Występowanie:
- w postaci arsenków i arsenosiarczków metali ciężkich.
Związki arsenu stosowane są głównie w rolnictwie i leśnictwie, jako pestycydy, jako środki konserwujące drewno, w produkcji szkła, barwników i chemicznych środków bojowych.
Źródła zanieczyszczenia
- spalanie węgla.
- pewne ilości arsenu może przedostawać się z aparatury służącej do produkowania żywności
- może występować w organizmach ryb i skorupiakach morskich ponieważ arsen ma zdolność kumulacji w tych organizmach.
Losy w organizmie:
- wchłania się z przewodu pokarmowego, z układu oddechowego.
- kumuluje się w tkankach bogatych w keratynę, takich jak włosy, paznokcie i skóra, oraz w nabłonku przewodu pokarmowego.
- nieorganiczne związki arsenu wydalają się głównie przez nerki, niewielkie ilości z kałem.
Mechanizm działania toksycznego:
- arsen jest przyczyną powstawania nowotworów (m.in. układu oddechowego, skóry).
- nieorganiczne związki arsenu uszkadzają procesy oddechowe komórek wątroby.
Zatrucia ostre:
arsenowodór (AsH3), wyróżnia się dużą toksycznością, objawy po 12-48 h: bóle brzucha, krwiomocz i żółtaczka. Pierwsze objawy, pojawiają się po 2-24 godz. od zatrucia są bóle głowy, trudności w oddychaniu.
trójtlenkiem arsenu AsO3, objawy po kilku minutach lub godzinach:
* ostry nieżyt żołądkowo-jelitowego, prowadzący do zaburzeń wodno-elektrolitowych i zapaści.
* skóra dystalne części ciała (nos, uszy kończyn zasinione), jest bladoszara wskutek porażeń i uszkodzeń drobnych naczyń krwionośnych,.
* następuje spadek ciśnienia krwi, występuje niedokrwistość, leukopenia i zaburzenia ze strony układu nerwowego (przeciętna dawka śmiertelna 70-300 mg AsO3).
W przypadku zatrucia inhalacyjnego występuje znaczne uszkodzenie błon śluzowych układu oddechowego (nosa, gardła, oskrzeli).
Zatrucia przewlekłe:
- zmiany skóry i błon śluzowych, uszkodzenie nerwów obwodowych w postaci polineuropatii, rogowacenie naskórka dłoni i stóp, zmiany zapalne skóry z owrzodzeniem, występuje perforacja przegrody nosowej.
- brodawkowate zrogowacenie skóry może przekształcić się po latach w zmiany nowotworowe.
- występują poprzecznych białe linii na płytkach paznokciowych,
- obserwuje się często niedokrwistość, zaburzenia ze strony układu pokarmowego i zmniejszenie masy ciała.
Działania odległe:
- działanie rakotwórcze!!!
- po długoletnim narażeniu inhalacy– nowotwory płuc,
- po doustnym przyjmowaniu – głównie nowotwory skóry.
- występuje w rudach cynkowych i ołowiowych,
- do środowiska kadm dostaje się z dymami, pyłami emitowanymi przez przemysł, ze ściekami odprowadzanymi z hut i kopalń metali kolorowych, które skażają glebę i wodę a co za tym idzie żywność
- b/dużo kadmu wchłania się u palaczy papierosów.
- pewne ilości kadmu do żywności może przenikać z naczyń zawierających kadm.
Stosowany jest do:
- zabezpieczenia przed korozją
- produkcji zasadowych akumulatorów, tzw. baterii niklowo-kadmowych
- wyrobów stopów z miedzią, stosowanych
- w elektrotechnice,
- w reaktorach jądrowych – jako regulator łańcuchowej reakcji rozszczepiania uranu poprzez wychwyt neuronów
- jako pestycyd chlorek kadmowy stosowany,
- do produkcji błon filmowych,
- do barwienia tkanin
- w produkcji tworzyw sztucznych i produkcji pigmentów – używany siarczan kadmu
- wchłania się głównie inhalacyjnie,
- przez układ pokarmowy wchłania się ok. 10% kadmu, głównie w jelicie cienkim.
- kumulowania się w organizmach ssaków, w organizmach żyjących w wodach
- we krwi kadm w ponad 70% wiąże się krwinkami czerwonymi,
- w osoczu występuje w postaci kompleksów z wielkocząsteczkowymi białkami, które odkładają się w wątrobie. Po uwolnienia się z kompleksów wielkocząsteczkowych białek, wiąże się z melatoniną.
- głównym miejscem gromadzenia kadmu w organizmie są wątroba i nerki,
- ponadto okłada się w trzustce, jelitach i gruczołach, płucach.
- zmienia metabolizm pierwiastków niezbędnych dla organizmu, takich jak: cynk, miedź, żelazo, magnez, wapń, selen, na zasadzie procesów interakcji, co powoduje zmiany morfologiczne i czynnościowe w określonych narządach.
- powoduje zaburzenia węglowodanów, zmniejsza wydzielanie insuliny, hamuje aktywność oksydaz o mieszanym działaniu.
- objawy ostrego zatrucia występują po 2-10 godzinach
- występują uszkodzenia układu oddechowego i czynności nerek.
- bóle i zawroty głowy, osłabienie, dreszcze, poty, wzrost temperatury ciała, nudności, wymioty, pieczenie w klatce piersiowej, kaszel.
- w ciągu doby może rozwinąć się ciężki obrzęk płuc.
- następstwem zatrucia może być zwłóknienie śródmiąższowe płuc oraz zmiany w obrębie tętnic płucnych.
Dawka śmiertelna 350 – 3500 mg kadmu.
U ludzi narażonych na dymy i pyły związków kadmu przewlekłe zatrucia stwierdza się po kilku latach.
- rozedma płuc, która rozwija się często bez poprzedzającego zapalenia oskrzeli
- uszkodzenia czynności nerek
-zanik i upośledzenie powonienia
- zmiany patologiczne w układzie kostnym (osteoporoza), bóle kończyn, kręgosłupa, trudności w chodzeniu,
powstanie niedokrwistości niedobarwilnej.
Pierwszy raz zwrócono uwagę na kadm w Japonii gdzie porównano specyficzne zachorowania kośćca z podwyższonym występowaniem kadmu. Chorobę tą nazw Taj – taj
- wydobycie rtęci (łupki węglowe i bitumiczne oraz zasadowe skały krystaliczne),
- spalanie produktów ropy naftowej i węgla,
- stosowanie niektórych pestycydów (głównie zapraw nasiennych).
- rtęć jest stałym składnikiem ścieków komunalnych
Nagromadzenie rtęci w żywności pochodzenia morskiego i lądowego (ryby, tuńczyki, kraby, ślimaki). Jest spowodowana przez nadmierne nawożenie.
- główną drogą wnikania rtęci jest układ oddechowy (80% jest zatrzymywane w organizmie).
- pary rtęci w procesie oddychania częściowo dostają się do krwinek czerwonych, gdzie są utleniane.
- rtęci przenika przez barierę mózg-rdzeń, barierę łożyska, powodując odkładanie rtęci w mózgu i tkankach płodu.
- grupy sulfhydrylowe, błon komórkowych, wykazują wysoki stopień powinowactwa do rtęci i jej związków i dlatego związki rtęciowe mogą zakłócić prawie wszystkie reakcje enzymatyczne.
- nerki są narządem o największej kumulacji rtęci. Stężenie metylortęci w nerkach jest znacznie większe niż w mózgu, chociaż uszkodzenie nerek jest mniejsze niż OUN.
- uszkodzenie OUN
- podrażnienie dróg oddechowych, ostre zapalenie oskrzeli, oskrzelików i śródmiąższowe zapalenie płuc.
- zapalenie jelit z odwodnieniem, ślinotok, zapalenie błony śluzowej jamy ustnej,
- ostra niewydolność krążenia, uszkodzenie nerek.
- objawy uszkodzenia OUN; drżenie, pobudliwość nerwowa i bezsenność, zaburzenia umysłowe.
- rozwija się zespół encefalopatii rtęciowej z zaburzeniami móżdżku, występują zmiany w obwodowym układzie nerwowym.
- drżenie rtęciowe – rozpoczyna się drżeniem palców, później rąk, ramion, głowy i nóg, pojawia się niezborność chodu i zaburzenia mowy.
- zapalenie dziąseł, rozchwianie i wypadanie zębów, uporczywe wysychanie jamy ustnej,
- występuje niebieskofioletowy rąbk na dziąsłach
- skłonność do biegunek,
- objawy uszkodzenia nerek
Stężenia metylortęci w organizmie dorosłego człowieka, odpowiadające narastającym objawom zatrucia są
– 25mg – parestezja,
– 55mg – ataksja,
– 90mg – zaburzenia mowy,
– 170mg – zaburzenia słuchu (głuchota),
– powyżej 170mg – śmierć.
Dopuszczalna tygodniowa dawka rtęci dla człowieka 0,3mg.
Tal był używany dawniej jako trucizna przeciwko gryzoniom.
Najbardziej toksyczne są jego połączenia dwuwartościowe
Tal jest trucizną protoplazmatyczną, komórkową, powodującą zaburzenia procesów enzymatycznych.
Drogi wchłaniania
- sole talu wchłaniają się dobrze z przewodu pokarmowego,
- przez drogi oddechowe, przez skórę.
