CHARAKTERYSTYKA OSÓB

NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE W STOPNIU LEKKIM

Definicja i klasyfikacja upośledzenia umysłowego

„W literaturze dla określenia upośledzenia umysłowego istnieje wiele terminów używanych zamiennie, takich jak:

-          niedorozwój umysłowy,

-          opóźnienie rozwoju umysłowego,

-          obniżenie sprawności umysłowej,

-          oligofrenia,

-          niepełnosprawność intelektualna.

W ostatnich latach osoby upośledzone umysłowo w Polsce próbuje się określać poprzez wprowadzenie neologizmów typu: niepełnosprawni lub sprawni inaczej. Wynika to stąd, iż pojęcie upośledzenie wskazuje na pewien brak, niedostatek, ujmę, a wprowadzane pojęcia nie mają tak negatywnego skojarzenia.”[1]

Chcąc zdefiniować upośledzenie umysłowe, nie można opierać się na pojedynczych kryteriach. W literaturze psychologicznej znane były definicje, które ujmowały upośledzenie umysłowe jako stan, w którym człowiek nie potrafi przystosować się do otoczenia i prowadzić samodzielnej egzystencji. Zwolennikiem takiego poglądu, czyli kryterium społecznego, był A. F. Tredgold (1952r. ).[2]

Kolejnym sposobem definiowania upośledzenia umysłowego było posługiwanie się jedynie wynikami uzyskanymi w znormalizowanych testach inteligencji. Prowadziło to do wielu nieścisłości, gdyż nawet najdoskonalsze testy nie są wolne od błędów, a iloraz inteligencji nie jest zawsze stały.[3] 

              Amerykański uczony, Edgar Doll, wyróżnił sześć równie istotnych kryteriów w orzekaniu o niedorozwoju umysłowym. Są one następujące:

1)     niedojrzałość społeczna,

2)     spowodowana przez niską sprawność umysłową,

3)     o charakterze rozwojowym,

4)     nie przemijającą w miarę dojrzewania,

5)     pochodzenia konstytucjonalnego,

6)     nieodwracalna. [4]

„Wyjaśnia on tę definicję jako:   

1)     brak umiejętności utrzymania siebie bez uciekania się do pomocy środowiska,

2)     niski stopień rozwoju umysłowego,

3)     zahamowanie sprawności intelektualnych trwałe i będące konsekwencją choroby lub urazu,

4)     nie zmienia się, chociaż organizm dojrzewa pod względem fizycznym,

5)     ujawnia dziedziny, stan zahamowania rozwoju,

6)     stan ten jest nieodwracalny.”[5]

„Problematyka kryteriów przystosowania i nieprzystosowania społecznego zazębia się ściśle z zagadnieniem umysłowego upośledzenia. Istnieje (...) bardzo silny nacisk na diagnozowanie upośledzenia umysłowego nie tylko na podstawie ilorazu inteligencji, ale i wskaźników przystosowania społecznego.”[6]

              Aby uporządkować definicje upośledzenia umysłowego, Amerykańskie Towarzystwo do Badań nad Upośledzeniem Umysłowym powołało komitet ekspertów do badania problematyki i wysuwania wniosków. Opublikowaną wówczas ( Heber, 1959r. ) definicję, zrewidował i poprawił J. Grossman w 1973 roku. Brzmi ona następująco:

        „Niedorozwój umysłowy to istotnie niższy niż przeciętny ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego występujący łącznie z upośledzeniem w zakresie przystosowania się, powstały w okresie rozwojowym. ”[7]

„Przez istotnie niższy niż przeciętny ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego określa się poziom niższy o dwa odchylenia standardowe. (...) Za górną granicę okresu rozwojowego przyjęto wiek 18 lat.”[8]

              Wprowadzono również czterostopniową klasyfikację upośledzenia umysłowego, którą od 1 stycznia 1968 r. Światowa Organizacja Zdrowia uznała za obowiązującą.

Klasyfikacja ta umożliwia porównanie wyników testów inteligencji uzyskanych różnymi metodami badawczymi. Od 1 stycznia 1980 roku obowiązuje IX rewizja Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób Urazów i Przyczyn Zgonów. Wyeliminowano wówczas termin „pogranicze umysłowe”, które zastąpiono określeniem „rozwój niższy niż przeciętny”.[9]

Opisaną klasyfikację przedstawia tabela nr 2.

TAB.2.KLASYFIKACJA UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO.

              „Przyczyny upośledzenia umysłowego nie zawsze są znane. Nieznane są także przyczyny niektórych chorób i zespołów powodujących powstanie upośledzenia umysłowego. (...) Klasyfikacje przyczyn upośledzenia umysłowego są różne. Najczęściej dzieli się je w zależności od okresu występowania.”[10] Są to:

1.     Przyczyny prenatalne – występujące przed urodzeniem.

2.     Uszkodzenia perinatalne – pojawiające się w okresie porodowym.

3.     Uszkodzenia postnatalne – występujące po urodzeniu.

Ogólna charakterystyka osób upośledzonych umysłowo

Dzieci upośledzone umysłowo rozwijają się zarówno pod względem fizycznym jak i psychicznym. Prawa rozwojowe tych dzieci są takie same, jak prawa rozwojowe dzieci o prawidłowym rozwoju umysłowym. [11]

              Swoistymi cechami osób niedorozwiniętych umysłowo są:

1)     zatrzymanie się procesu myślenia na etapie myślenia konkretno-sytuacyjnego;

2)     powolność działania, brak plastyczności, sztywność i stereotypowość wytworów aparatu poznawczego;

3)     obniżenie poziomu uogólniania;

4)     ubóstwo zasobu pamięciowego;

5)     brak krytycyzmu, np. wobec własnych błędów myślenia;

6)     słabość w zakresie werbalizacji;

7)     niemożność lub trudność abstrahowania;

8)     w kształtowaniu osobowości przeważa konkretyzm i egocentryzm, dlatego rozwijają się takie cechy jak:

-          brak przewidywania,

-          stereotypia działań,

-          brak odpowiedzialności, samodzielności, inicjatywy,

-          specyficzny obraz świata i siebie,

-          tendencja do naśladownictwa.[12] 

Ze względu na zaburzenia zachowania się wśród dzieci upośledzonych umysłowo wyróżnić można dwie grupy:

-          dzieci eretyczne – czyli niestabilne, niezrównoważone, z przewagą procesów pobudzania. Dzieci te są nadmiernie ruchliwe, skłonne do afektowanych wybuchów i równocześnie mające trudności w koncentracji uwagi i oznaki nadmiernego zmęczenia;

-          dzieci apatyczne – czyli z przewaga procesów hamowania, ze zwolnionym tempem reakcji, biernością, nieśmiałością i  płaczliwością.[13]

Badania psychologów skupiały się głównie wokół procesów poznawczych upośledzonych, zaniedbując sferę osobowości. Dopiero w latach 50-tych XX wieku powstały pełniejsze koncepcje osobowości upośledzonych umysłowo. Oto niektórzy autorzy tych koncepcji i ich główne założenia:

1)             A.F.Tredgold , który twierdził, że szczególnie charakterystyczny dla upośledzonych jest słaby charakter, podatny na sugestie i wpływy otoczenia;

2)             K.Lewin założył, że:

-          podstawowym czynnikiem kształtującym charakter upośledzonych są braki intelektualne ( konkretyzm, sztywność myślenia, niepełna percepcja otoczenia),

-          osobowość dorosłego upośledzonego przypomina w dużym stopniu osobowość dziecka rozwiniętego prawidłowo,

-          przyczynę trudności rozwoju osobowości upośledzonych stanowią czynniki wrodzone.

3)             M.L.Hutt, R.G.Gibby, którzy swoją koncepcję przedstawili w świetle psychoanalizy. Autorzy ci twierdzą, że „ego” jednostek upośledzonych lepiej funkcjonuje w sytuacjach konkretnych niż w rozwiązywaniu problemów abstrakcyjnych. Słabe „ego” nie może w pełni opanować normalnie rozwiniętych potrzeb. Upośledzony nie potrafi kierować własnym postępowaniem.

4)             R.L.Cromwell, który zaadaptował teorię społecznego uczenia, tworząc własną koncepcję upośledzenia umysłowego. Stwierdził, że ograniczenia intelektualne sprawiają, iż w życiu codziennym upośledzeni doświadczają dużo częściej niepowodzeń niż sukcesów. Dlatego można sądzić, że wystąpi u nich niski poziom oczekiwania sukcesu.[14]

Dzieci upośledzone są na ogół mniej sfrustrowane niż dzieci z niepełnosprawnościami sensorycznymi, gdyż mniej uświadamiają sobie swoje utrudnienia.[15]

Osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim

              „Rozpoznanie upośledzenia umysłowego lekkiego stopnia stwarza często poważne trudności. Wynikają one między innymi z podobnych objawów zachowania się dziecka zaniedbanego i upośledzonego umysłowo, ponieważ często warunki środowiskowe, z których dziecko pochodzi, mogą wpłynąć niekorzystnie na jego ogólny rozwój. W populacji upośledzonych umysłowo najliczniejszą grupę stanowią upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim ( ok. 75% ).”[16]

              Dokonując charakterystyki osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim,

Jan Kostrzewski wyróżnił następujące cechy:

-          ograniczona zdolność myślenia pojęciowego oraz zmniejszenie ruchliwości procesów korowych, co wpływa na to, że spostrzeganie  przebiega wolniej i ma wąski zakres;

-          zaburzone procesy pamięci, głównie pamięci logicznej w zakresie zapamiętywania jak i odtwarzania;

-          zaburzone procesy uwagi – mała podzielność i znaczne rozproszenie;

-          niestałość emocjonalna, impulsywność, agresywność, niepokój;

-          niedomagania w zakresie kontroli, niższa samokontrola;

-          mniejsze uspołecznienie.[17]

Natomiast  I.Obuchowska, charakteryzując dzieci lekko upośledzone umysłowo, zwróciła uwagę na następujące aspekty:

1) stosunek do własnego upośledzenia – uświadomienie sobie własnej odmienności najczęściej ma miejsce wraz z rozpoczęciem nauki szkolnej przez dziecko; na prawidłowy stosunek do siebie i własnego upośledzenia duży wpływ ma rodzina oraz szkoła;

2)     specyfika ich myślenia, mowy i motoryki:

-          myślenie tych dzieci charakteryzują trudności w ujmowaniu związków pomiędzy zjawiskami oraz niepewność własnych sądów, konkretność i  mała przerzutność,

-          zaburzenia mowy związane są głównie z ubogim słownictwem i trudnościami w uzewnętrznianiu swoich myśli,

-          zaburzenia w zakresie motoryki objawiać się mogą hiperaktywnością ( zespół trwałego niepokoju i nieuwagi ) lub dyspraksją ( niezdarność w planowaniu i koordynowaniu ruchów ),

3) problemy związane z zachowaniem społecznym – u dzieci tych obserwuje się następujące zachowania:

-          labilność emocjonalna i słaba kontrola nad afektami,

-          bierność, zahamowanie, znaczna niepewność siebie, mniej lub bardziej nasilona lękliwość,

-          lub brak dystansu, lepkość uczuciowa, natrętne zachowanie.[18]

              Okazuje się, że upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim najlepiej radzą sobie z wnioskowaniem w codziennych sytuacjach życiowych, a dobre wyniki uzyskują w rozumowaniu na materiale konkretnym.[19]

Charakteryzując osoby lekko upośledzone umysłowo podkreśla się niedorozwój ich uczuć wyższych, mniejszą wrażliwość i powinność moralną.[20]

Badania jednostek upośledzonych coraz częściej uwzględniają rozwój społeczny tych osób. Udowodniono, że brak prawidłowej reakcji pomiędzy jednostką a środowiskiem może wywołać niekorzystne dla niej skutki w sferze osobowości. Zaś niechęć wobec osób upośledzonych potęguje się wówczas, gdy zachowują się one w sposób nieakceptowany społecznie. W wyniku takich zachowań upośledzonych, środowisko przejawia postawy charakteryzujące się ich unikaniem i odtrącaniem.

Inne badania wskazują, iż szczególną rolę w kształtowaniu zachowań prospołecznych odgrywać mogą typy postaw rodziców, np.:

-          prawidłowy kontakt emocjonalny z dzieckiem,

-          bezradność wobec dziecka.[21]

...