1. Dzisiaj w Betlejem, słowa i melodia: XIX w. 2. Gdy śliczna Panna, słowa i melodia: pocz. XVIII w. 3. Bóg się rodzi, słowa: Franciszek Karpiński, melodia: XVIII/XIX w.
4. Lulajże Jezuniu, słowa i melodia: XVIII w. 5. Przybieżeli do Betlejem, sł. XVII w. 6. Cicha noc, słowa: Joseph Mohr, 1818 r. melodia: Franz X. Gruber, 1818 r.
7. W żłobie leży, słowa Piotr Skarga, melodia XVIII w. 8. Jezus Malusieńki, słowa i melodia: XVIII w. 9. W Dzień Bożego Narodzenia, słowa: XVIII w. melodia: Feliks Szumlański. 11. Mizerna, cicha stajenka licha, słowa: Teofil Lenartowicz, melodia: Jan Gall. 12. Z Narodzenia Pana, słowa: XVIII w. 13. Mędrcy świata, monarchowie, słowa: Stefan Bortkiewicz, melodia: Zygmunt Odelgiewicz, 14. Nie było miejsca, słowa: Mateusz Jeż. 15. Wesołą nowinę, melodia: Józef Wygrzewalski, 16. Tryumfy Króla, słowa: XVII w.
17. Wśród nocnej ciszy, słowa i melodia: XVIII/XIX w. 18. Pójdźmy wszyscy do stajenki, słowa: XVIII w. melodia: XIX w. 19. Anioł pasterzom mówił, pochodzą z XV/XVI w
KOLĘDA, KOLĘDA
Kolędy. Nie sposób wyobrazić sobie bez nich Świąt Bożego Narodzenia. A przecież minęło ponad tysiąc lat zanim zaczęły powstawać pieśni ku czci Dzieciątka Jezus. Najpierw oczywiście były to pieśni w języku łacińskim, a dopiero później w językach narodowych. Zwyczaj śpiewania pieśni mówiących o narodzinach Chrystusa sięga czasów średniowiecza. Prawdopodobnie pierwsze kolędy wykonywano przy szopkach franciszkańskich. Za twórcę pierwszej kolędy Bożonarodzeniowej uchodzi powszechnie Franciszek z Asyżu. Kolędy od wieków rozbrzmiewają w polskich domach i kościołach. Najstarsze, jak np. Anioł pasterzom mówił, pochodzą z XV/XVI w. Były one zarówno dziełem autorów anonimowych, jak i uznanych poetów, pisarzy, kaznodziejów – za twórcę tekstu W żłobie leży uważa się Piotra Skargę (XVII w.), a Bóg się rodzi napisał Franciszek Karpiński ( XVIII w.) Gdy śliczna Panna, Jezus Malusieńki, Ach ubogi żłobie, Tryumfy Króla niebieskiego, wszystkie z XVIII w., czy wreszcie Mizerna, cicha stajenka licha Teofila Lenartowicza z XIX w. Pieśni ku czci Dzieciątka Jezus nie od razu nazywano kolędami; w użyciu były też inne nazwy: pieśń, piosnka, hymn, symfonia, pastorałka i kantyczka. W domach śpiewano także pastorałki, czyli pieśni zawierające mniej wątków religijnych, a więcej treści obyczajowych – opowiadające o realiach życia codziennego, przesycone gwarą ludowa i humorem. Znajdziemy w nich pewną poufałość okazywaną małemu Jezusowi, którego pieśnią pocieszano, pieszczotliwie tulono do snu, ofiarowywano Mu schronienie i poczęstunek.
Słowo "kolęda" oznaczało dzień noworoczny (łac. calendae). Chodzono dawniej po domach i składano życzenia, śpiewając przy tym pieśni. Później zwyczaj ten przeniesiono na święta Bożego Narodzenia, w czasie trwania których młodzi chętnie odwiedzali domy znajomych, śpiewali pieśni i zbierali datki. W XV wieku franciszkanie i bernardyni zaczęli wystawiać jasełka. Na potrzeby dramatów liturgicznych powstają nowe kolędy, opowiadające o narodzinach Dzieciątka, Trzech Królach i okrutnym Herodzie. Najstarszą kolędą jest pieśń bożonarodzeniowa powstała w roku 1424 "Zdrów bądź Królu Anielski". Jedenaście lat później została ułożona "Chrystus nam się narodził", a Władysław z Gielniowa napisał kolędę "Augustus kiedy królował" składającą się z 24 zwrotek (każda zaczynała się od kolejnej litery alfabetu).
W XVI wieku zostały stworzone, do dziś śpiewane, kolędy "Anioł pasterzom mówił" i "Przybieżeli do Betlejem pasterze". Natomiast w wieku XVIII powstały takie kolędy, jak: "Wśród nocnej ciszy", "Bracia, patrzcie jeno", "Lulajże Jezuniu" i "Bóg się rodzi". Autorem ostatniej, powstałej w wymownym roku naszych dziejów, bo w roku 1792, jest Franciszek Karpiński. Ta piękna pieśń jest pełna ekspresji i dynamizmu oraz antynomii w opisie cudu Bożego Narodzenia, bo "Bóg się rodzi", "moc truchleje", "ogień krzepnie", "blask ciemnieje", a "Nieskończony ma granice". Druga zwrotka przynosi zachwyt nad Bożą miłością, bo "Bóg porzucił szczęście swoje i wszedł między lud ukochany, dzieląc z nim trudy i znoje".
Inna kolęda "Podnieś rękę Boże Dziecię, błogosław Ojczyznę miłą" najtrafniej oddaje los naszej Ojczyzny - Matki, która chce się wydźwignąć, ale jest tak bardzo zdeptana, wykrwawiona, bezsilna wobec przemocy. Przyszły znów zabory, powstania i klęski. Czas nadziei i czas zwątpienia. Za chlebem i wolnością ruszyli w świat polscy emigranci, którzy brali ze sobą ciężkie serca... i kolędy. Ich sceneria jest typowo polska: nie ma tu palm ani Jerozolimy, ale mroźna zima, polscy pasterze (Kuba i Bartek), a Betlejem chyba leży gdzieś na naszym Podhalu. Melodie kolęd oparte są na melodiach popularnych polskich tańców: poloneza ("Bóg się rodzi"), mazura ("W żłobie leży"), kujawiaka ("Jezus Malusieńki"), marszu ("Pójdźmy wszyscy do stajenki"), kołysanki ("Lulajże Jezuniu").
W rodzimych kolędach widoczne są dzieje naszej Ojczyzny. Wiele z nich powstało podczas okupacji hitlerowskiej. Wzruszająco kończy się kolęda wojenna "Nie było miejsca":
"A dzisiaj czemu wśród ludzi tyle łez, jęków, katuszy?
Bo nie ma miejsca dla Ciebie w niejednej człowieczej
Duszy".
Niech kolędy przyniosą nam ukojenie i nadzieję, że czas Bożego Narodzenia zrodzi głęboki pokój, zwłaszcza tam gdzie toczą się konflikty.
Już noc okrywa świat, Tekst: Karol Hławiczka 1971 - Jingle Bells, Melodia Amerykańska
Pójdźmy wszyscy do stajenki, tekst: kolęda polska - opr. ks. Michał Marcin Mioduszewski 1842 melodia: kolęda polska - opr. ks. Jan Siedlecki 1878
Dziś nadzieja rodzi się, sł. Jacek Cygan, muz. Ryszard Rynkowski
Gdy się Chrystus rodzi, Tekst: Kolęda polska - opr. Ks. Michał 1843 Melodia: Kolęda polska - opr. Ks. Jan Siedlecki 1928
Gdy śliczna Panna, tekst: kolęda polska - XVIII w. Melodia: kolęda polska - opr. Ks. Michał Marcin Mioduszewski 1843
W żłobie leży, tekst: kolęda polska XVII / XVIII w. - opr. Ks. August Karol Diehl +1829 melodia: kolęda polska XVII / XVIII w. - opr. Ks. Michał Marcin Mioduszewski 1838
Przybieżeli do Betlejem, tekst : kolęda polska - opr. Jan Żabczyc, Symfonie anielskie 1630, refren - XVIII w. Melodia: kolęda polska - opr. ks. Michał Marcin Mioduszewski 1853
Bóg się rodzi, tekst: Franciszek Karpiński 1784 (Pieśń o narodzeniu Pańskim) Melodia: Śpiewnik kościelny ks. Michała Marcina Mioduszewskiego 1838
Przyszedł bezbronny na świat, Tekst i melodia: Graham Kendrick - Servant King (From Heaven You Came)
Nie było miejsca dla Ciebie, Tekst: ks. Mateusz Jeż 1938, Melodia ks. Józef Łaś 1938
Zachowany tekst z XVI w. jest tłumaczeniem z łaciny średniowiecznego utworu na Boże Narodzenie "Dies est laetitiae" (strofa: "Angelus pastoribus"). Melodia do tej kolędy pochodzi z II poł. XVII w. (Tabulatura organowa); dokładnie notuje ją dopiero Mioduszewski (Śpiewnik 1838, s Anioł pasterzom mówił sł. XVI w., mel .XVII w.. 28-29). Na tym źródle opieramy nasze wydanie.
Bóg się rodzi, sł. Franciszek Karpiński, mel. XVIII/XIX w.
Wspaniały tekst Karpińskiego niemal od publikacji śpiewany był powszechnie na różne melodie. Obecnie znana melodia (z małymi odchyleniami była popularna już w I poł. XIX w. i to w różnych częściach Polski (por. Mioduszewski. Śpiewnik... Kraków 1838, s. 45 i Książka zawierająca w sobie Modlitwy, Litanie i Pieśni w Kościele katolickim używane.. w Chełmnie 1840, 1852, s. 297).
Bracia, patrzcie jeno, sł. i mel. I wg Teofila Klonowskiego. Wspaniały tekst Karpińskiego niemal od publikacji śpiewany był powszechnie na różne melodie. Obecnie znana melodia (z małymi odchyleniami była popularna już w I poł. XIX w. i to w różnych częściach Polski (por. Mioduszewski. Śpiewnik... Kraków 1838, s. 45 i Książka zawierająca w sobie Modlitwy, Litanie i Pieśni w Kościele katolickim używane.. w Chełmnie 1840, 1852, s. 297).
Cicha noc, sł. niem. Joseph Mohr sł. pol. Piotr Maszyński, mel. Franz X. Gruber
Do szopy, hej pasterze sł. i mel. pocz. XX w. Kolęda pochodzi ze Wschodniej Małopolski. Por. O.M. Żukowski, Śpiewajmy Panu!... Lwów 1931 (zwrotki 1, 3); Gwoździowski 1938 (zwrotki 1, 2, 4-6).
Dzisiaj w Betlejem, sł. i mel. XIX w.
Gdy śliczna Panna sł. i mel. pocz. XVIII w. Utwór bardzo popularny (zwłaszcza w klasztorach żeńskich) był często zamieszczany w XVIII-wiecznych rękopisach i w drukach XIX wieku. Por. KANTYKA, Pieśń 122 (Krzyżaniak, Kantyczki, s. 87) oraz Mioduszewski, Pastorałki 1843, s. 57-58.
Jezus malusieńki, sł. i mel. XVIII w. Ta prosta a piękna kolęda powstała prawdopodobnie w środowisku karmelitanek, a we wszystkich klasztorach żeńskich była niezwykle popularna. Zob. KANTYKA, pieśń 109 (Krzyżaniak, Kantyczki, s. 73). Por. Mioduszewski, Pastorałki 1843, s. 85-86.
Jezusek czuwa, sł. Maria Paruszewska, mel. Feliks Nowowiejski
W oryginale utwór chóralny. F. Nowowiejski, Dwanaście Kolęd na chór mieszany, wyd. piąte, Warszawa 1947.
Lulajże Jezuniu, sł. i mel. XVIII w.
Bracia, patrzcie jeno, sł. i mel. I wg Teofila Klonowskiego
Mędrcy świata, sł. Stefan Bortkiewicz, mel. Zygmunt Odelgiewicz, Siedlecki (1878) 1908, s. 82-83; Czubski, Śpiewnik Polski, s. 39-41. Autora tekstu znanego dotąd tylko z inicjałów S.B. udało się ustalić; był nim Stefan Bortkiewicz (ok. 1870).
Mizerna, cicha stajenka, sł. Teofil Lenartowicz, mel. Jan Gall. Piękny tekst T. Lenartowicza wydany w 1849 r. (Por. Boże Narodzenie - Antologia, s. 155) doczekał się wielu melodii i opracowań muzycznych (m. in. J. Czubski, J. Kaszycki, S. Niewiadomski, W. Styś, E. Urbanek, J. Wrzeciono). Najbardziej znaną jest melodia J. Galla.
My też pastuszkowie, sł. XVIII w. Tekst w rkp. karmelitanek (Krzyżaniak, Kantyczki, s. 283-284). Melodia: Mioduszewski, Pastorałki 1843, s. 99 -101. Tę samą melodię Mioduszewski zamieszcza przy kolędzie "Ta noc nieszczęśliwa" (Pastorałki, s. 166-171).
Nie było miejsca, J. Gwoździowski 1938, s. 179-180. Ta nowosądecka kolęda zyskała niezwykłą popularność w czasie wojny zwłaszcza w obozach i łagrach. Posiada wiele opracowań chóralnych (Lubomir Szopiński, Stanisław Wlazełko. Michał Winiarz i in.).
Nowy Rok bieży, sł. XVII w. Kolęda ta posiada bardzo dużo wariantów tekstowych i melodii. Śpiewano ją na polonezową melodię "Wezmę ja kontusz" (por. Mioduszewski, Pastorałki 1843, s. 110, Klonowski 1867, s. 186; też Symphonia de Nativitate, 1759). Dajemy melodię, prawdopodobnie z XIX w., najbardziej rozpowszechnioną przez przedwojenne i współ. śpiewniki kościelne (zob. Siedlecki, Śpiewnik Kościelny 1928, 1947, 1982). Wyboru dokonano z kolędy z 1721 r. (Krzyżaniak, Kantyczki, s. 206-207).
Oj Maluśki sł. XVIII/XIX w.
Pasterze mili (mel. II) sł. XVII/XVIII w., mel. Piotr Studziński Kolęda ta posiada wiele przekazów tekstowych i melodycznych głównie z XVIII w.
a) Mel. I pojawia się rkp. XV11I w., ale różni się od dzisiejszej wersji; ta znajduje się u Mioduszewskiego (Pastorałki 1843, s. 127-129) i znana jest bardziej z opracowań chóralnych.
b) Mel. lI skomponowana przez P. Studzińskiego w XIX w. do tekstu tradycyjnego cieszy się największą popularnością (zob. Siedlecki (1878) 1908, s. 86; Kaszycki 1911, s. 198).
Pójdźmy wszyscy do stajenki, sł. XVIII w., mel. XIX w. Tekst l4-zwrotkowy z inną melodią zachowany w "Kantyczkach karmelitańskich" z XVIII w. zob. Krzyżaniak. Kantyczki, Pieśń 352, s. 332. Popularna dziś melodia "z Krakowa" pojawiła się dopiero w XIX w. (Siedlecki [1878] 1908, s. 89-90).
Przybieżeli do Betlejem, sł. XVII w., Tekst pierwotny tej kolędy wywodzący się z XVII w. (J. Żabczyc, Symfonie anielskie 1630). przechodził duże przeobrażenia. Jeszcze w XVIII w. miał inny podział strof posiadał refrenu. W dzisiejszej formie tekst kolędy ukazał się w XIX w . Trudno powiedzieć coś pewnego i o melodii tej pieśni. Być może, że i ona przechodziła pe modyfikacje. Świadczyć o tym może cytowanie fragmentu tej melodii w XVIII-wiecz. utworze instrumentalnym na Boże Narodzenie (Symphonia de Nativitate, 1759). Pewne jest tylko to, że w obecnej formie kolęda ta pojawiła się dopiero w II poł. ubieg. stulecia. Por. Siedlecki, Śpiewniczek... 1878.
Tryumfy, sł. XVII w. Podajemy melodię dzisiaj znaną wg J. Siedleckiego (Siedlecki, 1878/1908, s. 99-100). Dawna melodia - por. KANTYKA, Pieśń 124 (Krzyżaniak, Kantyczki, s. 89) oraz Klonowski 1867, s. 145-146.
W Dzień Bożego Narodzenia, sł. XVIII w., mel. Feliks Szumlański
W żłobie leży, (mel. II krakowska), sł. Piotr Skarga (?) mel. XVIII w. Ośmiozwrotkowy tekst kolędy z XVII w. (przypisywany Piotrowi Skardze) zachowała się w licznych rękopisach XVIII stulecia (por. KANTYCZKA. Pieśń l23; Krzyżaniak, Kantyczki, s. 88) oraz w wielu drukach XIX wieku. Mioduszewski podaje trzy melodie do tego tekstu. Zob. Mioduszewski 1838, s. 30-33.
W żłobie leży (mel. III), mel. nieznanego autora (wg I.O. Mańskiego)
Tradycyjny tekst tylko częściowo wykorzystany. Melodia nieznanego (współczesnego?) autora. Podajemy ją wg wersji cytowanej z pamięci przez I.O. Mańskiego (25 Kolęd i pastorałek).
Wśród nocnej ciszy, sł. i mel. XVIII/XIX w. Kolęda ta, należąca do najbardziej znanych pieśni okresu Bożego Narodzenia, powstała prawdopodobnie u schyłku XVIII w. i była znana powszechnie na pocz. następ. stulecia, Mioduszewski bowiem przeznacza ją do śpiewów mszalnych. Przytacza ją za pierwszym źródłem, powiększając tylko wartości rytmiczne (Mioduszewski, Dodatek II i III do Śpiewnika 1853, s. 914- 9l5).
justynakz