Rozdział 2.
1. Formy planetarne:
- kontynenty
- obszary oceaniczne
2. Co przedstawia histogram i krzywa hipsograficzna.
Największe obszary na powierzchni Ziemi zajmują:
- dna oceaniczne na głębokości 4000-5000m p.p.m.
- obszary lądowe na wysokości 0-1000m n.p.m.
Powierzchnia ziemi:
Lądy 29 %
Do 37% załamanie krzywej – bloki kontynentalne, do których należą obszary lądowe i płytkie morza przybrzeżne, położone w obrębie szelfu.
3. Rozróżnia się dwa typy litosfery.
Pod oceanami występuje litosfera oceaniczna. Materiał jej górnego płaszcza jest przykryty cienką warstwą skorupy oceanicznej o dużej gęstości i składzie bazaltu 5-10km.
Skorupa kontynentalna lżejsza ale gruba śr.35km (70km łańcuchy górskie, Wyżyna Tybetańska).
4. Izostazja- stan równowagi hydrostatycznej w litosferze, czyli w skorupie ziemskiej i górnym płaszczu. Fragmenty litosfery „pływają” po powierzchni astenosfery ( znajduje się poniżej i zachowuje jak gęsta ciecz).
A. Modele Izostazji:
I. PRATTA
Bloki litosfery podobnej grubości, ale różnej gęstości. Z tego powodu bloki pogrążone są różnie w astenosferze. Góry i Wyżyny są lżejsze, ich spąg na mniejszej głębokości niż litosfery oceanicznej, która jest cięższa.
II. AIRY’EGO
Bloki litosfery różnej grubości, podobnej gęstości. Z zasad hydrostatyki bloki grubsze będą podniesione wyżej. Ten model odpowiada na ogół zachowaniu litosfery kontynentalnej.
B. Procesy wewnętrzne i zewnętrzne zakłócają równowagę litosfery, co powoduje dążenie do ponownego osiągnięcia równowagi i objawia się ruchami pionowymi.
Cienka i gęsta skorupa oceaniczna jest bardziej rozpowszechniona niż kontynentalna.
C.
Obszary kontynentalne: Eurazja ponad 50 mln km2 – poniżej 2 mln km2 Madagaskar
Obszary oceaniczne: Ocean Spokojny
5. Koncepcja tektoniki płyt litosferycznych (tektonika globalna)
a.) 20 płyt kontynentalno-oceanicznych i oceanicznych rys. str. 21;
b.) Ruch płyt względem siebie, kilka centymetrów na rok, generowany przez termiczne prądy konwekcyjne w płaszczu Ziemi;
c.) Ruch powoduje zmiany położenia kontynentów na globie;
6. Granice płyt litosferycznych.
· Zbieżne (konwergentne) - wzdłuż których płyty zbliżają się do siebie
· Rozbieżne (dywergentne) - oddalają się od siebie
· Transformujące – płyty przesuwają się względem siebie w poziomie
A. Granice zbieżne.
-zbliżanie się płyt do siebie - powoduje skracanie litosfery
· Oceaniczna + oceaniczna = subdukcja, czyli pogrążenie jednej płyty pod drugą
è powstaje w jej miejscu rów oceaniczny i łuk wysp wulkanicznych
· Oceaniczna + kontynentalna = subdukcja, pogrąża się cięższa płyta oceaniczna
è powstaje rów oceaniczny, a po stronie kontynentalnej (zewnętrznej) łańcuch górski zbudowany ze skał plutonicznych i wulkanicznych
· Kontynentalna + kontynentalna = płaskie podsuwanie jednej pod drugą, wzrost grubości litosfery
è izostazja, powstają wysokie góry oraz płaskowyże
B. Granice rozbieżne.
- oddalanie się płyt od siebie- ten sam kierunek wektora, przeciwstawny zwrot, co powoduje pękanie skorupy ziemskiej.
è powstają rozpadliny- ryfty
è nowa litosfera- wolne przestrzenie wypełniane podpływającym do powierzchni materiałem pochodzącym z górnego płaszcza
Mogą powstać ryfty śródoceaniczne – w obrębie oceanów, lub ryfty kontynentalne – w obrębie kontynentów.
C. Granice transformujące.
- przebiegają w obrębie basenów oceanicznych jak i na lądach.
è Wzdłuż nich tworzą się wielkie systemy skoków przesuwczych
7. Główne rysy ukształtowania kontynentów.
Kontynenty różnią się od siebie różnym udziałem obszarów położonych w różnych przedziałach wysokości bezwzględnych.
