Psychologia rozwoju człowieka_cropped(1).pdf

WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN WARSZAWA 2002

Tom I

Psychologia

rozwoju

człowieka

Charakterystyka

okresów życia człowieka

Rozdział

Okres prenatalny

(opracowała Dorota Kornas-Biela)

Celem rozdziału jest scharakteryzowanie psychofizycznego rozwoju dziecka

przed urodzeniem oraz przedstawienie niektórych czynników, które mogą optyma-

lizować lub zakłócać ten rozwój. Zagadnienia te są przedmiotem badań wielu nauk,

w tym psychologii prenatalnej, która stanowi dynamicznie rozwijającą się dziedzinę

psychologii (por. Kornas-Biela, 1991, 1992, 1995b). Psychologia prenatalna jest

ściśle związana z psychologią perinatalną (Bielawska-Batorowicz, 1995), prokrea-

cyjną (zob. np. Z zagadnień..., 1992) i psychologią rodziny (Kornas-Biela, 1995c),

jak też z etologią, etnologią, socjologią oraz różnymi dziedzinami medycyny

{Prenatal..., 1988; The Free Woman..., 1989; Pre andPeńnatal..., 1992).

Ze względu na konieczność ochrony zdrowia dziecka w badaniach prenatalnych

wykorzystywane są nieinwazyjne metody, jak np. obserwacje prenatalnego rozwoju

różnych gatunków zwierząt, obserwacje zachowań dzieci przedwcześnie urodzonych,

czy też badania za pomocą coraz bardziej skomplikowanych technik i aparatury

medycznej obrazujących zachowanie dziecka (np. ultrasonografia, endoskopia

z użyciem szerokokątnego obiektywu, i in.). Postęp w badaniach nad rozwojem w okre-

sie prenatalnym zakończył spekulacje i zanegował pogląd traktujący płód jako konglo-

merat specjalizujących się komórek i narządów, aktywny na poziomie fizjologicznym

lecz nie czujący, bierny i zależny (Chamberlain, 1986, 1992). Wyniki badań skłaniają

również do odejścia od ujmowania rozwoju jako przechodzenia od struktury do funk-

cji i opisywania specyfiki tego okresu z punktu widzenia następnego okresu rozwojo-

wego (płód traktowany jako niepełnowartościowy, niedojrzały noworodek). Badania

wykazały, że neurosensoryczne i neuromięśniowe struktury ciała rozwijają się przez

spełnianie czynności, a podejmowane funkcje organizują się na coraz wyższym pozio-

mie. Już od początku są jednak złożone i zintegrowane ze sobą (np. intersensoryczne

powiązania). Z tego punktu widzenia trudno jest określić, kiedy rozpoczyna się życie

psychiczne. Można powiedzieć, że psychika wyłania się stopniowo.

Rozwój prenatalny dzieli się na trymestry, tzn. na trzy równe odcinki czasowe,

z których każdy obejmuje trzy miesiące. Na podstawie tego podziału omówimy

zmiany zachodzące w okresie prenatalnym, które mają istotne znaczenie w analizie

rozwoju psychicznego dziecka.

1.1. Pierwszy trymestr rozwoju

Pierwszy trymestr, to okres najbardziej intensywnego rozwoju (Provine, 1993).

Z zapłodnionej komórki jajowej powstaje istota przypominająca wyglądem minia-

turowego człowieka ze wszystkimi podstawowymi, zaczynającymi funkcjonować,

narządami wewnętrznymi. Rozwój przebiega wtedy przede wszystkim pod

wpływem genetycznie zakodowanego porządku i wzorca (można go rozpisać

z dokładnością co do jednego dnia). Im wcześniejszy etap rozwoju, tym wpływ

pozagenetycznych czynników jest mniejszy.