W organizmie kumuluje się on głównie w OUN, w mięśniach i włosach.
Objawy:
- bóle nóg i brzucha z towarzyszącym na ogół uporczywym zaparciem,
- mogą pojawić się parastezje, zapalenie języka, suchość skóry oraz wzmożenie odruchów ścięgnowych.
-może wystąpić bezsenność, pobudzenie psychoruchowe,chorzy są niespokojni, drażliwi, zdarzają się halucynacje.
- drugim tygodniu choroby może wzrosnąć ciśnienie tętnicze krwi oraz pojawiają się cechy zapalenia wielonerwowego.
Charakterystycznym objawem jest wypadanie włosów, aż do całkowitego wyłysienia, na paznokciach pojawiają się półksiężycowate białe krążki.
Po przeżyciu ostrego zatrucia talem mogą pozostać trwałe uszkodzenia nerwów obwodowych, szczególnie nerwu strzałkowego.
Postępowanie:
- płukanie żołądka, podać olej rycynowy, głęboka lewatywa.
- Błękit pruski wiąże tal wydzielany do światła jelit i zapobiega wtórnemu wchłanianiu skuteczniej niż węgiel
aktywowany,
- jedyną skuteczną formą eliminacji jest hemodializa.
- ołów może być obecny w ściekach dymach, pyłach
- zatrucia zawodowe występują: huty ołowiu, cynku i miedzi, odlewnie wyrobów ołowianych, wytwórnie akumulatorów, przemysł ceramiki kolorowej.
Oprócz ołowiu metalicznego toksyczne są związki: tlenek, zasadowy węglan, siarczan, chromian, arsenian. Związki słabo rozpuszczalne w wodzie przechodzą w żołądku, w obecności kwasu solnego, w rozpuszczalny chlorek ołowiowy, a w płucach, w obecności dwutlenku węgla, w rozpuszczalny węglan ołowiowy.
Mech działania toksycznego:
- zaburza układu krwiotwórczy, skróca życie krwinek czerwonych i pobudzeniu erytropoezy, w późniejszych stadiach stwierdza się retykulocytozę i niedokrwistość.
Zatrucia ostre: (występują rzadko),
- pieczenie w ustach, wymioty, kolka jelitowa, biegunka przechodząca w skurczowe zaparcie, spadek ciśnienia krwi i temperatury ciała.
- jednocześnie występuje skąpomocz, krwiomocz, proteinuria, uszkodzenie OUN.
- drgawki, wzmożenie odruchów, drętwienie języka i kończyn, bladość skóry,
- spadek ciśnienia tętniczego krwi, zwolnienie czynności serca.
W zatruciach ostrych zgon może nastąpić w ciągu kilkunastu godzin lub kilku dni w wyniku rozległych i nieodwracalnych zmian w OUN oraz podrażnienia ośrodków oddechowego i naczynioruchowego.
Dawka śmiertelna tetraetylku dla dorosłego człowieka wynosi ok. 250mg.
- objawem ostrzegawczym jest kolka ołowicza.
Kolka ołowicza: silne, rozlane lub o zmiennym umiejscowieniu bóle w jamie brzusznej, towarzyszą im wzdęcia, zaparcia a niekiedy zatrzymanie stolca, trwające wiele dni. Bóle te mogą naśladować kolkę żółciową, nerkową, zapalenie wyrostka robaczkowego.
- obserwuje się objawy spowodowane uogólnionym stanem spastycznym mięśni gładkich tętnic, przewodu pokarmowego, dróg żółciowych i moczowych.
Dowodem narażenia na ołów jest tzw rąbek ołowiczy, przy równoczesnej obecności w jamie ustnej bakterii gnilnych, produkujących siarkowodór. Jest to inkrustacja dziąseł czarnym siarczkiem ołowiu.
Chrom metaliczny jest nietoksyczny.
Źródła narażenia
W toksykologii, szczególne znaczenie mają: kwas chromowy, trójtlenek chromu, chromiany i dichromiany potasowe oraz chromian ołowiowy.
Zastosowanie
Związki chromu używane są w galwanizerniach do chromowania, do garbowania skór, impregnacji drewna, w przemyśle chemicznym jako środek utleniający.
Dawka śmiertelna kwasu chromowego wynosi 1-2g, a dichromianu potasowego 6-8g.
Działania toksyczne:
- związki chromu powodują uszkodzeniem układu oddechowego, przewodu pokarmowego i zmiany skórne, - wykazują działanie rakotwórcze, mutagenne, embriotoksyczne i teratogenne.
Działanie toksyczne i genetyczne jest ściśle związane z utleniającymi właściwościami chromu sześciowartościowego.
- wykazuje powinowactwo do wielu enzymów, pobudzając lub hamując katalizowane przez nie reakcje,
prowadząc do uszkodzeń DNA- działania mutagenne,
Silne działanie rakotwórcze mają trudno rozpuszczalne związki chromu sześciowartościowego, które długo pozostają w tkance i mają większe możliwości oddziaływania na makrocząsteczki.
Obraz kliniczny:
- pary kwasu chromowego w dużych stężeniach mogą wywołać podrażnienia górnych dróg oddechowych i toksyczne zapalenie płuc.
- doustne przyjęcie dichromianu potasowego powoduje: bóle brzucha, nudności, wymioty żółtą lub zieloną treścią, często z domieszką krwi, i częste wolne śluzowo-krwawe stolce. Chory może zginąć w krótkim czasie z powodu wstrząsu.
- rozwijają się objawy uszkodzenia wątroby, bezmocz z mocznicą, poprzedzony krwiomoczem, który bez zastosowania hemodializy prowadzi do zgonu.
- przewlekła ekspozycja na związki chromu prowadzi do przewlekłego nieżytu górnych dróg oddechowych,
- ekspozycja inhalacyjna może wywołać u ludzi dychawicę oskrzelową.
- od pierwszych dni narażenia na związki chromu występuje kaszel i wyciek śluzowo-ropny z nosa, krwawienia z nosa, suchość w gardle, chrypa, łzawienie oczu, bóle i zawroty głowy, nerwowość, bóle w jamie brzusznej, wymioty.
- zmiany błony śluzowej nosa powstają na skutek gromadzenia się w niej chromianów, łatwo dochodzi do przedziurawienia przegrody nosa.
- bezpośredni kontakt ze związkami chromu (u pracowników garbarni) wywołuje wrzody na skórze tzw. dziury chromowe. Powstają one przeważnie u nasady paznokci, kłykciach stawów paliczkowych dłoni, między palcami u rąk.
Chrom sześciowartościowy uznany został za jeden z najgroźniejszych czynników rakotwórczych.
Chrom szybko przedostaje się przez łożysko i gromadzi się w organizmie płodu, powodując wrodzone wady rozwojowe: rozszczep podniebienia, przepukliny, zmiany w kościach czaszki.
GLIN
– używana jest do produkcji naczyń, opakowań do przechowywania żywności.
Stwierdzono, że niewielkie ilości aluminium użyte do produkcji naczyń czy opakowań, mogą przenikać do żywności. Jeżeli ten produkt ma charakter obojętny np. wyroby zbożowe to ilość glinu jest śladowa. Natomiast, jeśli w naczyniach z aluminium produkuje się lub przechowuje produkty kwaśne zawartość tego pierwiastka w produktach żywnościowych jest znaczna.
FLUOR.
Produkcja tego pierwiastka oraz zawartość w produktach żywnościowych w ostatnich latach znacznie wzrosła. Związki fluoru emitowane do środowiska są wynikiem działalności przemysłu np. różnego rodzaju - huty metali nieżelaznych produkujące fluor czy związki fluoru z minerałów.
Drugim źródłem emisji fluoru jest produkcja nawozów fosforowych. Nawozy fosforowe produkowane są często z apatytu, który często zanieczyszczony jest fluorem
Fluor jest tym pierwiastkiem, którego pewna ilość jest niezbędna dla organizmu, lecz nadmiar jest szkodliwy. Granica między ilością niezbędną a ilością szkodliwą jest bardzo wąska.
Narażenie organizmu na podwyższone ilości fluoru może skutkować zwiększeniem gęstości kości, szczególnie kości kręgosłupa, miednicy. W obrazie radiologicznym widać nadmierne uwapnienie tych kości.
CYNK
Mechanizm działania
- wchłania się drogą inchalacyjną – tlenek cynku
- zaburza metabolizm metali niezbędnych dla organizmu, łączy się z białkami (poziom niklu oznaczany jest w osoczu)
- powoduje „gorączka odlewników” – chorobę przypominającą grypę.
- wydalany z kałem
- „gorączka odlewników”
- zaburzenia ukł oddechowego
- bezsenność
- upośledzenie pamięci
- zaburzenia słuchu
- nadmierna potliwość
- próchnica zębów
- działanie uczulające
MIEDŹ
Cecha charakterystyczną ostrego zatrucia miedzią jest zatrzymanie czynności serca w skurczu. .
Zatrucie przewlekłe:
- uszkodzenie wątroby
- uszkodzenie nerek
- uszkodzenie naczyń włosowatych
- biegunki
- skurcze jelit
- sinica, porażenie oddechu
- żółtaczka hemolityczna
NIKIEL (karcynogenny)
Występowanie.
- w przemyśle spożywczym
...
Niechybny