Najniższym kontynentem jest Australia, najwyższym Afryka.
Depresje- obszary położone poniżej poziomu oceanu światowego ( gł. Azja)
Niziny 0-300m (Ameryka Północna i Afryka: najmniej)
Wyżyny pow. 300m.n.p.m. o mało urozmaiconej rzeźbie, pagórkowo falistej
Góry ukształtowanie terenu o dużym nachyleniu
KRATONY- jądro obszarów kontynentalnych, sztywne bloki zbudowane ze skał magmowych i metamorficznych o wieku sięgającym er prekambryjskich.
PLATFORMA- młodsza, niezdeformowana fałdowaniami lub słabo zdeformowana pokrywa osadowa.
TARCZA- skały krystaliczne występujące bezpośrednio na powierzchni.
OROGENY (PASY MOBILNE)- mogą otaczać kratony, cechują się znacznymi deformacjami fałdowymi serii osadowych i mniejszym udziałem skał magmowych i metamorficznych.
AKRECJA- przyłączenie obszarów orogenicznych
WSPÓŁCZESNE OROGENY- to strefy cechujące się KOMPRESYJNYMI deformacjami skał, a więc nasunięciami i intensywnym fałdowaniem. Odbywa się w ich obrębie skracanie litosfery. Powstają najwyższe góry.
WSPÓŁCZESNE PLATFORMY I TARCZE- nie ulegają kompresyjnym deformacją. W nich powstają niziny lub wyżyny, gdzie dźwiganiu mogą towarzyszyć deformacje EKSTENSYJNE -> dochodzi w ich obrębie do rozciągania litosfery.
TAFROGENY- uskoki normalne, rowy i zręby tektoniczne, występują na zapleczu orogenów i w strefach ryftów kontynentalnych. Cechują się zwykle znacznymi wysokościami i wyżynną a nawet górską rzeźbą.
( największy obszar to wschodnia Afryka, obejmuje: obrzeżenie Morza czerwonego, wyżynę abisyńską i wyżynę wschodnioafrykańską. 2000m n.p.m. )
DUŻE STREFY USKOKÓW PRZESUWCZYCH- występują w strefach orogenicznych jak i tafrogenicznych.
8. Zróżnicowanie krawędzi kontynentów.
o Krawędzie aktywne- przylegają do zbieżnych granic płyt litosferycznych, na których dominuje subdukcja lub pogrubianie skorupy kontynentalnej
Ø Tworzą się:
- łańcuchy górskie- stale dźwigane i poddawane jednocześnie erozji, co doprowadza do stanu równowagi
Ø Występuje wulkanizm
o Krawędzie pasywne- wyznaczają granice pomiędzy litosferą kontynentalną i oceaniczną w obrębie jednej płyty. Ich rozwój daje początek rozbieżnej granicy płyt, a wraz z upływem czasu oddalają się od strefy ryftowej.
Ø Mała aktywność tektoniczna
Ø Wulkanizm praktycznie nie występuje
- równiny nadbrzeżne- przedłużają się w łagodny szelf podmorski
- wielkie progi kontynentalne
9. Główne rysy rzeźby dna morskiego.
OBRZEŻE KONTYNENTALNE (KRAWĘDZ KONTUNENTALNA)- jest to strefa otaczająca lądowe obszary kontynentalne, będąca jak gdyby ich podmorskim przedłużeniem.
Składa się z:
Ø Szelfu
- najpłytsza część przylegająca bezpośrednio do lądu
- łagodnie nachylona w kierunku otwartego morza powierzchnia śr.pon. 1 st.
- rozciąga się do gł. Ok. 150m, czasami od 60 do 400m p.p.m
- szerokość zróżnicowana od kilku do kilkunastu kilometrów (dla krawędzi aktywnych jest mała, dla pasywnych znaczna)
- akumulacja osadów
Ø Stoku kontynentalnego
- nachylone dno od 1-6 st.
- rozcięty głębokimi dolinami, tzw. Kanionami podmorskimi
Ø Podnóża kontynentalnego
- strefa przejściowa do dna basenu oceanicznego
- nachylenie średnio około 0,5 st.
- obszar akumulacji materiału znoszonego z szelfu i stoku kontynentalnego (formy: stożki z piasku i pyłu)
- nie występuje wszędzie
BASENY OCEANICZNE- położone na gł. 4000-6000m, stanowiące główny składnik den oceanów.
