Społeczny kontekst niepełnosprawności - Marszałek M.pdf - pedagogika - pysycolka1990

SEMINARE

24 * 2007 * s. 339Î353

L IDIA M ARSZAýEK

SPOýECZNY KONTEKST NIEPEýNOSPRAWNOĺCI

1. WPROWADZENIE

Wspþczesny spoþeczny model niepeþnosprawnoĻci odchodzi od tradycyjnego

rozumienia niepeþnosprawnoĻci jako osobistego problemu pojedynczego czþowie-

ka. Nie zaprzeczajĢc koniecznoĻci indywidualnego i podmiotowego traktowania

kaŇdej niepeþnosprawnej osoby i podejmowania dziaþaı rehabilitacyjnych, wspie-

rajĢcych jĢ w likwidowaniu skutkw uszkodzenia i dĢŇenia do jak najpeþniejszego

wykorzystania jej Ňyciowych moŇliwoĻci, osadza te dziaþania w realiach otocze-

nia spoþecznego, w ktrej przyszþo osobie niepeþnosprawnej Ňyę i funkcjonowaę.

NiepeþnosprawnoĻę traktowana jest wiħc obecnie w dwch wymiarach Î indywi-

dualnym i spoþecznym, jako problem dotykajĢcy szerokie wsplnoty ludzi, przy

czym zdecydowanie silniejszy akcent kþadzie siħ na wymiar spoþeczny, w ktrym

podkreĻla siħ rwnoĻę praw osb niepeþnosprawnych do satysfakcjonujĢcego Ňy-

cia w spoþeczeıstwie.

NiepodwaŇalny jest fakt, Ňe ludzie niepeþnosprawni doĻwiadczajĢ w swoim

Ňyciu rozmaitych utrudnieı i ograniczeı, spowodowanych wþasnĢ dysfunkcjĢ.

Wiele z tych utrudnieı ma swoje Ņrdþa w traktowaniu jeszcze do niedawna tych

osb jako marginesu spoþeczeıstwa i stwarzaniu im moŇliwoĻci Ňycia i funkcjo-

nowania jedynie w wydzielonych fizycznie i architektonicznie strefach, obejmu-

jĢcych gþwnie instytucje opieki zdrowotnej i spoþecznej oraz szkolnictwa spe-

cjalnego. Rzadko brano pod uwagħ moŇliwoĻę podjħcia przez osoby niepeþno-

sprawne normalnego, peþnego Ňycia w spoþeczeıstwie i Ļwiecie ludzi sprawnych,

stĢd przy konstruowaniu tego Ļwiata rzadkoĻciĢ byþo uwzglħdnianie potrzeb ludzi

niepeþnosprawnych. Te osoby niepeþnosprawne, ktre podejmowaþy dojrzaþe,

normalne Ňycie, zdane byþy zazwyczaj na siebie i pomoc osb najbliŇszych.

Zmiany w kierunku znoszenia barier architektonicznych i komunikacyjnych po-

stħpujĢ dziĻ bardzo powoli, lecz systematycznie i obejmujĢ swoim zasiħgiem co-

raz szerszy zakres nowo tworzonej i przebudowywanej infrastruktury Î od urzħ-

340

LIDIA MARSZAýEK

dw i instytucji publicznych, poprzez placwki oĻwiatowe aŇ do placwek han-

dlowych czy kulturalnych.

Jednak zarwno same osoby niepeþnosprawne, jak rwnieŇ badacze, zajmu-

jĢcy siħ tĢ problematykĢ podkreĻlajĢ, iŇ przyczynĢ dotykajĢcych ludzi niepeþno-

sprawnych utrudnieı i ograniczeı jest nie sam fakt fizycznego uszkodzenia, lecz

reakcje otoczenia spoþecznego na niepeþnosprawnoĻę. Postrzegane odchylenia od

normy, obejmujĢce ograniczenia sprawnoĻci, dysfunkcje i defekty wywoþujĢ

okreĻlone reakcje spoþeczne, ktre wyraŇajĢ siħ poprzez tworzenie stereotypw na

temat osb niepeþnosprawnych i powstawanie negatywnych postaw, bħdĢcych

podstawĢ uruchamiania procesu reakcji spoþecznej na niepeþnosprawnoĻę.

2. POSTAWY ĺRODOWISKA SPOýECZNEGO WOBEC NIEPEýNOSPRAWNYCH

IstniejĢ rŇne podejĻcia do pojħcia postawy w literaturze przedmiotu. Jednym

z nich jest rozumienie tego pojħcia w aspekcie emocjonalnym, nawiĢzujĢce do

koncepcji postawy w znaczeniu socjologicznym. I tak na przykþad dla S. Miki 1

postawa to ápewien wzglħdnie staþy stosunek emocjonalny lub oceniajĢcy do

przedmiotu, bĢdŅ dyspozycja do wystħpowania takiego stosunkuÑ. Psychologowie

okreĻlajĢ postawħ jako wzr nastawienia psychicznego, ktry przygotowuje do

okreĻlonego dziaþania 2 .

Postawy spoþeczne sĢ bardzo zþoŇone. MajĢ one trzy aspekty Î poznawczy,

emocjonalny i motywacyjny. Skþadnik intelektualny polega na porwnywaniu

jednostki z przyjħtymi standardami, wzorcami i dokonywaniu wartoĻciujĢcej oce-

ny. Skþadnik emocjonalny ma znak dodatni lub ujemny, þĢczy siħ z przyjemnymi

lub przykrymi doznaniami. Skþadnik motywacyjny ukierunkowuje zachowanie

áodÑ lub ádoÑ przedmiotu postawy.

Przyjmuje siħ, Ňe postawy mogĢ byę przychylne, nieprzychylne lub neutral-

ne, albo teŇ poĻrednie Î niezdecydowane. MogĢ teŇ wystħpowaę postawy ambi-

walentne, dwuwartoĻciowe, ktre sĢ jednoczeĻnie pozytywne i negatywne 3 .

Postawy wobec niepeþnosprawnoĻci wspþokreĻla wiedza o jego przyczy-

nach, istocie i konsekwencjach, a takŇe znaczenie przypisywane takim warto-

Ļciom, jak: zdrowie, harmonia ciaþa, sprawnoĻę umysþowa, piħkno fizyczne, itp. 4 .

H. Larkowa 5 wymienia dwie skrajne postawy spoþeczne wobec osb niepeþno-

sprawnych: pozytywnĢ, akceptujĢcĢ, oraz negatywnĢ, odtrĢcajĢcĢ. Autorka zwra-

1 S. Mika, Wstħp do psychologii spoþecznej, PWN, Warszawa 1972, s. 65.

2 G.W. Allport, Personality, Constable, London 1949 2 , s. 245.

3 H. Larkowa, Postawy spoþeczne wobec osb z odchyleniami od normy, w: Pedagogika rewa-

lidacyjna, A. Hulek (red.), PWN, Warszawa 1988, s.479.

4 Por. M. Chodkowska, Kobieta niepeþnosprawna. Socjopedagogiczne problemy postaw, UMCS,

Lublin 1993

5 Por. H. Larkowa, dz.cyt., s. 479.

SPOýECZNY KONTEKST NIEPEýNOSPRAWNOĺCI

341

ca rwnieŇ uwagħ na fakt, Ňe publicznie wyraŇane postawy sĢ na ogþ pozytywne,

poniewaŇ w naszej kulturze negatywny stosunek do niepeþnosprawnych uwaŇany

jest za pogwaþcenie przyjħtych norm wspþŇycia spoþecznego i oglnie potħpiany,

jednak gþħbsze, prywatne, niezwerbalizowane postawy sĢ nieprzychylne lub wro-

gie. I. Katz, R.G. Hess i J. Wackenhut w swojej teorii ambiwalencji postaw miħ-

dzygrupowych stwierdzajĢ, Ňe na stosunek do grup napiħtnowanych (np. niepeþ-

nosprawnych) skþadajĢ siħ jednoczeĻnie awersja i wspþczucie 6 .

Postawy wobec osb niepeþnosprawnych obserwowane sĢ we wszystkich ro-

dzajach Ļrodowisk, w ktrych osoby takie ŇyjĢ Î w Ļrodowisku rodzinnym, sĢ-

siedzkim, rwieĻniczym, Ļrodowisku pracy czy przypadkowych stycznoĻci. Oso-

by niepeþnosprawne najczħĻciej podajĢ przykþady zachowaı otoczenia, bħdĢce

wyrazem postaw negatywnych Î ok. 75% osb 7 .

Wyniki wielu badaı dowodzĢ, Ňe nie tyle rodzaj uszkodzenia, ile widocznoĻę

uszkodzonego ciaþa, cechy osobowoĻci niepeþnosprawnej jednostki, a takŇe sto-

pieı jej znajomoĻci odgrywajĢ waŇnĢ rolħ w powstawaniu okreĻlonych postaw

wobec niepeþnosprawnych. W przypadku widocznego, znacznego naruszenia ty-

powego wyglĢdu ciaþa czþowieka reakcje innych ludzi na to odchylenie od stan-

dardu, majĢ wartoĻę negatywnĢ. WpþywajĢ na unikanie widoku naruszonego cia-

þa, co za tym idzie Î unikania samej osoby.

Postawy wobec osb niepeþnosprawnych majĢ swoje Ņrdþa takŇe w innej

tendencji, przejawiajĢcej siħ w narzucaniu osobom niepeþnosprawnym okreĻlo-

nych sposobw zachowania siħ, nie pozostawiajĢc im prawa wyboru 8 . Oczekuje

siħ od nich uznania i internalizacji powszechnego w danej kulturze stylu Ňycia i

wyznaczajĢcych go wartoĻci, stwarzajĢc jednoczeĻnie bariery, utrudniajĢce ich

realizacjħ 9 . Spoþeczeıstwo uzurpuje sobie prawo do stanowienia o osobach, ktre

uwaŇa siħ za sþabe i gorsze, przypisywania im toŇsamoĻci i wymuszania statusu

spoþecznego.

A. Hulek wyraŇa przekonanie, Ňe: áNie stwierdza siħ (poza skrajnymi przy-

padkami) korelacji miħdzy rodzajem i stopniem upoĻledzenia a

Î cechami osobowoĻciowymi ludzi niepeþnosprawnych,

Î zdolnoĻciĢ ich adaptacji w rŇnych sytuacjach Ňyciowych,

Î zdolnoĻciĢ do pracy (oczywiĻcie po odpowiednim przygotowaniu i we wþa-

Ļciwych warunkachÑ 10 .

6 Por. I. Katz, R.G. Hess, J. Wackenhut, Racial ambiwalence, value duality and behaviour, w:

Prejudice, discrimination and racism, J.F. Doridio, S.L. Gaertner (red.), Academic Press, New York

1986. 7 Por. M. Chodkowska, dz.cyt.

8 Por. H. Larkowa, dz.cyt., s. 21.

9 Por. K. Bþeszyıska, NiepeþnosprawnoĻę a struktura identyfikacji spoþecznych, Wydawnictwo

Akademickie ņak, Warszawa 2001, s. 101.

10 A. Hulek, Czþowiek niepeþnosprawny we wspþczesnym Ļwiecie, w: Czþowiek niepeþno-

sprawny w spoþeczeıstwie, A. Hulek (red.), PZWL, Warszawa 1986, s. 10.

342

LIDIA MARSZAýEK

Jednak osoby niepeþnosprawne ŇyjĢ i rozwijajĢ siħ w specyficznych warun-

kach. OdmiennoĻę wyglĢdu i sposobu funkcjonowania sprawia, Ňe sĢ postrzegane

jako rŇniĢce siħ od typowych przedstawicieli zbiorowoĻci. Postrzegane odchyle-

nia od normy, obejmujĢce ograniczenia sprawnoĻci, dysfunkcje i defekty wywo-

þujĢ okreĻlone reakcje spoþeczne, wyraŇajĢce siħ poprzez postawy, powstawanie

stereotypw i stygmatyzowanie osb majĢcych okreĻlonĢ cechħ niezgodnĢ z normĢ.

Reakcje spoþeczne na niepeþnosprawnoĻę znajdujĢ swoje odbicie w niekt-

rych teoriach socjologicznych. Z powodu niemoŇnoĻci peþnienia pewnych rl

spoþecznych, osoby niepeþnosprawne zaczħto traktowaę jako dewiantw, a samĢ

niepeþnosprawnoĻę jako formħ dewiacji spoþecznej 11 .

3. TEORIA NAZNACZANIA SPOýECZNEGO

W naukach spoþecznych pojħciem dewiacji okreĻla siħ zwykle zachowanie,

ktre spotyka siħ z negatywnĢ lub pozytywnĢ ocenĢ, potħpieniem lub aprobatĢ i

osĢdem spoþecznym, decydujĢcym o tym, czy dane zachowanie jest dewiacyjne.

WiħkszoĻę koncepcji, dotyczĢcych dewiacji przyjmuje nastħpujĢce zaþoŇenia:

1. Zachowania dewiacyjne sĢ faktem, tradycyjne zaĻ kategorie dewiantw sĢ

oczywiste i nie wymagajĢ uzasadnieı.

2. Reakcja spoþeczna jest czymĻ naturalnym i caþkowicie zrozumiaþym wobec

faktu dewiacji.

3. Analiz wymagajĢ jedynie przyczyny dewiacji, ktre mogĢ byę indywidu-

alne lub spoþeczne.

4. Status dewianta jest osiĢgniħty, a nie przypisany.

5. Istota dewiacji tkwi w naturze czynu i stosunku dewianta do obowiĢzujĢ-

cych norm 12 .

KoncepcjĢ, ktra caþkowicie zerwaþa ze strukturalno-funkcyjnym kierunkiem

pojmowania dewiacji jest teoria naznaczania spoþecznego (labeling theory). Pre-

kursor tego kierunku, E. Lemert 13 , twierdzi, Ňe dewiacja jest wynikiem reakcji

spoþecznej, ktra rwnieŇ okreĻla czħstotliwoĻę wystħpowania i charakter dewia-

cji. Niektre ze zrŇnicowaı, ktrym podlegajĢ ludzie powodujĢ reakcjħ spo-

þecznĢ w postaci karania, degradacji i izolacji jednostek lub grup, okreĻlanych

jako áinneÑ. DewiacjĢ jest wiħc zachowanie lub rola negatywnie oceniona przez

otoczenie, dewiantem zaĻ jednostka, ktra zostaþa tak nazwana. Dla teorii nazna-

czania dewiacja spowodowana jest przez kontrolħ spoþecznĢ, ktra determinuje

11 Por. A. Ostrowska, Socjologia kalectwa i rehabilitacji. Wybrane problemy, Krakw 1976.

12 Por M. ýoĻ, Teorie spoþeczeıstwa a koncepcje dewiacji, w: Zagadnienia patologii spoþecz-

nej, A. Podgrecki (red.), PWN, Warszawa 1976.

13 E. Lemert, Social Pathology. A Systematic Approach to the Theory of Sociopathic Behavior,

McGraw Î Hill, New York 1951.

SPOýECZNY KONTEKST NIEPEýNOSPRAWNOĺCI

343

zachowania ludzi, pozbawiajĢc ich prawa do stanowienia o wþasnym losie. Status

dewianta w rozumieniu tej teorii nie jest wiħc osiĢgniħty, lecz przypisany.

Cechy áinnoĻciÑ przysþugujĢ zarwno zachowaniom, jak i wþaĻciwoĻciom

psychicznym i fizycznym. E. Lemert nazywa to dewiacjĢ pierwotnĢ. Gdy cechy te

spotkajĢ siħ z karzĢcĢ, degradujĢcĢ i izolujĢcĢ reakcjĢ spoþecznĢ, zachodzi miħdzy

dewiantem a piħtnujĢcym go spoþeczeıstwem kolejny þaıcuch interakcji, prowa-

dzĢcy do dewiacji wtrnej. W ten sposb po dewiacji pierwotnej i spoþecznym

ukaraniu nastħpujĢ kolejne zachowania dewiacyjne, poþĢczone z odczuwaniem

negatywnych emocji przez dewianta. Prowadzi to do zastosowania silniejszych

kar i odrzucenia, po czym nastħpuje formalna akcja przeciwko dewiantowi. Ten

ostatni wzmacnia swoje zachowania, traktujĢc je juŇ jako samoobronħ przed piħt-

nujĢcymi. Ostatnim zaĻ etapem tego procesu jest akceptacja statusu spoþecznego

dewianta i podjħcie przez niego wysiþkw w celu przystosowania siħ do nowej

roli spoþecznej. Zjawisko przystosowania siħ do nowej roli E. Lemert nazywa

dewiacjĢ wtrnĢ.

Dewiacja pierwotna nie wiĢŇe siħ z powstawaniem zmian w postawach wo-

bec siebie i rolach spoþecznych, natomiast dewiacja wtrna powoduje zorganizo-

wanie Ňycia i toŇsamoĻci dewianta oraz jego samookreĻlenie wokþ osi, ktrĢ jest

fakt dewiacji. Nastħpuje wwczas hipertrofia toŇsamoĻci, czyli fiksacja na wy-

branym, sztywnym statusie.

H. Becker, kontynuator prac E. Lemerta, sformuþowaþ o wiele ĻmielszĢ tezħ Î

o ile E. Lemert uznawaþ istnienie dewiacji pierwotnej bez reakcji spoþecznej, o

tyle H. Becker rozwinĢþ koncepcjħ dewiacji opartej wyþĢcznie na reakcji spoþecz-

nej, jako jej jedynej przyczynie. Autor pisze w swojej pracy: áDewiant jest tym,

do ktrego ta etykieta zostaþa z powodzeniem przylepiona. Dewiacja jest to za-

chowanie, ktre ludzie tak nazwaliÑ 14 . Argumentacjħ tħ opiera H. Becker na spo-

strzeŇeniu, Ňe nie kaŇdy, kto narusza normy, zostaje naznaczony jako dewiant,

zaleŇy to od splotu rozmaitych okolicznoĻci, w tym sytuacji spoþecznej jednostki.

Autor podaje rwnieŇ czynniki, od ktrych zaleŇy reakcja naznaczania: widocz-

noĻę dewiacji, sytuacja spoþeczna jednostki i pozycja w porwnaniu z otoczeniem

spoþecznym, poziom tolerancji Ļrodowiska oraz dostħpnoĻę w kulturze alterna-

tywnych form spoþecznych reakcji na dewiacjħ, innych niŇ naznaczanie.

J. Kitsuse 15 , ktry rozwinĢþ teoriħ H. Beckera, uwaŇa dewiacjħ za proces, w

ktrym spoþeczeıstwo interpretuje zachowanie jako dewiacyjne, nastħpnie defi-

niuje osobħ przejawiajĢcĢ to zachowanie jako dewianta, aby w koıcu poddaę jĢ

postħpowaniu wþaĻciwemu tego rodzaju dewiacji. CiħŇar winy w powstawaniu

dewiacji przerzucony jest na spoþeczeıstwo, ktre reaguje negatywnie i stygma-

tyzujĢco na okreĻlone cechy lub zachowania jednostek.

14 H. Becker, Outsiders: Studies in the Sociology of Deviance, New York 1963, s. 9.

15 J. Kitsuse, Societal Reaction to deviant Behavior: Problems of Theory and method, w: The

Other Side, H. Becker (red.), New York 1964.

Społeczny kontekst niepełnosprawności - Marszałek M.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: