Polska w okresie rozbicia dzielnicowego

Polska w okresie rozbicia dzielnicowego

Kościół w Polsce w XII-XIII wieku

Rozbicie dzielnicowe (inaczej rozdrobnienie feudalne) – okres w historii Polski trwający umownie od[1] wypędzenia z Krakowa Mieszka III Starego w 1177 lub też od zjazdu w Gąsawie w 1227, do koronacji Wacława II w 1300 lub wedle innych do zjednoczenia Wielkopolski z Małopolską w 1314, albo do koronacji Władysława Łokietka w 1320. Rozbicie dzielnicowe przyczyniło się do wzmocnienia tendencji odśrodkowych w państwie Piastów, wzrostu roli możnowładztwa i Kościoła oraz długotrwałego odejścia ziem Pomorza oraz Śląska.

Geneza 

Na mocy testamentu Krzywoustego kraj został podzielony na dzielnice, a seniorem z władzą zwierzchnią został najstarszy syn, Władysław II Wygnaniec, który otrzymał także Śląsk. Mazowsze przypadło Bolesławowi Kędzierzawemu, a Wielkopolska Mieszkowi Staremu. Po śmierci Krzywoustego Henrykowi Sandomierskiemu wydzielono Ziemię Sandomierską, a wdowie Salomei Ziemię Łęczycko-Sieradzką jako oprawę wdowią. Senior miał sprawować władzę w tzw. ziemi senioralnej, w której skład wchodziły: Ziemia Krakowska, Pomorze Gdańskie oraz pas łączący, przechodzący przez takie miasta jak Kalisz, Gniezno i Nakło.

Początek rozbicia 

Po śmierci Salomei Władysław II zwany Wygnańcem zajął jej dzielnicę wbrew woli braci. W wyniku wojny między nim i jego braćmi, Władysław II uciekł z kraju w 1146 r. i udał się do Niemiec prosić o pomoc cesarza. Dzielnicę senioralną objął Bolesław Kędzierzawy - w ten sposób to on stał się seniorem. Bolesław nie potrafił utrzymać suwerenności państwa i w wyniku wyprawy cesarskiej w 1157 r. musiał złożyć hołd cesarzowi Fryderykowi Barbarossie. Oddał państwo w lenno oraz zgodził się, aby po śmierci Władysława II Wygnańca jego synowie (Bolesław Wysoki, Mieszko Plątonogi) mogli powrócić do jego dzielnicy dziedzicznej - Śląska.

W roku 1173, po śmierci Bolesława Kędzierzawego, jego rolę jako seniora, księcia oraz pana Krakowa przejmuje trzeci syn Bolesława Krzywoustego - Mieszko Stary. Po czterech latach ponownie dochodzi do walki o tron - Mieszko zostaje wygnany, a Kraków opanowany przez najmłodszego z braci, pogrobowca Bolesława III Krzywoustego: Kazimierza II Sprawiedliwego, co oznaczało złamanie zasady senioratu (władza zwierzchnia dla najstarszego z rodu). Kazimierz, w przeciwieństwie do Mieszka, nie próbował przeciwstawiać się możnowładztwu i Kościołowi.

Po śmierci Kazimierza w Krakowie rządził jego syn Leszek Biały. Wraz z jego śmiercią w Gąsawie w 1227 r. ostatecznie zanikła władza centralna (pryncypat). Stopniowo postępowało rozdrobnienie ziem Polski, powiązane z umacnianiem się separatyzmu księstw dzielnicowych. Nie istniały żadne ponad dzielnicowe urzędy ani prawa. Około połowy XIII wieku Polska składała się z kilkunastu księstw, bez żadnej władzy centralnej. Okres dzielnicowy był okresem walk wewnętrznych pomiędzy rywalizującymi książętami - o władzę i o terytorium.

Krótka charakterystyka okresu 

W tym okresie kraj znalazł się w obliczu silnych zagrożeń zewnętrznych, rozbicie oznaczało osłabienie militarne. Wzmógł się napór książąt i margrabiów niemieckich na ziemie zachodnie oraz czeskich na Śląsk. Pomorze Zachodnie i Wielkopolska znalazły się w strefie ekspansji Marchii Brandenburskiej.

Okres dzielnicowy mimo wszystko był czasem intensywnego rozwoju gospodarczego i istotnych przemian społecznych. W rolnictwie upowszechnił się system trójpolówki, używanie ugoru jako pastwiska. Zaczęto używać nowocześniejszych narzędzi rolniczych. Stworzono immunitety - zwolnienia dóbr od danin i posług, co zmieniało sytuację wolnych chłopów. Lokowano miasta na prawie niemieckim, skodyfikowano także inne normy osadnicze (prawo polskie, średzkie). Wykształciły się samorządy wiejskie oraz ogólny zbiór reguł feudalnych.

Rozbicie dzielnicowe było charakterystyczne dla przemian ustroju feudalnego. Dochodziło do niego w poszczególnych krajach w różnych okresach ze względu na zróżnicowanie w przebiegu procesów zmian społeczno-ekonomicznych.

Mimo podziałów dzielnicowych nie uległo zatarciu poczucie jedności w społeczności polskiej. Pojęcie narodowości polskiej - gens polonica - pojawia się u autorów miejscowych i obcych. Jedność tę wzmacniała jedność organizacji kościelnej[2]. Funkcjonowało również w czasie rozbicia określenie Regnum Poloniae.

Książęta i królowie polscy w okresie rozbicia dzielnicowego 

Niżej wymienieni książęta sięgnęli po władzę zwierzchnią w kraju tj. zdobyli tron krakowski.