- w skali globalnej zajmują największą powierzchnię ponad 30%
- największe zajmują powierzchnię 10mln km2
- dwa główne typy rzeźby:
§ Równiny abisalne- rozległe powierzchnie, zbudowane z materii mineralnej i organicznej opadającej na dno (pelagiczne), a pod tymi osadami podłoże bazaltowe skorupy ocean.
§ Wzniesienia i góry podwodne – wzniesienia abisalne to szerokie wyniesienia o wysokości względnej do 1000m. Góry podwodne są większe, pochodzenia wulkanicznego i powstają w miejscach, gdzie płyta oceaniczna przesuwa się nad plamą gorąca. Może stworzyć wyspę wulkaniczną. Gujoty- z płaską, ściętą powierzchnią i pozostałościami raf koralowych, wznosiły się kiedyś powyżej powierzchni oceanu.
STREFY GŁĘBOKICH ROWÓW w dnie oceanicznym
GRZBIETY ŚRÓDOCEANICZNE- związane z rozbieżnymi granicami płyt.
- występują wszędzie
- to długie systemy podmorskich gór o specyficznej rzeźbie
- posiadają doliny ryftowe będące miejscem aktywnego wulkanizmu podmorskiego i wydostawania się bazaltowej lawy na dno oceaniczne
- po obu jej stronach znajdują się wzniesienia, biegnące równolegle do siebie
- poprzecinane rozpadlinami
- zwiększa się w nich dno
STREFA PRZEJŚCIOWA- pomiędzy kontynentami a basenami oceanicznymi, którą tworzą baseny mórz zewnętrznych i łuków wyspowych oraz rowów oceanicznych
ROWY OCEANICZNE- wyznaczają przebieg stref aktywnej subdukcja głównie płyt oceanicznych pod kontynentalne, dno morskie ugina się i dochodzi do powstania liniowej formy rowu
- strome, miejsce częstych trzęsień ziemi, co z kolei powoduje fale tsunami
-zajmują 1% den oceanicznych
WYSPY OCEANICZNE- to podwodne góry, głównie zbudowane ze skał wulkanicznych: bazalt, andezyt. Wiele jest czynnymi wulkanami. Dzielą się na trzy grupy:
Głównie zbudowane ze skał wulkanicznych:
§ 1 grupa- pojedyncze lub ciągi wysp na współczesnych lub dawniejszych gorących plamach
§ 2 grupa- wystające ponad pow. oceanu fragm. bardzo młodych grzbietów śródoceanicznych
Zbudowane z wulkanicznych ale również skał osadowych, plutonicznych i metamorficznych
§ 3 grupa- łuki wyspowe w strefach subdukcji
Rozdział 4.
1. rocznie około 40 km 3 materiału na powierzchnię ziemi z górnego płaszcza i z litosfery
2. Erupcja – gwałtowna eksplozja w trakcie, której wyrzucane do atmosfery są duże objętości utworów piroklastycznych.
3. efuzje- spokojne wylewy lawy o małej lepkości, a także wzrost kopuł lawowych
4. W Polsce zachodziły zjawiska wulkaniczne powszechnie pod koniec ery paleozoicznej i w neogenie
5. materiał wulkaniczny. Podr.
6. zdecydowana większość wulkanów i form z nimi stowarzyszonych występuje w pobliżu granic płyt litosferycznych.
7. 3 obszary działalności wulkanicznej:
§ Zbieżne granice płyt litosferycznych- charakter wulkanizmu kwaśny i obojętny, eksplozywny, lawy andezytowi, pochodna zjawiska subdukcji.
§ Rozbieżne granice płyt litosferycznych- wulkanizm z otwierających się szczelin ryftowych, charakter podmorski, często powstają wyspy, dominują lawy zasadowe, bazaltowe, a w obszarach lądowych wulkany zbudowane z law obojętnych i kwaśnych.
§ Plamy gorąca- nieregularnie rozmieszczone na powierzchni Ziemi, występują w obszarach lądowych jak i basenach oceanicznych.
Dominuje wulkanizm podmorski!
8. Morfologiczne typy wulkanów.
a. Typy erupcji wulkanicznych:
Przy wysokim ciśnieniu charakter eksplozywny:
A. typ pliniański- mała lepkość lawy i bardzo wysokie ciśnienie
B. typ peleański- bardzo duża lepkość i bardzo wysokie ciśnienie
Przy niskim ciśnieniu charakter efuzywny:
A. typ hawajski- mała lepkość i małe ciśnienie
B. typ Merami- duża lepkość i małe ciśnienie
C. typ strombolijski- mała lepkość i umiarkowane ciśnienie
D. typ Vulcano- umiarkowana lepkość i umiarkowane ciśnienie
b. Formy wzniesień i zapadliska:
Mogą współwystępować.
A. wulkany tarczowe:
- największe formy wulkaniczne na ziemi, mało wyraźne w krajobrazie -> niewielkie nachylenie stoków (śr. poniżej 7 st.)
- w budowie bierze udział głównie lawa
- wypływają potoki lawowe z krateru, czasami ze stożków pasożytniczych oraz z pęknięć w obrębie tarczy,
- lawa ma skład zasadowy, uboga jest w krzemionkę i mało lepka, więc może przemieszczać się na znaczne odległości
- nie występują w strefach subdukcji
- są typowe dla plan gorących ( głównie Hawaje)
B. kopuły lawowe
- strome stoki, spłaszczone powierzchnie szczytowe, formy lekko wypukłe
- brak krateru
- kwaśna, spokojna lawa o wysokiej zawartości krzemionki pow. 60 %, duża lepkość stąd szybko zastyga i nie wielkie rozmiary wulkanu
- kopuły zbudowane z ryolitów andezytów i dacytów ale także mniej krzemionkowe trachitowe i fonolitowe
- wzrost 5-10m/dobę
- towarzyszą im lawiny kamienne i spływy materiału piroklastycznego przeobrażające się w chmury żarowe
C. stratowulkany (złożone lub poligeniczne)
- budowa:
~forma wysokich stożków, strome stoki
~część centralna: ciało lawowe, charakter intruzyjny
~część zewnętrzna: generacje potoków i pokryw lawowych, brekcje wulkaniczne, utwory piroklastyczne
~krater
~najwyższe partie często pokryte śniegiem lub lodowcem
- typowe dla stref subdukcji
- magma o charakterze kwaśnym i składzie andezytowym lub dacytu, zawiera dużo gazów
- charakter eksplozywny
- zjawisko kolapsu na stromych stokach
D. stożki żużlowe
- budowa wyłącznie z utworów piroklastycznych, wyrzucanych z krateru i akumulowanych wokół niego,
- bywają potoki lawowe na duże odległości poza zasięg stożka,
- mniejsze,
- nachylenie 32 do 35st. niemal identyczne dla wszystkich,
- krótki czas aktywności,
- występują w strefach subdukcji, jednak typowe dla wulkanizmu wewnątrzplatformowego
- często występują obok siebie (grupowo),
- podatne na erozję wodną, krótkotrwałe.
E. kaldery
- zamknięte obniżenia terenu, znacznych rozmiarów,
- powstałe w miejscu niegdyś aktywnych stożków wulkanicznych,
- często wypełnione wodą w niższych partiach,
- produkty erupcji to głównie: lawy i popioły,
- powstaję przez zapadnięcie się stożka opróżnionej komory magmowej,
- często nie kończą swojej aktywności wulkanicznej ( stożki wulkaniczne na powierzchni, ekshalacje gazów wulkanicznych).
F. Maary
- gwałtowne, nie pozostawiają po sobie form wypukłych,
- koliste zagłębienia wypełnione wodą,
- wał zbudowany z materiału piroklastycznego tzw. Pierścień tufowy
- powstają w wyniku erupcji freatomagmatycznych, to zjawiska związane z oddziaływaniem zmierzającej ku powierzchni kolumny magmy na wody podziemne,
- czasami wewnątrz znajdują się stożki żużlowe- efekt dalszej erupcji po usunięciu pary wodnej
G. góry stołowe- wulkany podlodowcowe
- do erupcji dochodzi pod lodowcem lub lądolodem,
- strome stoki, powierzchnie szczytowe płaskie,
- budowa: na dole zastygła lawa z osadami środowiska jeziornego, wyżej utwory piroklastyczne i brekcje (powstałe w próżni), partia szczytowa to lawa wylewająca się po zaniku pokrywy lodowej,
- powodują często fale wezbraniowe.
9. Pokrywy lawowe- to rozlegle płaskie powierzchnie o często urozmaiconej rzeźbie. Są zbudowane z law o małej lepkości. Szerzej rozlewające się to głównie bazaltowe, krótsze i węższe to ...
sandral5