1.1.1. Rozwój fizyczny

Pierwszy miesiąc

Jest to okres szybkich podziałów zapłodnionej komórki, która przez około tydzień

przemieszcza się wzdłuż jajowodu do macicy (mogą wtedy powstać dwa monozygo-

tyczne bliźnięta), gdzie w dobrze ukrwionym miejscu następuje jej implantacja. Wtedy

kończy się faza rozwoju zwana w terminologii medycznej fazą jaja płodowego, a roz-

poczyna się faza zarodkowa (embrionalna). W okresie implantacji zarodek ludzki

składa się z kilkuset komórek i ma kształt wklęsłej kuli o średnicy około 0,14 mm. Do

tej pory nie zwiększał swego rozmiaru, a pobierane z dróg rodnych matki substancje

wspierały intensywną syntezę DNA. Obecnie zmienia się sposób biologicznego kon-

taktu z matką. Nie jest znany mechanizm, dzięki któremu organizm matki nie odrzu-

ca odrębnego od niego i obcego immunologicznie organizmu dziecka (jak uczyniłby

to przy przeszczepie obcych tkanek); przeciwnie, oba te organizmy współpracują ze

sobą. Zarodek zaczyna żywić się cukrem znajdującym się we krwi pochodzącej

z naczyń włosowatych macicy i podwaja swą wielkość każdego dnia.

W czasie 1. miesiąca zarysowuje się okolica głowy. Od 19. dnia tworzą się oczy,

a 28. dnia można już rozpoznać soczewkę oka. Od 21. dnia pracuje serce, które

w cztery dni później zaczyna swoje rytmiczne pulsowanie. Krew krąży między zarod-

kiem, pęcherzykiem żółtkowym wytwarzającym krwinki, i pępowiną. Jednocześnie

tworzy się zamknięty system naczyń krwionośnych. W 3. tygodniu powstają zaczątki

33 kręgów (somity). W 4. tygodniu pojawiają się: jama ustna, zawiązki narządów

wewnętrznych, kończyn, oczu, uszu i nosa oraz 40 par mięśni położonych wzdłuż osi

ciała. Kończąc pierwszy miesiąc zarodek ludzki jest zwinięty w łuk, składa się z kilku

milionów komórek, ma ponad 0,5 cm długości i waży poniżej lg.

Drugi miesiąc

Jest to okres intensywnej organogenezy, czyli tworzenia się podstawowych

narządów.

W 5. tygodniu pojawiają się zawiązki dłoni i stóp, gruczołów rozrodczych (jąder

lub jajników) oraz narządów płciowych. Zaczyna powstawać przegroda moczowo--

odbytowa, przegrody w sercu, błony oddzielające serce, płuca i trzewia, tkanka

chrzestna szkieletu i tkanka mięśniowa. Głowa powiększa się, twarz nabiera bardziej

ludzkiego wyglądu. Zarodek ludzki rośnie o ?>-Ą mm.

Ryc. 1.1. Siódmy tydzień od poczęcia

(fot. Andrzej Zachwieją)

Ryc. 1.2. Ósmy tydzień od poczęcia

(fot. Andrzej Zachwieją)

W 6. tygodniu głowa staje się największą częścią ciała. Tam, gdzie wytworzą się

kości, grupuje się tkanka chrzestna. Rozpoczyna się kostnienie płaskich kości czasz-

ki. Pojawiają się zawiązki palców u dłoni i stóp oraz zawiązki zębów, a w zawiązku

oka powstaje barwnik, który jest widoczny przez przezroczystą skórę dziecka. Serce

oraz szczęka i żuchwa są już całkowicie uformowane, wytwarza się podniebienie

i przewód nosowo-łzowy. Wątroba podejmuje wytwarzanie komórek krwionośnych.

Powstają: jelito ślepe, wyrostek robaczkowy, rozgałęzienia oskrzeli oraz mięśnie

przepony, grzbietu, brzucha i kończyn. Ustala się gonadalna tożsamość płciowa.

Gen sprzężony z płcią zlokalizowany na chromosomie Y (tzw. SRY) wysyła mas-

kulinizującą informację już od pierwszego podziału komórkowego, jednak do

7. tygodnia wewnętrzne, a do 9. tygodnia zewnętrzne narządy płciowe wyglądają

podobnie u obu płci. Dziecko ma już 1,5-2 cm długości i waży ponad 2 g.

W 7. tygodniu głowa nadal się powiększa, a wydłużona szyja uwydatnia szczę-

kę dolną. Tworzą się wargi i zawiązek języka, zaczyna zarastać podniebienie, otwie-

rają się przewody nosowe, powstają kanały półkoliste ucha, małżowina uszna przy-

biera kształt odziedziczony po rodzicach. Oddzielają się od siebie drogi moczowo--

płciowe i przewód pokarmowy, pranercze oczyszcza krew z produktów przemiany

materii, a żebra i kręgi kostnieją. Kończąc 7. tydzień dziecko mierzy już ponad 2 cm.

W 8. tygodniu pochylona ku przodowi głowa dziecka stanowi połowę długości

ciała. Gałki oczne przesuwają się z boków do przodu i nabierają pigmentu.

Kształtują się powieki, przegrody zewnętrzne nosa (dwie dziurki). Kończyny stają

się smuklejsze, ręce są rozłożone na boki, a na dłoniach pojawiają się główne linie

papilarne. Następuje rozwój gruczołów dokrewnych (grasicy, tarczycy, nadnerczy)

oraz kubków smakowych. Powstają błony mięśni gładkich oraz liczniejsze punkty

kostnienia. Serce wykazuje typowe fazy czynności i bije z częstotliwością 40-80

uderzeń na minutę. U dziewczynek rozpoczyna się formowanie łechtaczki,

u chłopców zaś moszny.

Kończąc 2. miesiąc życia dziecko osiąga wzrost 3 cm (długość ciemieniowo--

pośladkowa). Przypomina ono swoim wyglądem miniaturowego człowieka o okreś-

lonej płci, którego wszystkie podstawowe narządy wewnętrzne są już ukształtowane

i zajmują odpowiednie miejsce oraz spełniają właściwe funkcje, np. serce bije ryt-

micznie, mózg wysyła impulsy nerwowe koordynujące pracę organów wewnętrznych,

wątroba i śledziona wytwarzają komórki krwiotwórcze, pojawia się przemiana węglo-

wodanowa, żołądek wydziela soki trawienne, a nerki wychwytują kwas moczowy gro-

madzący się we krwi. Dziecko kończy zarodkowy (embrionalny) okres rozwoju.

Trzeci miesiąc

Rozpoczyna się płodowy okres życia. Dziecko jest coraz bardziej aktywne

i przejawia już indywidualne cechy w wyglądzie i w zachowaniu.

W 9. tygodniu plecy częściowo wyprostowują się, przez co głowa nie opada na

brzuch; doskonalą się zewnętrzne części narządu płciowego; grubieje skóra i mięś-

nie, na skórze wyrasta meszek płodowy (tzw. lanugó); tworzy się tęczówka, a po-

wieki przykrywają oczy (na dalsze 3 miesiące); kształtują się narządy szkliwotwór-

cze, na dłoniach i stopach pojawiają się zawiązki paznokci. Gruczoł przysadkowy

wydziela hormon gonadotropinę. Dziecko osiąga 4 cm długości i wagę 3 g.

W 10. tygodniu dziecko bardzo przybiera na wadze i rośnie o następne 1,5 cm.

Twarz ma już proporcje dziecięce; zarasta podniebienie; ślimak i narząd słuchowy

ucha, a także płuca i trzustka kończą swoją morfogenezę; pęcherzyk żółciowy pro-

dukuje żółć; szpik kostny podejmuje stopniowo funkcję krwiotwórczą; tworzą się

mięśnie umożliwiające ruchy jelit.

W 11. tygodniu dziecko ma już 6,5 cm wzrostu i waży 9,5 g. Jedne z narządów

zaczynają się kształtować (np. struny głosowe), inne doskonalą budowę (np. jelita

pokrywają się błoną śluzową), jeszcze inne rozpoczynają swoje funkcje (np. trzustka

wydziela insulinę do krwi).

W 12. tygodniu dziecko osiąga 7,5 cm wzrostu i wagę 14 g. Powstaje otwór

odbytowy, gruczoły wytwarzające ślinę. Zakończony zostaje rozwój strun głoso-

wych, żebra i kręgi ulegają intensywnemu kostnieniu, nerki produkują mocz wyda-

lany do płynu owodniowego. Kora nadnerczy wydziela hormony.

1.1.2. Kształtowanie się układu nerwowego i

jego współpracy z układem mięśniowym

Pierwszy trymestr to okres kształtowania się układu nerwowego i osiągnięcia

przez niego kontroli nad mięśniami oraz współdziałania w funkcjonowaniu zmysłu

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: