Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Króla Stanisława Leszczyńskiego w Lesznie
Studia podyplomowe
Oligofrenopedagogika
Kinga Anna Murawska
„Postawy społeczeństwa wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną”
Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Janusza Wiśniewskiego
Spis treści
Wstęp s. 4
Rozdział I – Postawy społeczne s. 6
Definicje i rodzaje postaw s. 6
Klasyfikacja postaw s. 8
Rozdział II – Niepełnosprawność intelektualna s. 9
Pojęcie niepełnosprawności intelektualnej s. 9
Kryteria i klasyfikacje upośledzeń umysłowych s. 10
Rozdział III – Metodologiczne podstawy badań s. 17
Badania sondażowe s. 18
Rozdział IV – Analiza badań własnych s. 20
Ankieta s. 26
Wykaz tabel s. 33
Bibliografia s. 34
Wstęp
W ostatnich latach obserwuje się wzmożone działania w kierunku poprawy życia osobom niepełnosprawnym. Zakłada się, aby osoby niepełnosprawne w pełni korzystały i zarazem uczestniczyły w życiu społecznym. Dzięki odpowiednim regulacjom prawnym poprawiają się relacje pomiędzy osobami niepełnosprawnymi i pełnosprawnymi. Eliminuje się bariery społeczne i architektoniczne. Społeczeństwo dostrzegając trudną sytuację osób niepełnosprawnych i ich rodzin tworzy programy m.in. wyrównywania szans w edukacji, w zatrudnieniu, w powrocie do życia społecznego. Tworzenie odpowiednich warunków dla osób dotkniętych niepełnosprawnością musi polegać także na eliminowaniu przejawów dyskryminacji. W społeczeństwie osoby niepełnosprawne powinny być widoczne i na równi z innymi traktowane, żyć jak inni ludzi, w takich samych domach, uczyć się w takich samych szkołach, zdobywać takie same zawody.
Badania wykazują, że społeczeństwo ma co raz bardziej przychylny stosunek do osób niepełnosprawnych. Jest nastawione pozytywnie i chętne do pomocy. Nie we wszystkich środowiskach dostrzegamy zmiany. Często wobec niepełnosprawnych widzimy postawy niechęci, które są ukryte. Ludzie nie przyznają się do uprzedzeń, gdyż to nie wypada.
W mojej pracy - badaniach chciałam znaleźć odpowiedź – jakie są postawy społeczeństwa wobec osób niepełnosprawnych?
W rozdziale pierwszym przedstawiam najważniejsze pojęcia dotyczące postaw. Znajdują się tu definicje postawy przedstawiane przez wielu socjologów oraz ich rodzaje. Wśród najważniejszych określeń można wymienić trójskładnikową definicję postawy, która łączy trzy elementy: poznawczy, emocjonalny i behawioralny.
Drugi rozdział zawiera najważniejsze pojęcia dotyczące niepełnosprawności umysłowej. Wskazuję kryteria i klasyfikację upośledzenia wyróżniając jego stopnie. Ponadto przedstawiam aktualną klasyfikację z podziałem na upośledzenie w stopniu lekkim, umiarkowanym, znacznym i głębokim. W tym rozdziale zostają także omówione czynniki etiologiczne wraz z różnymi podziałami.
Trzeci rozdział zawiera metodologiczne podstawy badań zastosowane w pracy ze szczególnym uwzględnieniem badań, które przeprowadziłam.
W czwartej części dokonałam prezentacji wyników i analizy badań własnych dotyczących postaw społeczeństwa wobec osób niepełnosprawnych umysłowo.
Ostatnia część to bibliografia. Wymieniam w niej sześć pozycji książkowych, z których czerpałam wiedzę do napisania pracy. Szczególnie interesująca była książka napisana przez Janinę Wyczesany „Pedagogika upośledzonych umysłowo” wydawnictwa Impuls. Książka ta omawia m.in. zagadnienia oligofrenopedagogiki jako nauki oraz organizacji rewalidacji w domu rodzinnym dziecka.
- 3 -
Rozdział I – Postawy społeczne
Definicje i rodzaje postaw
W życiu codziennym, często używamy określenia „postawa". Poszukując definicji postawy możemy natknąć się na literaturę z różnych dziedzin życia społecznego. Określenie postawy jest jednym z najważniejszych pojęć w psychologii społecznej i socjologii.
Termin „postawa" wprowadzony został po raz pierwszy przez W. J. Thomasa i F. Znanieckiego we wstępie do „Polish Peasant in Europe and America”, dla oznaczenia procesów indywidualnej świadomości, determinujących zarówno aktualne jak i potencjalne reakcje każdej osoby wobec społecznego świata[1].
Co to jest „postawa”? Pojęcie „postawa”, definiowane przez najbardziej popularną encyklopedię XXI wieku Wikipedia[2], to uwewnętrzniona przez jednostkę, wyuczona skłonność do reagowania w społecznie określony sposób, szczególnie przez podejmowanie określonych działań w odpowiedzi na oczekiwania społeczeństwa. W Encyklopedii Popularnej PWN[3] czytamy, że „postawa” to składniki osobowości wyrażające się w skłonności do zachowania się w określony, stereotypowy sposób wobec określonych osób, sytuacji, problemów, także w specyficznej ich ocenie.
Określenie „postawa” jest zatem pojęciem wieloznacznym. Także literatura przestawia nam różne definicje tego terminu. Według Tadeusza Mądrzyckiego[4] pojęcie postawy poprzedza nastawienie, które jest pewnym stanem przygotowania do określonego reagowania (spostrzegania, działania). W moich poszukiwaniach nad pojęciem terminu postawa pojawia się definicja mówiąca o strukturze procesów poznawczych, emocjonalnych i tendencji do zachowań, w której wyraża się określony stosunek wobec danego przedmiotu. Wielu psychologów (m.in. S. Nowak[5]) przyjmuje tzw. trójskładnikową definicję postawy. Zakłada ona, że na postawę składają się: przekonania na temat danego obiektu (poznawczy składnik postawy), stosunek emocjonalny (uczuciowo – oceniający składnik postawy) oraz tendencja do pozytywnych lub negatywnych zachowań w stosunku do obiektu (behawioralny składnik postawy). Element poznawczy stanowi bardzo ważny składnik postawy. Nie dotyczy on wyłącznie wiedzy o obiekcie, przedmiocie, lecz naszych poglądów, przekonań na dany temat. Składnik emocjonalny pokazuje nasze uczucia, upodobania negatywne lub pozytywne w stosunku do przedmiotu. Często oparty jest na doświadczeniach naszych lub innych osób. Element behawioralny to połączenie poglądów i uczuciowego nastawienia, dzięki którym zachowujemy się odpowiednio względem danej osoby, przedmiotu.
Postawy społeczne są bardzo złożone. Według Heleny Larkowej[6] składnik intelektualny (poznawczy) postawy polega na porównywaniu jednostki z przyjętymi standardami, wzorcami, składnik emocjonalny przyjmuje wartość pozytywną lub negatywną, a składnik trzeci – motywacyjny - ukierunkowuje nasze zachowania.
Podsumowując można powiedzieć, że wyrażając swoją postawę wobec jakieś sprawy lub osoby, mamy najczęściej na myśli naszą wiedzę i przekonania na ten temat, stosunek uczuciowy do sprawy i to co jestem wstanie zrobić w stosunku do niej.
Klasyfikacja postaw
Spróbujmy sklasyfikować postawy. W literaturze[7] spotykamy kilka schematów klasyfikacyjnych. Socjolog D. D. Drob grupuje postawy według:
· odniesienia;
· indywidualnego i społecznego znaczenia;
· kierunku pozytywnego lub negatywnego.
Tadeusz Mądrzycki przyjmuje siedem następujących cech postawy jako kryteria podziału: 1) treść przedmiotowa (personalne wobec jednostek i grup społecznych, rzeczowe wobec przedmiotów i niepersonalne i nierzeczowe postawy wobec instytucji społecznych i norm społecznych, czynności społecznych; 2) zakres postawy: jednostkowe i ogólne; 3) kierunek postawy: pozytywne i negatywne; 4) siła postawy: słabe i silne; 5) złożoność: pełne i niepełne; 6) zwartość; 7) trwałość.
Podając za Heleną Larkową postawy mogą być przychylne - „za” - pozytywne tj. nacechowane dodatnio lub nieprzychylne - „przeciw” - negatywne tj. nacechowane ujemnie. Postawy przejawiają się w naszym zachowaniu, na które wpływa cały szereg czynników takich jak: sytuacja, stan zdrowia, czyjeś postawy niedostępne naszemu doświadczeniu. Zdarza się, że sami nie uświadamiamy sobie wyraźnie naszych postaw.
- 34 -
Rozdział II – Niepełnosprawność intelektualna
Pojęcie niepełnosprawności intelektualnej
Sformułowanie „niepełnosprawność intelektualna” jest terminem nowym. Termin ten jest stosowany zamiennie z pojęciami: upośledzenie umysłowe, oligofrenia lub niedorozwój umysłowy. Jednym z pierwszych, który próbował zdefiniować termin upośledzenia umysłowego był Emil Kraepelin. Określił on terminem „oligofrenia” grupę złożoną pod względem etiologii, obrazu klinicznego i zmian morfologicznych anomalii rozwojowych, która posiada wspólną podstawę patogenetyczną, a mianowicie totalne opóźnienie rozwoju psychicznego[8].
Uczony amerykański Edgar Doll, orzekając o niedorozwoju umysłowym, wyróżnił sześć kryteriów, ściśle ze sobą powiązanych[9]:
1- niedojrzałość społeczną czyli brak umiejętności utrzymania siebie bez uciekania się do pomocy środowiska,
2- spowodowaną przez niską sprawność umysłową,
3- o charakterze rozwojowym – trwałe lub będące konsekwencją choroby lub urazu zahamowanie sprawności intelektualnych,
4- nie przemijającą w miarę dojrzewania,
5- pochodzenia konstytucjonalnego,
6- nieodwracalną.
Różne definicje upośledzenia umysłowego, z którymi spotykamy się w wielu książkach, wpłynęły na różnorodność terminologii.
Profesor Janusz Kostrzewski oddziela termin „upośledzenie umysłowe” od pojęcia „niedorozwój umysłowy”[10]. Pierwszym terminem określa „istotnie niższy od przeciętnego ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego występujący łącznie ze zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym”.
Wyróżnia dwie postacie upośledzenia umysłowego - oligofrenię i demencję. Oligofrenia to upośledzenie umysłowe wrodzone lub nabyte w bardzo wczesnym dzieciństwie, to deficyt powstały we wczesnych stadiach rozwojowych, zaś demencja, czyli otępienie, jest skutkiem choroby nabytej w ciągu życia i stanowi nieodwracalne uwstecznienie rozwoju. Najczęściej w skutek choroby dochodzi najpierw do obniżenia sprawności poprzednio sprawnych funkcji, następnie następuje zastój, a później regresja.
Upośledzenia umysłowe mają różną etiologię i bardzo zróżnicowane objawy. Pojęcie upośledzenia umysłowego łączy się z wieloma czynnikami m.in. biologicznymi, psychologicznymi i społecznymi.
Kryteria i klasyfikacje upośledzeń umysłowych
W literaturze dotyczącej upośledzenia umysłowego spotyka się wiele kryteriów, które wpływają na klasyfikację. Można wśród nich wymienić podejścia: pedagogiczne, psychologiczne, medyczne (kliniczne), ewolucyjne i społeczne.
Podział pedagogiczny wiąże się z możliwością nauczania i wychowania dzieci upośledzonych umysłowo, bierze pod uwagę zasób wiadomości i umiejętności przewidzianych programem nauczania, tempo uczenia się.
Innym znanym kryterium jest podział psychologiczny, który mierzy stopień rozwoju intelektualnego. Wskaźnikiem upośledzenia jest iloraz inteligencji (I.I.) traktowany jako czynnik orientacyjny i nie przesądzający o możliwościach intelektualnych dziecka. Iloraz inteligencji mierzony jest przy zastosowaniu standaryzowanych testów inteligencji[11].
Klasyfikacja medyczna wyodrębnia czynniki etiologiczne, szczegółowe objawy, takie jak np.: wodogłowie, zespół Downa, leczenie i prognozę upośledzenia umysłowego.
Kryterium ewolucyjne polega na porównaniach dziecka upośledzonego z dzieckiem pełnosprawnym w zakresie czynności orientacyjno -poznawczych, intelektualnych, emocjonalno - motywacyjnych i wykonawczych[12].
Najważniejsze jednak znaczenie ma kryterium społeczne. Ważny jest tu sposób funkcjonowania w społeczeństwie, zaradność życiowa, samodzielność.
Na początku XX wieku Alfred Binet stworzył pierwszą skalę pomiaru inteligencji i połączył stopnie niedorozwoju umysłowego z ilorazem inteligencji. Klasyfikacja tradycyjna wyróżnia trzy stopnie upośledzania umysłowego.
1) debilizm, najlżejszy stopień upośledzenia I.I. 50-69,
2) imbecylizm, średni stopień upośledzenia I.I. 20-49,
3) idiotyzm, najcięższa postać upośledzenia I.I. 0-19.
Z klasyfikacją trójstopniową wiązały się negatywne postawy społeczeństwa w stosunku do osób niepełnosprawnych. Stosowane określenia nabrały znaczenia negatywnego. W 1968 roku Światowa Organizacja Zdrowia wprowadziła nowe stopnie upośledzenia. Tradycyjny podział zastąpiła nowa skala - czterostopniowa. Podstawą tej klasyfikacji jest iloraz inteligencji o średniej 100 i odchyleniu standardowym 16 (tabela 1).
Tabela 1. Klasyfikacja upośledzenia umysłowego
Stopień upośledzenia
I.I.
52-67
pysycolka1990