1. WPROWADZENIE DO ROZWAŻAŃ
1.1. Wstęp
Zadania eksploatacyjne. Mawiane obecnie do wykonania urządzeniom technicznym, są coraz trudniejsze i coraz hardziej skomplikowane. Dlatego prawie każde współczesne urządzenie jest systemem, przeważnie zautomatyzowanym lub zrobotyzowanym. Ważną częścią tego systemu jest podsystem wykonawczy; jest to zwykle urządzenie elektromechaniczne, sterowane za pomocą układów elektronicznych, zasilanych informacjami nadawanymi coraz częściej w postaci numerycznej. Efektywne i niezawodne funkcjonowanie całego urządzenia zależy w dużej mierze od jakości funkcjonowania tego podsystemu wykonawczego [27, 47, 54,,74, 107].
Odpowiedni, oczekiwany przez użytkownika, stan techniczny, własności oraz procesy i związki, zachodzące w urządzeniu technicznym podczas funkcjonowania mają decydujące znaczenie dla pomyślnej realizacji zadania eksploatacyjnego. Uzyskanie takiego stanu i tych własności oraz zapewnienie ich trwałości osiąga się podejmując działania mające na celu. z jednej strony, możliwie dokładne poznanie badanego urządzenia i sposobu jego funkcjonowania, a z drugiej strony - ciągłe usprawnianie procesów, których celem jest zbudowanie urządzenia i jego efektywna eksploatacja. W życiu każdego urządzenia technicznego wyróżnia się cztery etapy:
1) wartościowanie - działania, które na podstawie wiedzy oraz informacji uzyskanych z badań podstawowych i stosowanych, pozwalają podjąć decyzję o budowie urządzenia, spełniającego określone warunki techniczne i ekonomiczne,
2) konstruowanie - to projektowanie, wytworzenie i przebadanie prototypu urządzenia. przygotowanie dokumentacji wykonawczej itp..
3) wytwarzanie - jest to etap produkcji, uruchomienia, kontroli technicznej, promocji, dystrybucji i serwisu urządzenia,
4) eksploatacja - jest to etap praktycznego stosowania, podczas którego urządzę nie funkcjonuje zgodnie ze swoim przeznaczeniem. Jako piąty etap „życia" urządzenia technicznego wymienia się obecnie recykling. Jest on realizowany po zakończeniu eksploatacji i polega na odzyskaniu i wykorzystaniu części, które mogą być nadal użytkowane i przeróbce pozostałych na materiały do budowy nowych urządzeń.
Prawidłowy przebieg wszystkich etapów życia urządzenia technicznego może zapewnić tylko odpowiednie działanie człowieka. To działanie jest wyznaczane przez szereg następujących po sobie kroków, dotyczących wartościowania, konstruowania, wytwarzania i eksploatacji. Każdy krok powinna poprzedzać dogłębna analiza, której rezultatem jest wybór i decyzja o jego realizacji. Wybór i decyzja o realizacji jakiegokolwiek działania, na każdym etapie życia urządzenia technicznego, wymaga informacji o tym, jakie jest urządzenie, jak ono funkcjonuje i jakie procesy w nim zachodzą; dotyczy to w szczególności własności, sposobu funkcjonowania i procesów zachodzących we wszystkich podzespołach urządzenia. Pozyskiwanie tych informacji jest podstawowym zadaniem diagnostyki technicznej [44, 45, 74, 79, 103, 106, 107].
Wiarygodne informacje są podstawą dla podjęcia decyzji sprzyjających wytworzeniu i efektywnemu wykorzystaniu urządzenia. Jest to szczególnie ważne na etapie wartościowania, kiedy urządzenie jeszcze nie istnieje w postaci materialnej. Błędne decyzje podjęte wtedy niosą negatywne skutki, które są trudne, a często niemożliwe do usunięcia na dalszych etapach życia urządzenia. Prawdziwe informacje sprzyjają również podejmowaniu decyzji, które pozwalają unikać niespodziewanych awarii, planować terminy przeglądów, remontów, wycofania z produkcji itp. Podstawowymi kategoriami w diagnostyce urządzeń technicznych są: system, odzwierciedlenie, model, stan, odwzorowanie, sygnał, badania, informacja i diagnoza. Te kategorie, aczkolwiek logicznie niejednorodne, stanowią fundament diagnostyki technicznej jako dziedziny nauki i wyznaczają sposób rozumowania przy analizie i omawianiu związanych z nią problemów oraz podejmowaniu decyzji na poziomie metodologii i metodyki badań. Ogólnie biorąc, poszukiwane informacje dotyczą stanu technicznego i własności urządzenia, które najlepiej ujawniają się podczas funkcjonowania, poprzez zachodzące w nim procesy i związki. Systemowe postrzeganie i obrazowanie urządzenia technicznego, które pozwala go odzwierciedlić w postaci modelu, stanowi podstawę dla prawidłowego i efektywnego pozyskiwania tych informacji. Aktualny stan wiedzy i możliwości badawcze sprawiają, że informacje uzyskane z badania modelu dotyczą zawsze tylko pewnego, wybranego stanu lub własności, odniesionych do pewnego fragmentu (segmentu) składu i struktury urządzenia, który stanowi przedmiot szczególnych zainteresowań badacza [18, 55, 57, 58, 73].Przetworzone i odpowiednio opracowane informacje tworzą, uzupełniają bądź weryfikują wiedzę, która przynajmniej w przybliżeniu pozwala odpowiedzieć na pytanie: jakie jest urządzenie, jak ono funkcjonuje i jakie są inne możliwe formy jego funkcjonowania? Jest to konieczne, w przypadku zagadnień technicznych, uściślenie i rozszerzenie pytania: jak on się zachowuje? - na które próbuje odpowiedzieć cybernetyka, badając różnego rodzaju przedmioty poznania [2, 39, 58, 98,99, 100].
Posiadaną wiedzę można wykorzystać niezależnie od tego czy urządzenie już istnieje i funkcjonuje, czy też pozostaje tylko w zamyśle twórcy. Służy ona do wytwarzania nowych urządzeń, doskonalszych technicznie, oraz wykonywania coraz bardziej skomplikowanych zadań eksploatacyjnych. Jest również podstawą do podejmowania decyzji, których konsekwencją są działania (lub ich brak), zmierzające do możliwie najlepszego przystosowania urządzenia do realizacji zadania eksploatacyjnego. Rezultatem niepełnej bądź fałszywej wiedzy mogą by błędne decyzje, niosące za sobą kosztowne, a niekiedy tragiczne konsekwencje.
1.2. Informacja w diagnostyce
W. Pogorzelski [82, 83] twierdzi, że „jednym ze sposobów interpretacji sytuacji praktycznej człowieka wobec świata, jest humanistyczne rozumienie". Łatwo zauważyć, że podstawą tego rozumienia jest wiedza o świecie i środowisku, w którym człowiek żyje. Potrzeba rozumienia ukształtowała informacyjną postawę współczesnego człowieka. To oznacza, że jest on w stanie przyswajać, rozumieć i przetwarzać informacje, które tworzą nową wiedzę o świecie, lub potwierdzają bądź weryfikują wiedzę już posiadaną.
Rozwój cywilizacji sprawił, że żyjemy w epoce inżynierii informacji. Poznawcza ciekawość człowieka, poparta praktycznym zapotrzebowaniem powoduje, że cały świat gorączkowo pozyskuje, przetwarza i przekazuje (a ściślej biorąc sprzedaje) informacje. Ten proces, który trwa od początku pojawienia się na Ziemi osobnika zwanego homo sapiens, ale w epoce efektywnych i wydajnych systemów informatycznych oraz powszechnej komputeryzacji, został on wyraźnie zwielokrotniony i przyspieszony.
Informacje diagnostyczne można pozyskiwać na drodze teoretycznej lub doświadczalnej. W pierwszym przypadku badania zmierzające do pozyskania informacji są prowadzone na modelu matematycznym. Jest to, zgodny z prawami fizyki, sformalizowany opis urządzenia i zachodzących w nim procesów i związków. Poszukiwane informacje powinny być zawarte w rozwiązaniu równań, stanowiących ten opis. W drugim przypadku informacje uzyskuje się dzięki badaniom empirycznym urządzenia lub jego modelu materialnego. Wraz z rozwojem metod i środków, niezbędnych do tych badań, a w szczególności informatycznych metod pozyskiwania i przetwarzania danych uzyskanych z pomiarów, ta druga możliwość odgrywa coraz większą rolę w diagnostyce technicznej.
Każde urządzenie techniczne, w każdej chwili lub w każdym przedziale czasu, znajduje się w jakimś stanie, posiada jakieś własności, zachodzą w nim jakieś procesy i związki. Zadaniem diagnostyki technicznej jest badanie i określanie tego stanu lub tych własności. Warunki eksploatacji urządzeń technicznych podyktowały postulat prakseologiczny, który powinien być uwzględniony w każdych badaniach diagnostycznych. Chodzi o to, aby źródłem wiarygodnych informacji były badania przeprowadzone w sposób pośredni, bez demontażu urządzenia, które nie zakłócają jego funkcjonowania.
W przedmowie do pracy, wymienionej w spisie bibliografii pod numerem [92], redaktorzy i współautorzy, B. Żółtowski i Cz. Cempel piszą: „charakterystyczna dla materii, obiektywna właściwość odbicia, przejawia się w powstawaniu i przekazywaniu określonych informacji o stanie obiektów świata „materialnego" i dalej: „informacja jako jeden z aspektów odbicia przedstawia uporządkowane odbicie stanu świata realnego i istniejących w tym świecie związków przyczynowo — skutkowych". Prawdziwość tych stwierdzeń stanowi podstawę do realizacji przytoczonego postulatu, postawionego przez prakseologię. „Właściwość odbicia" pozwala bowiem wykorzystać zewnętrzne objawy funkcjonowania urządzenia, dla uzyskania informacji diagnostycznych, o jego stanie i własnościach, bez ingerencji do jego wnętrza. W konsekwencji na właściwości odbicia opiera się większość metod, empirycznych badań diagnostycznych urządzeń technicznych.
W rezultacie badań empirycznych uzyskuje się zbiór danych w postaci wartości liczbowych lub przebiegów funkcji. Poszukiwane informacje uzyskuje się w rezultacie odpowiedniej selekcji, uporządkowania i opracowania tych danych. Prawidłowe zinterpretowanie tych informacji pozwala formułować sądy lub twierdzenia, dotyczące badanego stanu lub własności urządzenia, które są wnioskami z badań diagnostycznych. Wnioskowanie jest ostatnim krokiem procesu badawczego [17,20,21,34].
Sądy lub twierdzenia, które są treścią wniosków mogą być wykorzystane doraźnie do dokonania wyboru i podjęcia odpowiednich decyzji, dotyczących przeglądów, czynności obsługowych, napraw itp. lub, w przypadku badań poznawczych, mogą one tworzyć, wzbogacać lub weryfikować wiedzę o urządzeniu i zachodzących w nim procesach i związkach.
Informacje uzyskane z badań powinny być prawdziwe. W praktyce badań diagnostycznych prawdziwość informacji ocenia się uwzględniając kryterium prawdy, przyjęte zgodnie z koncepcją powszechnego uznania. Mówi ono, że prawdziwe są informacje, sądy i twierdzenia, uznane obecnie za takie przez autorytety z danej dziedziny. W naukach technicznych, tak określona prawdziwość informacji wymaga ciągłej weryfikacji [23,40, 58, 89, 98].
Diagnostyka techniczna jest dziedziną, w której brak jest jeszcze w pełni opracowanych, podstaw metodologicznych i teoretycznych do tworzenia odpowiednich, adekwatnych modeli badanych urządzeń technicznych oraz modeli operacyjno-informacyjnych, odzwierciedlających procedury badawcze. Te względy (oprócz błędów popełnianych przez badaczy) powodują, że informacje diagnostyczne uzyskane z badań urządzeń technicznych, bywają niepewne lub nawet fałszywe. W konsekwencji, wiedza wytworzona na ich podstawie będzie zawsze niepełna, mniej lub bardziej przybliżona i może się zmieniać wraz z pozyskiwaniem nowych informacji.
1.3. Metodologiczne problemy diagnostyki technicznej
Każda nauka musi się opierać na faktach; w naukach technicznych są to zdarzenia i zjawiska odniesione do przedmiotów, którymi są urządzenia techniczne. Fakty, które zaistniały lub mogą zaistnieć, są szczególnie ważne w tych dziedzinach nauki, w których dochodzenie do prawdy opiera się na eksperymencie. Jedną z tych dziedzin jest diagnostyka techniczna. Badanie faktów, pozwalające na wydawanie prawdziwych sądów lub twierdzeń o stanie i własnościach urządzenia, wymaga podjęcia szeregu działań wstępnych, dotyczących głównie metodologii i metodyki, które mają na celu:
- uzgodnienie języka,
- określenie: przedmiotu poznania, zadania diagnostycznego i metody badań,
- dokonanie zapisu tych ustaleń,
- pozyskanie danych, przy zastosowaniu wybranej metody badań,
- przetwarzanie tych danych na informacje i wiedzę o urządzeniu.
Efektywne wypełnienie tych działań wymaga posiadania dodatkowej wiedzy i umiejętności, ale umacnia i ugruntowuje znaczenie aksjologiczne i prakseologiczne diagnostyki technicznej, jako dziedziny nauki stosowanej [40, 41, 64, 65, 89, 98].
„Do gaju Akademosa nie mieli wstępu ci, którzy nie znali geometrii". Do problematyki współczesnych sporów metanaukowych nie mają praktycznie dostępu ci, dla których terminy: paradygmat, falsyfikacja czy epistemologia, są jedynie pustymi słowami". Łatwo zauważyć, że to stwierdzenie przytoczone przez J. Życińskiego [108] odnosi się obecnie nie tylko do sporów meta naukowych.
Dostęp do jakiejkolwiek dziedziny wiedzy jest trudny, a często wręcz niemożliwy, bez znajomości używanych w niej terminów oraz rozumienia pojęć, które te terminy oznaczają. Terminy, jako wyrazy (czasem symbole) służące do komunikowania się i wyrażania sądów, muszą być dobrze zdefiniowane i mieć ściśle określony obszar stosowania. Natomiast pojęcia są myślowymi odpowiednikami tych wyrazów, stanowiącymi formę odbicia istotnych elementów rzeczywistości w umyśle badacza. Ta forma jest kształtowana w procesie uczenia się myślenia abstrakcyjnego, nabywania praktyki, postępującego rozwoju języka myślenia i komunikowania się i jest niezbędna dla badania i poznawania tej rzeczywistości.
Znajomość terminów i pojęć, które one oznaczają, oprócz zaspokojenia wymagań badaczy ceniących ścisłość naukową, jest niezbędna dla opisu badanych zjawisk, obiektów i sytuacji, budowania ich modeli, formułowania i przekazywania informacji o ich własnościach oraz zachodzących w nich procesach i związkach. Dotyczy to w szczególności zjawisk, obiektów i sytuacji, które są przedmiotem zainteresowania dziedzin nauki o charakterze interdyscyplinarnym. Zdarza się wtedy, że w zależności od dyscypliny, jeden termin może oznaczać kilka różnych pojęć lub to samo pojęcie może być oznaczane różnymi terminami.
Diagnostyka techniczna korzysta z osiągnięć matematyki, mechaniki, cybernetyki, teorii systemów, miernictwa i jeszcze kilku innych dziedzin nauki. W konsekwencji terminologia i zbiór pojęć wykorzystywanych w diagnostyce są dość obszerne, różnorodne i niejednokrotnie wieloznaczne. Tym bardziej, ich syntaktyczna i semantyczna jednoznaczność powinna być tak dopracowana, aby nie budzić zastrzeżeń.
Wymagania metodologiczne, które należy spełnić, aby przeprowadzić badania i uzyskać wiarygodną diagnozę, dotyczą określenia przedmiotu poznania i celu badań, sformułowania i rozwiązania zadania diagnostycznego, a także metodyki i praktycznej realizacji takiej metody badań, która pozwoli na osiągnięcie tego celu. A tym celem jest zawsze uzyskanie wiarygodnych informacji o urządzeniu i zachodzących w nim procesach i związkach.
Urządzenie techniczne, jako przedmiot poznania, jest zawsze reprezentowane przez model. Nawet wtedy, gdy badania są prowadzone na rzeczywistym urządzeniu, konieczność ograniczenia ich zakresu oraz brak pełnej wiedzy o przedmiocie poznania, powodują, że urządzenie jest postrzegane w sposób uproszczony, podporządkowany postawionemu celowi i spełnia wszystkie aksjomaty określające jego własny model.
Pragmatyka języka wymaga, aby informacje o modelu, zadaniu diagnostycznym i sposobie jego rozwiązania, dały się przechować, odtworzyć, a także przekazać w postaci komunikatu innym badaczom. Ten warunek tzw. komunikacyjności można stosunkowo łatwo spełnić wtedy, gdy model, badane wielkości oraz zadanie diagnostyczne dadzą się zapisać w postaci sformalizowanej. Zapis sformalizowany może mieć charakter ilościowy i jakościowy. Interpretacja tego zapisu, czyli model matematyczny urządzenia technicznego ma postać układu równań (przeważnie różniczkowych). Rezultatem rozwiązania tych równań są dane służące do sformułowania informacji o przedmiocie badań. Dla celów diagnostyki technicznej wystarczy model jakościowy, który jest formalną reprezentacją badanego urządzenia i rozwiązywanego zadania diagnostycznego [19, 32, 46, 55, 57, 59, 62, 90, 101].
W badaniach diagnostycznych wykorzystuje się na ogół sygnały niosące informacje o zaistniałych symptomach, właściwych dla stanu urządzenia, jego własności, a także o zachodzących w nim procesach i związkach. Przeważnie pozwala to badać urządzenie podczas jego normalnego funkcjonowania bez poważnego zakłócania procesu użytkowania. Dla określenia badanych wielkości wykorzystuje się wektorową notację sygnału i badanego stanu, a zadanie diagnostyczne zapisuje się w postaci odwzorowania tych dwóch wielkości [16, 20, 21, 47, 50, 54, 57, 79].
Jeżeli zadanie diagnostyczne zostało dobrze sformułowane, to zawarte w sygnale, poszukiwane informacje są zakodowane. Aby je odczytać, sygnał należy pobrać i obrobić. Ponieważ sygnały emitowane przez funkcjonujące urządzenia techniczne są na ogół funkcjami stochastycznymi (argumentami takich funkcji są czas i zmienna losowa), ta obróbka polega na wyznaczeniu jednej lub kilku estymat, wybranej, nielosowej charakterystyki takiej funkcji [1, 5, 7, 9, 17, 36, 37, 71, 77, 78,80,81,94, 96].
Do niedawna estymaty tych charakterystyk były wyznaczane metodami, które można nazywać analogowymi. Za pomocą odpowiednich przyrządów, np: mierników wartości średniej, analizatorów widma itp., wyznaczano estymaty, z sygnału nadawanego bezpośrednio przez funkcjonujące urządzenie lub z jego magnetycznej rejestracji. Obecnie, w dobie rozwijającej się żywiołowo komputeryzacji i technik informatycznych, poszukiwane estymaty, coraz częściej są obliczane z numerycznej reprezentacji sygnału diagnostycznego, uzyskanej w rezultacie przetwarzania analogowo-cyfrowego. Ta metoda jest znacznie tańsza, szybsza i bardziej uniwersalna. Poza tym matematyka stawia do dyspozycji diagnostyki coraz to nowe charakterystyki. Dla niektórych z nich (takich jak np. transformata falkowa, transformata czasowo-częstotliwościowa Wigner-Ville'a, transformata Hilberta, cepstrum), zbudowanie analogowego przyrządu pomiarowego byłoby trudne i kosztowne [3, 5, 7, 9, 11, 14, 25, 33, 50, 61, 63, 66, 74, 81, 94, 96].
Skończony czas pobrania oraz dyskretna postać sygnału powodują, że obliczone estymaty mają również postać dyskretną. Te czynniki, a także sama procedura wyznaczania estymat wymagają dokładnego rozpoznania sposobu wytwarzania i prezentacji, zawartych w nich informacji. Jest on z reguły inny niż w przypadku analogowej obróbki sygnałów diagnostycznych.
2. POJĘCIA PODSTAWOWE
2.1. Ważniejsze terminy
Terminy i oznaczane przez nie pojęcia zostaną omówione w porządku alfabetycznym w postaci leksykonu. Definicje przytoczonych pojęć zostały zaczerpnięte z encyklopedii, słowników, odpowiednich norm, a także z pozycji oznaczonych w bibliografii numerami [1, 2, 22, 23, 26, 27, 34, 41, 63, 64, 65, 74, 82, 83, 84, 89, 90, 92, 93, 97, 98, 100, 101, 103, 105, 106, 107, 108] i skorygowane na potrzeby diagnostyki urządzeń technicznych i prezentowanych rozważań. Przytoczone pochodzenie większości terminów z języka greckiego lub łaciny, świadczy o wpływie kultury antycznej na współczesną cywilizację techniczną.
Aksjologia (od grec. axios, co znaczy: ważny, prawomocny i logos, tzn. słowo) - ogólna teoria wartości, wieloaspektowe badania wartości, które wyrosły z etycznych koncepcji dobra, badanie natury i ustalanie kryteriów wartościowania.
Aksjomat (od grec. axioma, co znaczy: przyjmuję za wiarygodne) - jest to postulat pewnik, zdanie przyjęte w danej teorii jako prawdziwe bez dowodu; treść aksjomatów powinna być prosta i oczywista.
Algorytm (od łac. algorithmus, pochodzącego od arab. przydomka matematyka: al-Chwarizmi; zmieniony pod wpływem grec. arithmos, co znaczy: liczba) -jest to zbiór reguł prowadzących do rozwiązania problemu w skończonej liczbie kroków; w praktyce te reguły są zapisane w postaci znaków i relacji matematycznych lub logicznych. Algorytm powinien: 1) być dokładnie i jednoznacznie określony, 2) być uniwersalny dla określonej klasy zadań i 3) dać się rozwiązać po skończonej liczbie operacji.
Badania - to czynności zmierzające do adekwatnego poznania własności, procesów i związków, zachodzących w badanych systemach; polegają one na obserwacji, zbieraniu i przetwarzaniu danych w celu uzyskania informacji.
Baza danych - jest to uporządkowany zbiór wielkości (w matematyce i technice są one na ogół przestawiane w postaci ilościowej), wykorzystywanych w operacjach matematycznych lub logicznych.
Charakterystyki systemu - zbiór wartości lub funkcji wybranych wielkości, na ogół fizycznych, opisujących stan lub własności systemu.
Cybernetyka (od grec. kybernetikos, co znaczy: sterujący) - nauka badająca zjawiska zachowania się, sterowania i informowania, w układach zbudowanych z materii ożywione albo nieożywionej.
Dane - to surowe, nieuporządkowane, nie poddane analizie liczby i funkcje, opisujące fakty, dotyczące zjawisk, obiektów lub sytuacji.
Decyzja (od łac. decisio, to znaczy: postanowienie) - rozstrzygnięcie, realizacja wyboru, której konsekwencją jest podjęcie lub niepodjęcie działań.
Dedukcja (od łac. deductio, co znaczy: wyprowadzenie) - rozumowanie zgodne z kierunkiem wynikania logicznego; dany jest sąd, uznany za prawdziwy i na tej podstawie uznaje się następstwo. Na podstawie twierdzeń ogólnych można wydedukować poszczególne przypadki.
Eksperyment (od łac. experimentum, co znaczy: próba) - jest to zorganizowane działanie, wykonywane w celu uzyskania informacji o stanie lub własnościach systemu.
Eksploatacja (od łac. explicitus, co znaczy: uporządkowany) - jest to ogół wszystkich zdarzeń, zjawisk i procesów, zachodzących w systemie technicznym od chwili zakończenia procesu jego wytwarzania, aż do chwili likwidacji; głównym celem eksploatacji jest uzyskanie dóbr, dla wytworzenia których system został powołany do życia.
Epistemologia (od grec. episteme, co znaczy: wiedza prawdziwa i logos, tzn.: słowo) - teoria poznania w ogólnym znaczeniu, teoria wiedzy naukowej, teoriopoznawcze rozważania nad nauką i wiedzą. Bada modele myślenia naukowego. Rozpatruje naukę bądź jako układ ewoluujący i wówczas bada mechanizmy rozwoju pojęć i metod poznania naukowego, bądź jako układ statyczny i wtedy zajmuje się analizą języka nauki oraz badaniem istniejących struktur i procedur naukowych.
Estymata lub estymator (od łac. aestimare, co znaczy: cenić) - w diagnostyce technicznej miara sygnału, wyrażona w postaci wartości liczbowej lub określonej ilościowo funkcji, reprezentującej wybraną charakterystykę, np. wartość średnią lub widmo częstotliwościowe.
Gnoseologia (od grec. gnosis co znaczy: poznanie i logos, tzn.: słowo) - teoria poznania zjawisk, obiektów lub sytuacji, jeden z dwu głównych (obok ontologii) działów filozofii. Zajmuje się analizą procesów poznawczych prowadzących do zdobywania wiedzy i jej wykorzystywania oraz naukową i praktyczną wartością poznania. W odniesieniu do modelowania systemów naturalnych, podpowiada, jak wykorzystać wiedzę, aby zbudować model.
Heurystyka (od grec. heuristiko, co znaczy: odnajduję) - umiejętność wykrywania nowych faktów i związków między tymi faktami, prowadząca do poznania nowych prawd.
Identyfikacja (od łac. identificare, co znaczy: utożsamiać) - jest to działanie, zmierzające do wytworzenia modelu matematycznego, który zgodnie z przyjętym kryterium jakości wystarczająco dobrze opisuje zachowanie systemu technicznego, i jest na tyle prosty, że jest możliwa wszechstronna analiza aktualnie dostępnymi środkami, ale również wyróżnienie, odnalezienie jednego przedmiotu lub osoby spośród innych
Indukcja (od łac. inductio, co znaczy: wprowadzenie) - rozumowanie polegające na formułowaniu wniosków ogólnych z poszczególnych przypadków; przejście od zaobserwowanych przypadków do twierdzeń ogólnych, obejmujących również przypadki, które nie zostały zaobserwowane.
Informacja (od łac. ...
mariuszgti