8.Schyłek wieku kapitalizmu (1870-1918)(1).pdf

ŻYCIE CODZIENNE

Długi schyłek XIX wieku (1870-1918)

MIESZKANIE

Wraz z rozwojem przemysłu dynamicznie rozwijały się miasta. Najszybciej

rosły duże ośrodki miejskie w Królestwie Polskim. Przed wybuchem I wojny

światowej w Warszawie mieszkało ok. 850 tys. ludzi, w Łodzi zaś ok. 460 tys.

W innych zaborach miasta rosły wolniej i tylko Lwów przekroczył w tym czasie

granicę 200 tys. mieszkańców. W rozwoju przestrzennym miast przeszkadzała

polityka państw zaborczych, które ze względów strategicznych opasywały

miasta polskie pierścieniami fortyfikacji i terenów wojskowych. Doprowadzało to

do nieracjonalnego zagęszczenia zabudowy w śródmieściach i trudności w

kształtowaniu miejskiego ładu przestrzennego. Najwyraźniej było to widać w

Poznaniu i w Warszawie, w której w latach 1870-1914 trzykrotnie wzrosła

liczba mieszkańców, nie zmienił się natomiast obszar miasta wciśniętego w obwarowania.

Zagęszczenie zabudowy parcel miejskich spowodowało zaostrzenie się podziału na budynki frontowe, w

których mieściły się mieszkania bogatszych, i oficyny zamieszkane przez biedotę. Pogłębiał się także podział na

ulice eleganckie i dzielnice nędzy. Usprawnienie komunikacji miejskiej spowodowało, że na początku XX wieku w

dużych miastach zaczęły powstawać eleganckie dzielnice willowe z dala od centrum. Do tej pory bowiem

peryferia miast zamieszkiwane były przez ludność ubogą, którą nie stać było na mieszkanie w śródmieściu.

Mieszkania robotnicze niekoniecznie musiały znajdować się w zaniedbanych oficynach i suterynach. Wielkie

zakłady przemysłowe budowały bowiem dla swoich pracowników funkcjonalne osiedla mieszkaniowe.

Powstawały takie na Śląsku, w Łodzi. Można do nich zaliczyć także miasto Żyrardów - w całości

podporządkowane przestrzennie zakładowi przemysłowemu.

Mieszkania robotnicze składało się na ogół z jednego pokoju i kuchni, podczas gdy w mieszkaniach

średniozamożnego mieszczaństwa oprócz kuchni były zwykle dwa osobne pokoje - jadalny i sypialny. Różnica w

wyposażeniu polegała raczej na ilości i jakości sprzętów, a nie ich typie, choć w mieszkaniach robotników

nowoprzybyłych ze wsi często występowały jeszcze meble chłopskie. Szybko jednak były zastępowane meblami

mieszczańskimi. Oprócz łóżek, szaf, stołu i krzeseł w miejskim mieszkaniu zwykle rozstawiano przeszklony

kredens na naczynia stołowe oraz różne kanapy. W Królestwie Polskim częstym sprzętem był mały stolik pod

samowar. Do oświetlenia stosowano lampy naftowe, często zawieszane pod sufitem. Tuż przed wybuchem I

wojny światowej w większych miastach dość popularne stało się także oświetlenie elektryczne.

Podobnie jak mieszkania średniozamożnego mieszczaństwa wyposażone były wnętrza domów zubożałej

szlachty, która musiała przenieść się do miast, jak również drobnego ziemiaństwa na wsi. Te warstwy

przywiązywały jednak dużą wagę do pamiątek dawności swego rodu. Przejawiało się to w szczegółach

nadających wnętrzu archaiczny styl szlacheckiego dworu, takich jak biała broń zdobiąca ściany, wschodnie

kobierce, czasem jakieś zachowane meble staropolskie.

W najbardziej luksusowych warunkach żyli przedstawiciele kształtującej

się właśnie warstwy bogatej burżuazji. Przykładem ich mieszkań mogą być

pałace łódzkich fabrykantów. Były to pełne przepychu ogromne budynki,

liczące nawet po kilkadziesiąt pokoi. Zarówno ich architektura jak i wystrój

wewnętrzny odpowiadały potrzebom tej nowobogackiej warstwy. W

pomieszczeniach reprezentacyjnych ustawiano drogie, wymyślne meble,

kryształowe wazony, wieszano atrakcyjne obrazy. Urządzano całe sale w

modnych stylach historycznych - rokokowym lub empirowym. Mniejszą

popularność zyskał popularny na Zachodzie nowoczesny styl secesyjny.

Objął on przede wszystkim Kraków i Lwów, silnie związane ze stolicą tego

ruchu - Wiedniem. Luksus i przepych rezydencji fabrykanckich, mimo że

były wyśmiewane za brak smaku, wpływały na sposób urządzania wnętrz innych grup społecznych. Ulegała im

nie tylko nowa arystokracja z zaborczego nadania, lecz i zamożne ziemiaństwo ze starych rodów.

Chałupy chłopskie z tego okresu budowane były wedle tradycyjnych wzorów. Nastąpił tylko pewien postęp w

jakości wykończenia i wyposażenia wnętrza. Zachowane domy wiejskie z tych czasów obejrzeć można w

skansenach regionalnych. Są to przeważnie jednak tylko chałupy najzamożniejszych chłopów, porządniej

zbudowane i lepiej wyposażone niż przeciętne chaty na wsi w tym okresie.

Zestaw używanych przez chłopów mebli, do tej pory niemal wyłącznie własnej roboty, wzbogacił się o

wytwory stolarzy z małych miasteczek, takie jak szafy, łóżka, krzesła. W zamożniejszych chałupach pojawiły się

nawet zegary ścienne lub szafkowe. W oświetleniu wnętrz lampy naftowe wyparły łuczywa. Ściany ozdabiano

dekoracyjnymi tkaninami i oleodrukami, kupowanymi na jarmarkach. Rozwinęło się też ludowe zdobnictwo -

wycinanki, "pająki" itp. wykonywane z papieru glansowanego lub bibułki marszczonej.

KOMUNIKACJA

Największe znaczenie w komunikacji zdobyła kolej żelazna. Od lat siedemdziesiątych XIX wieku przybywało

na ziemiach polskich po 200-400 km linii kolejowych rocznie. Najgęstsza sieć torów powstała w zaborze pruskim,

a najrzadsza w Królestwie Polskim, gdzie od końca XIX wieku władze carskie wstrzymywały budowę linii na

lewym brzegu Wisły ze względów strategicznych.

Komunikację kolejową na ziemiach polskich utrudniał fakt, że istniało stosunkowo niewiele połączeń

pomiędzy poszczególnymi zaborami. W dodatku budowano tory o różnych szerokościach. W Prusach i Austro-

Węgrzech stosowano głównie tzw. normalny rozstaw szyn, przyjęty przez większość państw europejskich. W

Królestwie Polskim większość linii miała tzw. tory szerokie (rozstaw szyn był większy o ok. 9 cm od normalnego),

gdyż takich używano w Rosji. Tylko linia warszawsko-wiedeńska i parę mniejszych linii na lewym brzegu Wisły

miały tory normalne. Na początku XX wieku zastąpiono oświetlenie gazowe w wagonach lampami elektrycznymi

zasilanymi z prądnicy parowozu.

W związku z rozwojem linii kolejowych znacznie zmniejszyło się znaczenie transportu wodnego. Jedynym

towarem masowo spławianym rzekami było drewno. W wyniku konkurencji kolei podupadła także pasażerska

żegluga parowa na Wiśle, Warcie czy Noteci.

Kontynuowano akcję utwardzania dróg kołowych. Polegało to na ogół na wysypywaniu ich tłuczonym

kamieniem i ubiciu nawierzchni. Przyjęła się także znormalizowana szerokość szosy od 8,7 do 15,2 m. Pomimo

rozwoju kolei transport pojazdami zaprzężonymi w konie odgrywał wciąż bardzo ważną rolę. Nie służył już do

przewozów na większe odległości, ale skupił się na obsłudze stacji kolejowych. Towary dostarczone pociągiem,

należało bowiem dowieźć do bezpośrednich odbiorców, czasem dość daleko od dworców. Zaprzęgi konne

obsługiwały także przewozy pasażerskie tam gdzie nie dochodziła kolej.

Lekkie powozy służyły także do komunikacji miejskiej. Na utrzymanie prywatnego pojazdu mogli sobie

pozwolić tylko bogatsi. Pozostali korzystali z dorożek, oczekujących w wyznaczonych miejscach w ruchliwszych

punktach miasta. W Warszawie w 1875 roku były 783 powozy do wynajęcia, w tym 14 luksusowych karet.

Już w połowie lat sześćdziesiątych XIX wieku pojawiły się na ziemiach polskich pierwsze bicykle z dużym

kołem przednim i małym tylnym. Dopiero jednak po udoskonaleniu konstrukcji rowery zdobyły sobie popularność.

Produkowane od końca lat osiemdziesiątych w Łodzi posiadały już napęd na tylne koło za pomocą przekładni

łańcuchowej, klasyczną ramę i ogumienie pneumatyczne. Początkowo traktowane je jako sprzęt sportowy, lecz

jeszcze przed wybuchem I wojny światowej upowszechniły się w miastach jako środek transportu na krótsze

odległości.

Pierwsze samochody sprowadzono jeszcze w ostatnich latach XIX wieku. Szacuje się, że w 1914 roku na

ziemiach polskich było 15-20 tysięcy samochodów, przede wszystkim w Warszawie, Łodzi i dużych miastach w

zaborze pruskim. Należały one przede wszystkim do bogatej burżuazji i członków arystokracji.

Transport publiczny w miastach odbywał się początkowo omnibusami, czyli konnymi dyliżansami mogącymi

pomieścić kilkanaście osób. W Warszawie w 1875 roku było kilkadziesiąt omnibusów poruszających się po

stałych liniach oznaczonych numerami. Od 1866 roku kursował także pierwszy na ziemiach polskich tramwaj

konny na linii pomiędzy warszawskimi dworcami. Wkrótce pojawił się i w innych miastach: Gdańsku (1873),

Krakowie (1875) i Lwowie (1880). Pod koniec wieku zaczęły je wypierać tramwaje elektryczne: we Lwowie

pierwsza linia powstała w 1894 roku, w Bydgoszczy i Gdańsku w 1896, w Łodzi w 1898, w Warszawie zaś

dopiero na początku XX wieku.

Rozwój komunikacji spowodował pojawienie się nowoczesnej turystyki, mimo że dalsze wyjazdy były jeszcze

bardzo kosztowne i dostępne tylko dla najzamożniejszych. Spędzali oni letnie wakacje we francuskich lub

belgijskich kurortach nad Atlantykiem lub na Riwierze. Bogaci mieszkańcy Galicji chętnie jeździli nad Adriatyk.

Popularne były też Połąga na wybrzeżu litewskim oraz Sopot, gdzie istniały polskie pensjonaty. Jeździło się

również w góry - do Szwajcarii, Tyrolu lub do Zakopanego, które zrobiło się modne na przełomie wieków. Nieco

szerszy krąg mieszczan stać było natomiast na korzystanie z miejscowości letniskowych położonych w pobliżu

dużych miast. Pod Warszawą były to Otwock, Świder i Falenica; z Lublina jeździło się do Kazimierza, z Łodzi do

Andrzejowa lub Grotników.

OBIEG INFORMACJI

Wciąż wielki odsetek ludności, przede wszystkim w Królestwie Polskim i Galicji, stanowili analfabeci. Znacznie

jednak wzrosła liczba osób korzystających ze słowa pisanego oraz informacji drukowanych. Szybko zwiększała

się produkcja wydawnicza książek i czasopism. Tuż przed I wojną światową publikowano już ponad tysiąc tytułów

czasopism w języku polskim.

Nastąpiło umasowienie czytelnictwa gazet. Najpopularniejszy w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych

"Kurier Warszawski" miał 30 tys. abonentów. Wciąż zwiększała się jego objętość, a w 1883 roku zaczęły się

ukazywać dwa wydania dziennie - poranne i popołudniowe. Na przełomie wieku XIX i XX "Gazeta Grudziądzka"

przekroczyła 120 tys. nakładu, a wydawany w Warszawie w języku jidysz "Hajnt" nawet 150 tys. Nowym

zjawiskiem na początku XX wieku stała się polska prasa brukowa, która miała w sposób sensacyjny informować

jak najszersze grono czytelników.

W okresie tym nastąpił także rozkwit periodyków. Ukazywały się liczne tygodniki ilustrowane o treści literackiej,

tygodniki społeczne, czasopisma naukowe. Wzrosło znaczenie prasy dla ludu, na przykład "Gazety Świątecznej"

wydawanej w Warszawie, "Pszczółki" we Lwowie, czy "Katolika" w Bytomiu. W przeciwieństwie do swych

poprzedników tytuły te zarzuciły naiwną dydaktykę starając się rzeczywiście wyjść naprzeciw oczekiwaniom

odbiorców z warstw ludowych.

Prawdziwą rewolucją dla techniki pisania było upowszechnienie maszyn do pisania. Już w latach

osiemdziesiątych XIX wieku pojawiły się one w redakcjach gazet, administracjach fabryk, banków i firm

handlowych. Zwykle były to urządzenia importowane ze Stanów Zjednoczonych. Pojawienie się maszyn do

pisania zmniejszyło rolę kaligrafii i usprawniło tworzenie dokumentów.

W obiegu informacji wielką rolę odgrywało usprawnianie usług pocztowych. Od połowy XIX wieku wprowadzono

ujednolicony system opłat za listy. Upowszechniło się także stosowanie kopert. W 1869 roku poczta Austro-

Węgier jako pierwsza w świecie wprowadziła tańszą formę przesyłek - karty pocztowe. Wkrótce stały się one

niezwykle popularne nie tylko w Galicji, ale i w innych zaborach. Wiadomości można było przekazać również

telegrafem, który wszedł do cywilnego użycia.

Ogromnym przełomem w przekazywaniu informacji stał się telefon. Pierwsze telefony na ziemiach polskich

uruchomiono w latach osiemdziesiątych XIX wieku. W Warszawie i Wrocławiu pierwsze instalacje powstały w

1881 roku, w Łodzi w 1884, a w Poznaniu i Lwowie w 1885 roku. Rozwój telekomunikacji, mimo że spotykała się

ona z ogromnym zainteresowaniem, był jednak dość powolny. Tuż przed I wojną światową w Królestwie Polskim

1 telefon przypadał na 288 mieszkańców, podczas gdy w Niemczech na 49, a we Francji na 150. Centrale

telefoniczne obsługiwane były ręcznie. Pierwszą centralę automatyczną zainstalowano dopiero w 1909 roku w

Krakowie.

Jeszcze dwa inne wynalazki wpłynęły znacząco na obieg informacji. Po pierwsze fotografia. Znano i stosowano

już wcześniej, jednak dopiero w końcu XIX wieku zaczęła się upowszechniać dzięki wynalezieniu celuloidowego

filmu taśmowego. Uproszczenie obsługi aparatów fotograficznych i produkcja lekkich kamer przenośnych

spowodowała rozwój fotografii prasowej i amatorskiej.

Drugim przełomowym wynalazkiem było kino. Pionierskie na ziemiach polskich pokazy filmowe miały miejsce we

Lwowie w 1896 roku. Pierwsze stałe kino powstało w 1899 roku w Łodzi pod nazwą Teatr Żywych Fotografii.

Wyświetlane wówczas filmy miały charakter montażu atrakcji. W ciągu 15-20 minut seansu pokazywano kilka

krótkich, nie powiązanych ze sobą obrazków. Obok scenek inscenizowanych były wśród nich także zapisy

dokumentalne. W 1911 roku w Warszawie było już 30 kin. Równym zainteresowaniem cieszyły się filmy

fabularne, jak i krótkometrażówki pokazujące aktualne wydarzenia. Zdecydowana większość pokazywanych

filmów pochodziła z zagranicy. Część jednak produkowano w kraju - już w 1896 roku pionier polskiej

kinematografii Kazimierz Prószyński nakręcił kilka scen dokumentalnych w Warszawie.

UBIÓR

Rozwijająca się w drugiej połowie XIX wieku przemysłowa produkcja tkanin zmieniła

charakter odzieży. Materiały lniane i konopne wytwarzane metodami rzemieślniczymi,

lub nawet domowymi, zostały wyparte przez fabryczne wyroby bawełniane. Tkaniny

przemysłowe były mniej wytrzymałe, ale bardziej efektowne i dużo tańsze. Podobnie

dzięki maszynom dziewiarskim nie tylko zmienił się wygląd pończoch i skarpet, lecz

także stały się one powszechnie dostępne. Tak samo było z koronkami, haftami,

sztucznymi kwiatami, a nawet z obuwiem, których produkcję częściowo

zmechanizowano.

Równie ważną rolę odegrało rozpowszechnienie się maszyn do szycia. Dzięki nim

możliwa stała się chałupnicza produkcja ubrań gotowych, która obniżyła ceny odzieży i

doprowadziła do pewnego ujednolicenia wzornictwa. W efekcie coraz bardziej zanikało

stylistyczne zróżnicowanie stroju między warstwami społecznymi. Tania, popularna

odzież naśladowała wzory mody wysokiej, oczywiście w uproszczeniu i z pewnym opóźnieniem wobec

najnowszych trendów. Dla podkreślenia pozycji społecznej większe znaczenie zaczęła mieć nie tyle kosztowność

stroju, ile podążanie za najświeższymi prądami mody. W związku z tym dużym zainteresowaniem spotykały się

specjalistyczne pisma i żurnale poświęcone modzie, a wydawane w Paryżu, Brukseli, Wiedniu, Monachium lub

Berlinie - ówczesnych stolicach mody.

Światowe trendy w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX wieku

nakazywały mężczyznom nosić brązowy długi żakiet z wąskimi klapami, spodnie w

paski, a do koszuli zakładać wysoki kołnierzyk z rozchylającymi się rogami. Głowę

przykrywano melonikiem lub cylindrem. Od lat dziewięćdziesiątych XIX wieku przyjął

się tzw. garnitur, składający się ze spodni, kamizelki i marynarki wykonanych z tego

samego materiału. Oprócz brązowego i oliwkowego popularne stały się jeszcze

kolory granatowy, niebieski i beżowy. Koszule w paski wypierały tradycyjne białe,

spodnie zaś poczęły mieć ostro zaprasowany kant i mankiety.

Różnice stroju między warstwami społecznymi polegały na jakości materiału,

staranności wykonania i powolniejszego wśród uboższych podążania za modą.

Polskie drobnomieszczaństwo (bogatsi robotnicy, rzemieślnicy itp.) także zaczęło

kupować lub zamawiać garnitury. Pod nie noszono długie płócienne kalesony i

koszule, czasem kupowane gotowe, częściej szyte w domu. Do koszuli od święta

przypinano sztywny gors, kołnierzyk i mankiety. Ich popularne wersje produkowano

ze specjalnej masy gumowej, której nie trzeba było prać, wystarczyło zmywać. W

dni świąteczne zakładano także krawat. Zwykle był on związany na stałe, umocowany na gumce, lub zapinany z

tyłu na zatrzask przy tasiemce. Strój uzupełniały rękawiczki - latem białe, oraz melonik na głowie. Nogi okręcano

początkowo onucami, potem spopularyzowały się fabryczne skarpetki. Na nie zakładano buty zapinane na

guziczki, z dość wysokimi, sięgającymi za kostkę cholewkami. Wymogiem elegancji było noszenie od święta

laski.

Kobiety i dziewczęta ze wsi Władzin, pow. Mińsk Mazowiecki

(zróżnicowanie stroju ludowego ze względu na stan cywilny)

Podobnie stroje kobiece w tym środowisku były naśladownictwem

ubrań warstw zamożnych. Szyto je z tanich materiałów w domu lub

korzystano z pomocy zaprzyjaźnionych krawcowych. W przypadku

ubiorów kobiecych trudniej było jednak nadążać za modą, gdyż ta

często przechodziła radykalne zmiany. W latach siedemdziesiątych

XIX wieku sylwetkę kobiety kształtowała tzw. turniura, czyli sztywna

konstrukcja umieszczona na wysokości pośladków i uwydatniająca

tył figury. Do turniur trzeba było nosić specjalnie krojone suknie

długie do ziemi. Około 1878 roku modę tę zarzucono, a zaczęto

podkreślać szczupłość sylwetki za pomocą silnie zasznurowanych

gorsetów. Po paru latach znów wróciły turniury, aby w latach

dziewięćdziesiątych ustąpić prostszym i swobodniejszym żakietom

inspirowanym modą męską. W pierwszych latach XX wieku

pojawiła się tendencja do skrócenia sukien do kostek, a nawet

parę centymetrów wyżej. Po 1908 roku odsłonięto kobiecą szyję, dotąd szczelnie przykrytą

wysokim kołnierzem. Okres I wojny światowej miał stać się przełomem w modzie kobiecej -

odzież uproszczono, skrócono i poszerzono spódnice, zrezygnowano z gorsetu.

Charakterystycznym elementem ubioru kobiecego w końcu XIX i na początku XX wieku był

kapelusz. Niektóre wzory nakryć głowy osiągały wówczas ogromne rozmiary i fantastyczne

formy. Przybierano je wiązankami sztucznych kwiatów, piórami, a nawet wypchanymi

ptaszkami. Elegancka kobieta przy każdej okazji musiała mieć również rękawiczki.

Bielizna kobieca składała się z długiej i szerokiej koszuli (początkowo z rękawami, później

zastąpionymi przez ramiączka), kilku warstw halek oraz gorsetu sznurowanego z tyłu. Pończoch używano

grubych, wełnianych lub bawełnianych, zwykle prążkowanych. Dopiero na początku XX wieku rozpowszechniły

się cieńsze, gładkie

pończochy o ciemnej kolorystyce. Buty kobiece miały zwykle wysokie

obcasy, szpiczaste nosy i dość wysoką cholewkę zapinaną na liczne

guziczki. Z czasem coraz popularniejsze stawały się także czółenka na

obcasie i krótkie trzewiki.

W okresie tym nawet chłopi zaczęli coraz częściej kupować ubiory

szyte przez krawców wiejskich lub miejskich. Na przykład w latach

przed I wojną światową w Krakowskiem popularne były sprzedawane

na jarmarkach sukmany szyte przez krawców z Chrzanowa.

Jednocześnie druga połowa XIX wieku była okresem szczytowego

rozwoju stroju ludowego. Jego malowniczość była jednak częściowo

efektem upowszechnienia się na wsi przemysłowo produkowanych

dodatków, takich jak wstążki, koronki itp. Od przełomu wieków strój ludowy na wsi zaczął stopniowo zanikać na

rzecz ubioru miejskiego.

HIGIENA I ZDROWIE

Rozwój przemysłu wpłynął na znaczne pogorszenie się stanu środowiska naturalnego, a zwłaszcza wód.

Rzeki zanieczyszczane były odpadami przemysłowymi i ściekami, powodującymi choroby ludzi i zwierząt. Z tego

powodu naglącą kwestią była budowa wodociągów, dostarczających mieszkańcom miast wody zdatnej do użytku

w gospodarstwie domowym. Wodociągi budowano w tym czasie głównie w miastach zaboru pruskiego. Najgorzej

było w Królestwie Polskim, gdzie powstało ich tylko kilka, w tym w Warszawie (jego budowę rozpoczęto w 1881

roku). W 1910 w mieście tym blisko 90% nieruchomości podłączonych było do sieci wodociągowej. Wolniej

rozwijała się kanalizacja, którą budowano głównie w dużych miastach.

Większość mieszkańców ziem polskich pozbawiona była jednak dostępu do sieci wodociągowo-

kanalizacyjnych. W małych miasteczkach i na wsi, a nawet w niektórych większych ośrodkach korzystano ze

studni. Woda z nich czerpana była jednak bardzo zanieczyszczona. Prof. Odo Bujwid, który około 1895 roku

przeprowadzał badania studni w Krakowie w niektórych przypadkach określał ich zawartość jako "mocz

rozcieńczony". Działo się tak, ponieważ studnie kopano płytko, źle cembrowano, często sąsiadowały one z oborą

lub innymi budynkami gospodarczymi. Od początku XX wieku coraz więcej jednak budowano głębokich studni

wierconych, dostarczających niezanieczyszczonej wody.

Obyczaje w zakresie higieny osobistej zmieniały się bardzo powoli. Na codzień dbano tylko o czystość

twarzy i rąk. Aby się wykąpać trzeba było pójść do łaźni publicznej, lub skorzystać z własnej drewnianej balii,

trzymanej zwykle w kuchni, a służącej także do prania. W domach średniozamożnego mieszczaństwa w

sypialniach znajdowała się natomiast umywalnia - specjalny mebel na którym stawiano miednicę i dzban na

wodę, a obok wiadro do zlewania brudnej wody. W budynkach skanalizowanych przenoszono ją do kuchni i

ukrywano za parawanem. W domach budowanych dla robotników zwykle jeden wspólny kran z wodą znajdował

się na każdym piętrze. Jedynie w domach bogatej burżuazji znaleźć można było nie tylko prywatne łazienki i

ubikacje z bieżącą wodą, ale nawet całe pokoje kąpielowe ze zdobionymi, fajansowymi wannami.

Wciąż niski stan higieny, brak wodociągów i kanalizacji, a także zaniedbanie szpitalnictwa powodował duże

zagrożenie chorobami zakaźnymi: gruźlicą, ospą, cholerą. Pod koniec XIX wieku śmiertelność niemowląt w

Królestwie Polskim i w Poznańskiem wynosiła ok. 25 %, to znaczy jedno dziecko na czworo nie dożywało

pierwszego roku. Większość mieszkańców ziem polskich nie mogła liczyć na pomoc lekarską. W całym

Królestwie Polskim w 1903 roku było tylko 6000 łóżek w szpitalach, czyli - jak wówczas szacowano -

czterokrotnie za mało w stosunku do potrzeb. Tylko w zaborze pruskim obowiązywało od 1883 roku

ubezpieczenie chorobowe, następnie także od wypadków przy pracy. Później podobne ustawodawstwo

wprowadzono w Galicji.

Stan zdrowotny społeczeństwa nieco się poprawił. Z jednej strony miał na to wpływ rozwój medycyny, z

drugiej zaś prowadzenie nieco bardziej higienicznego trybu życia. W tym właśnie okresie zaczęto uprawiać sport.

Pionierską dyscypliną była gimnastyka, promowana przez założone w 1867 roku na wzór czeski Towarzystwo

Gimnastyczne "Sokół", działające w Galicji. Na przełomie XIX i XX wieku popularność zaczęła sobie zdobywać

również piłka nożna, łyżwiarstwo i kolarstwo.

ODŻYWIANIE

W ciągu tego okresu dalej zwiększało się spożycie ziemniaków. Stały się one, obok kapusty, podstawą

jadłospisu chłopów i uboższych mieszkańców miast. Wzrósł również popyt na mięso, owoce i cukier, które

stopniowo upowszechniały się wśród szerokich warstw społeczeństwa.

Coraz większą popularność zdobywały kawa i herbata, przede wszystkim w miastach. Kawa zbożowa

natomiast stała się niemal codziennym napojem najuboższych warstw społecznych - chłopów i robotników.

Rozpowszechniły się także napoje bezalkoholowe - woda sodowa, lemoniada, oranżada, a w Królestwie Polskim

także kwas chlebowy. Spadła natomiast konsumpcja alkoholu, przede wszystkim wódki. Wpłynął na to zarówno

wzrost cen, jak i działalność towarzystw wstrzemięźliwości oraz ograniczenia administracyjne.

Przełom XIX i XX wieku przyniósł pierwsze na ziemiach polskich zastosowania urządzeń chłodniczych.

Wyposażano w nie nowoczesne rzeźnie w wielkich miastach, potem także hale targowe. Na użytek prywatny

produkowano sztuczny lód z wody destylowanej, sprzedawany w sklepach. Pojawiły się także wytwórnie konserw

mięsnych i rybnych.

Jadano od dwóch do pięciu posiłków dziennie, zwykle jednak trzy: śniadanie, obiad i kolację. Spożywano je

o różnych porach, w zależności od rodzaju wykonywanej pracy i pory roku. Na przykład robotnicy rolni śniadanie

jadali między 5 a 6 rano, obiad około południa, kolację zaś między 20 a 22. Pracownicy fabryk pierwszy posiłek

spożywali około 8, obiad - podczas pracy, kiedy tylko mogli odejść od maszyny, kolację zaś po powrocie do

domu.

Jadłospis chłopów, robotników, a nawet mieszkańców mniejszych miast był dość monotonny. Królowały

ziemniaki i różne dania mączne, z niewielkim dodatkiem tłuszczów, nabiału lub mięsa. Dieta ubogiego chłopa

nierzadko składała się z ziemniaków z mlekiem na śniadanie, ziemniaków z żurem na obiad i rozgotowanych w

wodzie ziemniaków na kolację. Bogatsi gospodarze wzbogacali posiłki przede wszystkim o to, co udało się im

samym wyhodować. Robotnicy natomiast całą żywność musieli kupować, choć czasem danie obiadowe

otrzymywali w fabryce. Pożywienie ich było prawdopodobnie bardziej urozmaicone niż chłopów, ale równie

często nie dojadali.

W jadłospisie mieszkańców większych miast dużą uwagę zwracano na różnorodność składników i sposobów

przyrządzania potraw. Za przykład może posłużyć schemat posiłków w internacie szkoły handlowej w Radomiu z

1901 roku. Pierwsze śniadanie składało się z dwóch szklanek herbaty, szklanki mleka i dwóch bułek (w tym

jednej z masłem). Na drugie śniadanie podawano serdelki z musztardą, albo bigos, czy też kotlety z

ziemniakami, a także herbatę. Obiad składał się z zupy (rosół, barszcz, cytrynowa, grzybowa) oraz drugiego

dania mięsnego, (np. sztuka mięsa z sosem, pieczeń wołowa, kiełbasa z kapustą, zrazy). Na kolację jadano

chleb z masłem i szynką lub pieczonym mięsem i popijano herbatą. W dni postne mięso zastępowano rybami i

serem.

Największe zmiany w sposobie spożywania posiłków nastąpiły na wsi. Misę glinianą, z której jadło naraz

parę osób, zastępowały osobne talerze fajansowe. Zamiast łyżek drewnianych zaczęto używać blaszanych;

przyjęło się także korzystanie z widelca przy jedzeniu. W miastach coraz więcej uwagi przywiązywano do estetyki

stołu, jakości zastawy i sztućców. Upowszechniało się coraz więcej gatunków naczyń kuchennych i stołowych o

specjalnym przeznaczeniu - różne rodzaje waz, półmisków, talerzyków, szklanek itd.

ROZRYWKI

Schyłek XIX stulecia przyniósł widoczne zmiany sposobów spędzania wolnego czasu. Huczne zabawy i

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: