej będzie wskazać na Parmenidesa

(przynajmniej w popperowskim ujęciu jego doktryny), jakkolwiek sam Szestow na niego się nie

powołuje.Obu filozofów łączy sposób postrzegania czy doświadczania świata: boskość

przeciwstawiona zostaje wiedzy ludzkiej - spaczonej, iluzorycznej i zmiennej, choć aspirującej do

niezawodnej pewności. Owo doświadczanie świata oddać można, sięgając po kategorie

wykorzystywane zwykle do charakterystyki poglądów Parmenidesa; są to, odsyłające do konfliktu,

kategorie Drogi Prawdy i Drogi Mniemania . Fundowana w ten sposób epistemologia zakłada, że

„tylko Bóg wie. My śmiertelni możemy się tylko domyślać”, a w konsekwencji stwierdza

oddzielenie sfery „poznania przez wiarę” od „poznania przez rozum” O ile Parmenides poprzestaje

na zreferowaniu obu dróg i ukazaniu ich autonomiczności, o tyle Szestow zmierza do odnalezienia

płaszczyzny leżącej między nimi, pozwalającej na wyprowadzenie człowieka z ciemności ku

światłu, z rozumu ku wierze. Zbudowana przez Szestowa „teoria poznania” nie podlega

absolutyzacji, jest raczej czymś pośredniczącym, mobilnym. Stanowi swego rodzaju pomost, który

nazwać by można „ Drogą mistyczną ”.

U podstaw swojej „teorii poznania” umieszcza Szestow biblijną opowieść o grzechu pierworodnym.

To właśnie, wraz z założeniem, że historia biblijna jest nieomylna, nie pozwala uznać poglądów

Szestowa za ściśle filozoficzne; określenie takie okazuje się prawomocne tylko o tyle, o ile za

„filozoficzne” uznajemy na przykład poglądy Orygenesa. O wiele bliższa jest szestowowska „teoria

poznania” ujęciom teologii mistycznej (zebranym w doskonałą syntezę przez R. Garrigou -

Lagrange’a), a jej źródeł najlepiej byłoby szukać właśnie u Orygenesa. Droga mistyczna obejmuje

w takim ujęciu trzy dyscypliny. Są to w wykładni Orygenesa: filozofia moralna, filozofia naturalna

oraz filozofia kontemplacyjna. Pierwsza dotyczy życia, postępowania człowieka i prowadzi do

przemiany w sferze ludzkiej praxis. Druga zajmuje się rozumieniem świata, odkrywaniem jego

marności, przygodności, a prowadzi do przemiany myślenia. Trzecia, dostępna po oderwaniu od

spraw ziemskich, stanowi początek zjednoczenia z Absolutem, staje się ekstazą. Droga wyzwolenia

ku wierze wieść musi przez te kolejne etapy, co zgodne jest według Orygenesa z przekazem

Biblii /2/. Tak też powinna być odtworzona, odpowiednio do propozycji samego Szestowa.

A) Fundamentalnym pojęciem Szestowa jest niewątpliwie pojęcie przebudzenia . Kategoria ta

pojawia się już w otwierającym książkę szkicu pt. Nauka i Swobodne poszukiwanie ; najpełniej zaś

omówiona zostaje w rozprawie poświęconej Fiodorowi Dostojewskiemu. Materiał do analiz czerpie

Szestow przede wszystkim z Notatek z podziemia ; ich treść oświetla jednak światłem biblijnym,

czyli absolutnym. Wykorzystuje w tym celu fragment Talmudu mówiący o aniele śmierci, który

cały pokryty jest oczami. Oto komentarz Szestowa:

„ Po co aniołowi tyle oczu, jemu, który wszystko widział na niebie i który na ziemi nie ma czego

oglądać? Otóż myślę, że te oczy nie są dla niego. Bywa tak, że anioł śmierci, zjawiający się po

duszę, przekonuje się, że przyszedł za wcześnie ( ... ) zanim się oddali, niepostrzeżenie zostawia

człowiekowi jeszcze dwoje oczu (...). I wtedy człowiek zaczyna nagle widzieć więcej, niż widzą

wszyscy ”/3/ .

Owym przedwczesnym dotykiem anioła śmierci są: cierpienie, głód, osamotnienie itp.,

wymuszające na człowieku zmianę postępowania, wyrzucające go poza bieg świata, wywołujące

skupienie na sobie, ukazujące bezsens dotychczasowego życia. Owa przemiana warunków praxis

powoduje w człowieku przebudzenie, konfrontuje go z nieznanymi aspektami egzystencji, otwiera

możliwość ich zrozumienia, czyli prowadzi ku drugiemu etapowi mistycznej wędrówki.

B) Przemiana myślenia dotyczy w ujęciu szestowowskim przede wszystkim odkrycia złudności

ludzkiego poznania. Jak niegdyś Parmenides, odkrywający, że wbrew doświadczeniu (będącemu

paradygmatem także pozytywistycznej nauki), księżyc zawsze pozostaje kulisty, tak też

szestowowski człowiek, cierpiący, skonfrontowany z pytaniami o sens swojego cierpienia i

osamotnienia, wyrzucenia poza normalny bieg świata, odkrywa złudność prawd, które przyjmował.

Rozpadają się one pod wpływem lęku, ukazują brak związku z życiem jednostki, tendencyjność. W

człowieku budzi się świadomość niezaspokojenia, niespełnienia, kierująca go poza - wywodzone z

poznania rozumowego - absolutne jakoby wartości, takie jak równowaga czy spokój. Człowiek - w

tej nowej perspektywie - wychylony jest w stronę Boga, pragnie dotrzeć do Niego wprost, jakby

ponad ludzkimi, kategoriami, a więc ponad „dobrem i złem”, „prawdą i fałszem”. Mimo alienacji -

wyłączenia ze świata - człowiek zbliża się do zjednoczenia z Bogiem.

C) Etap ekstatyczny opisuje Szestow w kategoriach platońskich. Istotą tego etapu jest zapomnienie

( „I zapomnieć można o tyle, o ile wiedza jest czymś, co krępuje, tzn. o tyle, o ile to, co doczesne,

rości sobie pretensje do absolutnej władzy nad nami” /4/ ), stanowiące jedno z podstawowych

teologicznych kryteriów oceny stanu mistycznego, obok takich, jak poczucie zespolenia,

orzeźwienia, wolności. Szestow nie wdaje się w analizę stanu ekstazy, pozostaje tylko przy

określeniu go tak ogólnymi pojęciami, jak te wymienione powyżej. Dzieje się tak zapewne dlatego,

że bardziej szczegółowe wywody wymagałyby uprawomocnienia opisem osobistych doznań.

Pozostając w sferze ogólności, może natomiast oprzeć się na innych źródłach (w tym wypadku są to

przede wszystkim VI Enneada Plotyna i Bracia Karamazow Dostojewskiego.

Charakterystyczną cechą szestowowskiej „teorii poznania” jest motyw powrotu człowieka-do-

samego-siebie /5/ . Autor zauważa wszechobecną tendencję podporządkowywania, „uzależniania

człowieka od zbiorowości, od masy”, co pomniejsza „do minimum prawa jednostki, odbierając

przywilej decydowania o własnym losie” . Walka toczy się więc nie tylko między abstrakcyjną

prawdą a mniemaniami, lecz także między jednostką a „licznymi”, „wielością” (by użyć kategorii

Szestowa). Jest to walka o intelektualne oraz moralne (życiowe) samostanowienie, o godność

osoby.

D. Zarysowana wyżej „teoria poznania” zakłada określony stosunek do nauki (pewne jego aspekty

były już sygnalizowane). Dogodnym punktem wyjścia do określenia owego stosunku jest XLIX

fragment Zuchwałości i pokory /7/ , w którym dokonuje Szestow heurezy wstępnych ustępów Księgi

Rodzaju . Główną intuicję obecną w tym tekście można oddać w sposób następujący: skoro „drzewo

poznania” sprowadza śmierć, to między poznaniem /8/ a śmiercią należy postawić znak równości. I

dalej: ponieważ poznanie rodzi śmierć, a nauka to zabsolutyzowanie poznania, owoce nauki -

zarówno gdy chodzi o jej warstwę metodologiczną, jak i o zastosowanie jej wyników - sprowadzają

na człowieka śmierć. Łączy się to także z konkretną wizją antropologiczną, odnoszącą się do

ludzkiej kondycji sprzed grzechu pierworodnego i po jego popełnieniu. Należy uświadomić sobie,

że jedynym źródłem poznania, jakim dysponował człowiek w stanie niewinności, był sam Bóg.

Człowiek kontemplował Stwórcę, odnajdując w Nim wiedzę o sobie oraz świecie. Mówiąc

językiem platońskim, dochodziło wtedy do odbicia w lustrze duszy niezmiennych boskich idei.

Było to poznanie proste, niezapośredniczone, nie wymagające żadnych operacji logicznych. Przez

to było także nie-powszechne, dokonywało się za sprawą osobistego odniesienia do Absolutu,

odbywało poza metodą. Grzech pierworodny, czyli uzurpowanie sobie przez człowieka roli Boga,

oznacza wybór poznawania świata poza Absolutem, na mocy wytworzonych przez ludzki rozum

praw konstytuowania i weryfikowania prawdy. Szestow odnosi się przede wszystkim do

pokartezjańskiej, mechanicystycznej koncepcji świata, w którym wszystko da się wyjaśnić za

pomocą geometrycznych właściwości przestrzeni i fizycznych praw ruchu, narzucanych światu

przez poznającą jaźń. Skoro poznać naukowo znaczy oddać zaobserwowane między faktami

związki za pomocą języka matematyki, to trudno mówić o łączności nauki z realnym życiem.

Postawa aprioryczna oraz poszukiwanie tego, co ogólne, nie może przynieść też odpowiedzi na

pytanie o to, co w danym momencie dotyka i nurtuje człowieka jako jednostkę. Nauka jawi się więc

jako technika rozstrzygania, udzielanego „z góry”, o możliwych sytuacjach zachodzących w

świecie; nauka z gruntu jest arbitralna W tym kontekście Szestow podejmuje jeszcze dwie ważne

kwestie. Pierwsza dotyczy zideologizowania prawdy naukowej; w jej perspektywie odmawia się

bowiem prawomocności innym sferom poznania (zwłaszcza religijnego), udzielającym odpowiedzi

na pytania przez naukę pomijane. Druga odnosi się zaś do prawomocności samej prawdy naukowej.

Skoro jest ona prawdą probabilistyczną, płynącą z uogólnienia skończonej liczby doświadczeń, to

na jakiej podstawie rości sobie pretensje do prawomocności i absolutności? W świetle tych pytań

metodologia oraz aksjologiczna wartość nauki zostają zanegowane. Szestow mówi, że aby uwolnić

się od ogólności i aprioryczności, należy porzucić naukę i odpowiedzi na pytania egzystencji szukać

w Bogu. Należy porzucić Drogę Mniemań na rzecz Drogi Prawdy .

3. Ostatnim ważnym wątkiem książki Szestowa jest zawarta w niej wizja metafizyczna. W sumie

stanowi ona najmniej samodzielny element szestowowskiej myśli, przywołujący na myśl filiacje z

pracami Kierkegaarda i dociekaniami Nietzschego. Podstawową w poglądach Szestowa jakością

metafizyczną jest niewątpliwie „procesualność” /9/ bytu. Jest ona wyznaczana za pomocą kategorii

„czasu” i „sprzeczności”, płynących ze sposobu, w jaki człowiek doświadcza świata. „Czas”

wprowadza do świata swoisty paradoks, człowiek uświadamia sobie nonsensowność zespolenia w

bycie statycznej i powszechnej istoty z dynamicznym, zanurzonym w czasie, zmiennym istnieniem.

Skoro zaś istnienie stanowi „warunek” istoty, zanegowana zostaje możliwość ogólnego,

obiektywnego poznania świata. Powoduje to daleko idące skutki. Przede wszystkim niemożliwe

staje się ustalenie jakiejkolwiek celowości rzeczy, brakuje bowiem stałych punktów odniesienia,

przez to zaś świat rozsypuje się na nieskończoną ilość wzajemnie sprzecznych, następujących po

sobie zjawisk, niemożliwych do powiązania oraz uzgodnienia. Umieszczony w takim świecie

szestowowski człowiek odkrywa swój egzystencjalny tragizm. I on przecież podlega

„procesualności” istnienia, dotykają go najróżniejsze, nieprzewidywalne wydarzenia, doznaje w

sobie sprzeczności (lęk i spokój, ból i szczęście itp.) niewytłumaczalnych ogólnymi, ustalonymi z

góry rozstrzygnięciami nauki. Jego lęk pogłębia również odkrycie własnej etycznej

odpowiedzialności. Każdy system moralny, „obiektywny” i ogólnikowy, stanowi jedynie

schematyczny opis ludzkiej sytuacji, opis holistyczny, niezgodny z warunkami egzystencji. Jedyną

szansą dla człowieka jest według Szestowa wiara, wychylenie ku Transcendensowi. W świetle

wiary człowiek może dostrzec w przyszłości dar od Boga, dar wzywający do pokory oraz wyzbycia

się lęku. Przyszłości nie można bowiem przewidzieć, sama w sobie stanowi ona budzącą lęk

niewiadomą. W perspektywie wiary jednakże jest ona odsłaniana przez Boga, choć i tak nie da się

jej opisać - można ją tylko przeżyć. „Procesualność” – sprzeczność - wpisana jest w myśli

szestowskiej także w byt Boga. Jest on zarazem całkowicie niepoznawalny i nieprzewidywalny.

Szestow potwierdza tę tezę, sięgając do Biblii i ustalając, że najważniejsze dla historii zbawienia

rzeczy dokonują się w sprzeczności z ustanowionym przez Boga prawem. Absolut jest więc

pozbawiony oblicza, nie ma twarzy. Stwierdzenie to, będące radykalizacją stanowiska

judaistycznego /10/, podważa więc sensowność religii opartych na doktrynie (zwłaszcza

prawosławia i Kościoła katolickiego) i przenosi punkt ciężkości na osobistą, niezapośredniczoną

relację człowieka z Transcendensem (skłonność wyraźnie protestancka). W świecie egzystencjalnie

rozumianej sprzeczności każdy byt jawi się jako osamotniony i skazany na lęk, wolność,

samostanowienie. Opcja ta funduje relatywizm, a nawet nihilizm /11/, pogłębiony podstawową

sprzecznością odkrywaną przez człowieka w nim samym, taką mianowicie, że zło nie stanowi

okaleczenia ludzkiej natury, ale - wraz z dobrem – naturę tę tworzy!/12/ .

4. Rzetelne przedyskutowanie poglądów Szestowa przekracza ramy recenzenckiego szkicu.

Wymaga bowiem zaangażowania specjalistów przynajmniej z takich dziedzin, jak teologia,

filozofia oraz religioznawstwo, gdyż na ich przecięciu lokuje się problematyka podjęta w Na

szalach Hioba. Niemniej warto pokusić się o ukazanie głównych trudności szestowowskiej myśli,

podjąć choćby krótką i ogólną dyskusję z zawartymi w niej sprzecznościami, a nawet

przekłamaniami. Wiele rozstrzygnięć autora Na szalach Hioba nosi bowiem znamiona arbitralności,

a przede wszystkim braku „świadomości historycznej”.

A) Na początku warto ustosunkować się do szestowowskiej „koncepcji” Boga, implikuje ona

bowiem konkretne rozstrzygnięcia epistemologiczne, a przez to rozumienie relacji zachodzących

między nauką a wiarą. Bóg Szestowa jest bytem-bez-oblicza, Bogiem, którego nie sposób

intelektualnie poznać. Spowodowane jest to absolutną wolnością Boga, decydującą o Jego

zmienności, nieprzewidywalności. Jako Byt znajdujący się ponad porządkiem moralnym i

intelektualnym, dzięki swemu stawaniu się, arbitralnemu negowaniu ustalonych przez siebie praw

oraz dobrowolnemu wybieraniu tych, z którymi wejdzie w relację, Bóg jawi się Szestowowi jako

Bóg żywy, transcendentny, prawdziwie osobowy. Jednym z głównych punktów szestowowskiej

krytyki filozofii pokartezjańskiej jest idea Boga niezmiennego, doskonale stałego, będącego przez

to gwarancją zarówno ludzkiego poznania, jak i wiecznego, nieśmiertelnego elementu, który tkwi w

człowieczeństwie. W świetle szestowowskich założeń stanowisko to jest jednak dwuznaczne. Autor

Na szalach Hioba nie zauważa bowiem biblijnego rodowodu niezmienności Absolutu, a ideę tę

ukazują księgi zarówno Starego, jak i Nowego Testamentu (por. Mal 3, 6; Lb 23, 19; Jk 1, 17). A

przecież Objawienie postulowane jest przez Szestowa jako poznawczo pewne. Bóg niezmienny nie

musi utożsamiać się z Absolutem filozoficznym, tym bardziej z kartezjańską wersją rozumienia

Absolutu. Szestow zwalcza Boga rozumianego jako pierwotna idea intelektu, stanowiąca przyczynę

stworzenia i odpowiedzialna za podtrzymywanie mechanicystycznie rozumianego świata

rządzonego niezmiennymi prawami geometrii i ruchu. W filozofii pokartezjańskiej Absolut

rzeczywiście zredukowany zostaje do przyczyny natury, a w konsekwencji do utożsamienia z

naturą /13/, nie ma to jednak nic wspólnego z Boską niezmiennością. Niezmienność tak radykalnie

podkreślana - na podstawie przesłanek stricte filozoficznych - przez Plotyna czy św. Augustyna i

Tomasza z Akwinu (czerpiących zarówno z Objawienia, jak i z filozofii) nie tylko nie znosi

osobowości Absolutu, ale ukazuje mocno jedność prawdy rozumowej oraz objawionej: ostatecznie

w systemie Plotyna dochodzi do utożsamienia Boga religii i absolutu filozofii, co Szestow w swej

książce zauważa. Prezentowana w Na szalach Hioba idea zmienności Boga, Jego nieograniczonej

niczym wolności podważa także poznawczy walor Biblii. Objawienie stanowi tu tylko przejaw

boskiego istnienia, nie zobowiązujący ani moralnie (skoro dekalog nie odnosi się do wartości

stałych - Bóg zbawia w sprzeczności z aksjologią dekalogu itd.), ani epistemologicznie ( krytyka

pojęciowego, prawdziwościowego poznania Boga w religiach opartych na dogmatach, które mają

źródło biblijne); tym samym unieważnia Szestow własne ustalenia filozoficzne i egzegetyczne,

czyni bowiem siebie autorem prawdy. W sumie popada tu Szestow w agnostycyzm oraz skrajny

subiektywizm. Ze względu na całkowitą nieokreśloność Absolutu człowiek staje się przedmiotem

decydującym o tym, co dobre i prawe, a także o tym, które ze swych doznań życiowych uznać

należy za ekstazę, moment zrozumienia woli boskiej względem ludzi. Pod znakiem zapytania staje

także obiektywność (a więc pośrednio i realność) łaski, której potrzebę Szestow nieustannie

podkreśla, plasując przesłanie z Na szalach Hioba pośród propozycji autosoteriologicznych.

Szestowowski historyzm (widoczny w mocno zarysowanej „procesualności” bytu) stawia w

dwuznacznym świetle również problem Boga jako osoby. Skoro konstytuuje Go relacja ze

sprzecznym oraz zmiennym człowiekiem, osobowy charakter Absolutu staje się czymś nie tylko

subiektywnym (tylu Bogów, ilu ludzi), ale fundowany jest w historycznym rozwoju świata, stanowi

jego wynik. Wnioski te okazują się sprzeczne z danymi Objawienia. Sprzeczna z biblijnym

przesłaniem jest również idea niepoznawalności Boga przez pryzmat ludzkich pojęć. Zarówno w

Starym, jak i Nowym Testamencie Absolut określany bywa jako miłość, prawda, dobro czy

życie /14/. Terminy te stosowane są tutaj analogicznie, czego Szestow nie rozumie lub nie

dostrzega, unifikując (ujednoznaczniając) język i prowokując w ten sposób powstanie kolejnego

filozoficznego problemu.

B) Arbitralne rozstrzygnięcia dotyczące koncepcji Absolutu znajdują odzwierciedlenie w

epistemologicznych poglądach Szestowa. Zmienny Bóg nie może być gwarantem odkrywanych

przez człowieka prawd. Na szalach Hioba nawiązuje w tym punkcie do toczonego w XIII wieku

sporu o „dwie prawdy”, prawdę rozumu i prawdę wiary. I tutaj jednak do właściwego postawienia

problemu brakuje Szestowi znajomości historii filozofii. Głównym autorytetem, na jaki powołuje

się Szestow, jest w tym wypadku Tertulian, chrześcijański apologeta z II wieku, będący

nieprzejednanym wrogiem „ludzkiej” mądrości, obsypujący inwektywami starożytnych myślicieli

oraz wskazujący chrześcijanom interpretowane w Kościele Pismo Święte jako jedyne kryterium

prawdy. Pomija tu Szestow apologetów od Tertuliana starszych, jak Justyn Męczennik czy Tacjan.

Pierwszy z nich ukazuje filozofie starożytnych (zwł. platonizm) oraz prawdy wiary jako dwa

momenty objawienia tego samego Boga. Drugi, owszem, przeciwstawia prawdę wiary doktrynom

filozoficznym, dostrzega jednak zgodność prawd filozoficznych z Objawieniem (tłumaczy to,

podobnie jak później Orygenes, tym, że teksty Biblii są starsze od pism Greków i że Grecy po

prostu przejęli z niej część poglądów). Kolejną trudnością jest tu fakt, iż Tertulian przyjmował

interpretację Objawienia w Kościele (zasadności którego Szestow przeczy), po czym

sprzeniewierzył się tym poglądom, przechodząc najpierw do sekty montanistów, a następnie

zakładając własną. Sam Szestow afirmuje stanowisko głoszące istnienie dwóch prawd. Nie tylko

rozdziela prawdę naukową (rozumową) od prawdy wiary, ale uznaje ważność wyłącznie tej drugiej.

Formułuje przy okazji zarzut pod adresem Kościoła oraz Akwinaty, którzy - podobno arbitralnie -

przyjmują ich jedność. Szestow nie dostrzega tutaj biblijnego rodowodu jedności prawd. W Księdze

Rodzaju to człowiekowi powierza Bóg rolę nadania imion wszelkiemu stworzeniu. Dla

starożytnych imię stanowiło odzwierciedlenie istoty danego bytu, tekst ten afirmuje więc

poznawcze zdolności człowieka i ich boską prawomocność. Kwestia jedności prawdy nie zakłada

także, iż każde dociekanie rozumowe pokrywać się będzie z Objawieniem, wręcz przeciwnie -

Objawienie jest tu kryterium prawdy korygującym dociekania rozumu (w dziełku O wieczności

świata Tomasz wyraźnie twierdzi, że na drodze rozumowej nie dojdziemy do odkrycia creatio ex

nihilo , jest ono jednak potwierdzone w sposób pewny autorytetem Boga); a wątpliwości rozumu co

do prawd wiary traktowane są jako grzech/15/ . Warto także dostrzec wewnętrzną sprzeczność

szestowizmu. W otwierającej tom rozprawie postuluje Szestow poznanie realistyczne, odtwarzające

rzeczywisty świat. W dalszym toku wywodów /16/ za realistyczne uznaje jednak platońskie

kontemplowanie idei, a Arystotelesa czyni twórcą wszelkich nurtów filozofii idealistycznych,

filozofii świadomości /17/. Uznając zaś Plotyna za jeden z najważniejszych dla siebie autorytetów,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: