ZAGADNIENIE nr 17: KULTURA POLITYCZNA SPOŁECZEŃSTWA / oprac. przez Bartłomieja Stawickiego i Grzegorza Żukowskiego

I.

Zanim przejdziemy do sedna sprawy, czyli zdefiniowania pojęcia kultury politycznej, należy zastanowić się nad charakterystycznymi zjawiskami z zakresu omawianego tematu, które mają decydujący wpływ na interesującą nas definicję kultury politycznej społeczeństwa. Tymi zjawiskami są: świadomość polityczna, postawy polityczne, socjalizacja polityczna.

1. Świadomość polityczna.

Ludzie na co dzień stykając się z polityką, żyjąc w pewnym systemie politycznym, nawiązując stosunki z instytucjami politycznymi tegoż systemu, zdobywają pewną wiedzę dotycząca życia politycznego swojego społeczeństwa. Wiedza ta, (możemy ją nazwać wiedzą polityczną) przekształcana jest przez nas w sposób indywidualny (choć na pewno nie niezależny), poddawana weryfikacji przez istniejące poglądy polityczne, przez zdobytą już wiedzę, przez oceny i wartości oraz wzory zachowań. Świadomość polityczną możemy sformułować zatem jako: całokształt poglądów, wiedzy, ocen, wartości, wzorów zachowań, które są rezultatem wzajemnych, zachodzących pomiędzy jednostkami interakcji. Dotyczy faktów i zjawisk politycznych, pozwala poszczególnym podmiotom na poznanie rzeczywistości politycznej, wpływa na relacje między tymi podmiotami i otoczeniem.

W tak sformułowanej świadomości politycznej możemy wyróżnić cztery elementy:

1) źródło świadomości, 2) przedmiot świadomości, 3) strukturę świadomości, 4) poziomy świadomości.

Ad. 1) - ogólnie mówiąc jest to wspomniana już codzienna praktyka społeczno – polityczna każdej jednostki, dzięki której zdobywa wiedzę i doświadczenie, mówiąc wprost, źródłem świadomości politycznej jest socjalizacja polityczna.

Ad. 2) - przedmiotem świadomości politycznej są w praktyce powody dla których jednostki uczestniczą w otaczającym ich systemie politycznym, są to zatem: potrzeby i interesy jednostek i grup społecznych; formy zbiorowej działalności jednostek lub zbiorowości w celu realizacji tych potrzeb i interesów; są to także mechanizmy wykonywania tych potrzeb.

Ad. 3) - możemy uznać, że na strukturę świadomości politycznej składają się następujące elementy: a) wiedza polityczna, b) emocje, oceny, wartości polityczne, które docierając do na wpływają pozytywnie lub negatywnie na nasze postawy polityczne, c) istniejące już wzory zachowań, stereotypy, heurystyki zachowań politycznych, którym często bezwiednie ulegamy.

Ad. 4) - świadomość polityczna to pojęcie, które możemy poddać wartościowaniu, najłatwiej związać to wartościowanie z poziomem wiedzy politycznej, możemy wyróżnić zatem: a) wiedzę potoczną – wiedzę indywidualną, zdroworozsądkową, często emocjonalną, kierującą się stereotypami i gotowymi heurystykami, b) wiedzę naukową – opierającą się na ocenach zgodnych z naukowymi poglądami, sprawdzalnymi empirycznie, wiedza akademicka, c) wiedza mieszana – najczęściej chyba występująca mieszanka wiedzy potocznej z wiedzą naukową.

2. Postawa polityczna.

Pojęcie to ściśle wiąże się z pojęciem świadomości politycznej. Można powiedzieć, że jest to skonkretyzowanie, uzewnętrznienie naszej świadomości politycznej. Za każdym razem gdy przychodzi nam zetknąć się z systemem politycznym w którym żyjemy, podjąć jakąś decyzję polityczną, zająć stanowisko w jakiejś sprawie, nabyta przez nas świadomość polityczna uzewnętrznia się w postawie politycznej jaką przyjmujemy. Jest to zatem względnie trwały stosunek jednostek lub grup społecznych do systemu politycznego i jego instytucji.

W tak rozumianej postawie politycznej możemy wyróżnić następujące komponenty:

1) komponent poznawczy – czyli prawdziwa lub fałszywa wiedza jaką posiadamy na temat życia politycznego;

2) komponent emocjonalno- oceniający – czyli sądy i opinie dotyczące systemu politycznego i jego składników, mające charakter wartościujący, negatywny bądź pozytywny;

3) komponent behawioralny – czyli gotowość podjęcia działań w stosunku do systemu politycznego, w oparciu o ustalone wzorce zachowań politycznych oraz zgodnie z naszą wiedzą i sądami, opiniami na temat systemu politycznego.

3. Socjalizacja polityczna. (patrz również oprac. Almond i Powell, s 9)

Pojęcie to zostało zasygnalizowane już wcześniej. Jak wspomniałem socjalizacja polityczna jest w pewnym sensie źródłem świadomości politycznej. Natomiast tym co wyznacza ramy i treść socjalizacji politycznej jest dominująca w danym społeczeństwie kultura polityczna. Lecz należy zauważyć, że zachodzi w tym wypadku sprzężenie zwrotne. Socjalizacja polityczna kształtując świadomość i postawy polityczne wpływa również na kulturę polityczną. Socjalizacja polityczna trwa przez całe życie człowieka. Zatem postawy i świadomość polityczna mogą ulegać zmianom, podlegać adaptacjom. Zachodzące wydarzenia polityczne mogą mieć mały lub bardzo duży wpływ na ludzi. Niektóre wydarzenia polityczne przechodzą bez echa, a ludzie o nich szybko zapominają, ale może zdarzyć się tak, że pewne ważne zdarzenie polityczne wywrze tak znaczący wpływ na pokolenie lub na znaczącą ilość społeczeństwa, że zadecyduje to na świadomości politycznej tego społeczeństwa i jego następnych pokoleń.

Amerykańscy socjologowie wskazują na szereg czynników socjalizacji politycznej, czyli struktur, przez które proces socjalizacji politycznej zachodzi. Są to przede wszystkim: rodzina, szkoła, grupy rówieśnicze i grupy odniesienia, nie można również zapomnieć o bardzo dużej roli mass-mediów. Poza tym socjalizacja polityczna odbywa się także w trakcie doświadczeń zawodowych, a także istotny wpływ posiada bezpośredni kontakt z systemem politycznym.

II.

Kultura polityczna społeczeństwa.

Biorąc pod uwagę to co już powiedzieliśmy o wyżej wymienionych zjawiskach kultury politycznej, możemy już przejść do sedna sprawy, czyli zdefiniowania pojęcia kultury politycznej społeczeństwa. Zatem najbardziej dogodna definicja będzie wyglądała tak: „Kultura polityczna to: zmienny w czasie, wytworzony głównie pod wpływem tradycji historycznej oraz struktury instytucji politycznych i zasad funkcjonowania danego systemu politycznego całokształt orientacji (świadomości) społeczeństwa, grupy społecznej, jednostek wobec polityki. Jest to strefa subiektywna polityki (wew. przekonania), znajdująca wyraz w zachowaniach (postawach) konkretnych i werbalnych.” (patrz również wąski sposób rozumienia kultury politycznej w J. Garlicki, A. Noga-Bogomilski, „Kultura polityczna w społeczeństwie demokratycznym”, Rozdział I „Kultura polityczna – geneza i sens pojęcia.”, s 7) Interesujące nas sformułowanie kultury politycznej dotyczy zatem, najbardziej interesującej nas sfery stosunku społeczeństwa do kwestii polityki.

W kulturze politycznej społeczeństwa należy wyróżnić cztery składające się na nią komponenty:

1) wiedza polityczna – czyli wiele razy opisywana tutaj znajomość faktów politycznych, zainteresowanie polityką, indywidualna i zdroworozsądkowa, czyli wiedza potoczna, lub potwierdzona empirycznie, wiedza akademicka, naukowa, rodzaj naszej wiedzy politycznej ma duży wpływ na poziom naszej świadomości politycznej.

2) komponent aksjologiczny – czyli wartości pożądane i utrwalone w danym społeczeństwie przez tradycję, dotyczące systemu politycznego i jego instytucji oraz jego funkcjonowania, odciskują one silne piętno na naszej świadomości politycznej, a wrażają się przez postawy polityczne.

3) komponent ocenny, wartościujący – czyli ocena zjawisk politycznych, systemu politycznego, zdarzeń politycznych, oparta na zdobytej wiedzy politycznej i na utrwalonych wartościach, ocena ta może być racjonalna lub emocjonalna, może być również pozytywna lub negatywna.

4) komponent behawioralny – czyli utrwalone wzorce zachowań dotyczące sfery polityki, wypróbowane typy działań politycznych, wspomniana już gotowość podjęcia działań, zamanifestowania swojej postawy politycznej.

Należy zauważyć, że wymienione wyżej komponenty kultury politycznej nie występują w każdym społeczeństwie z równomiernym natężeniem. Można stwierdzić, że każde społeczeństwo charakteryzuje się własnym, charakterystycznym dla siebie zhierarchizowaniem opisanych powyżej elementów kultury politycznej na te, które mają większe znaczenie dla ich kultury i na te, które maja mniejsze znaczenie. Może się wydawać, że komponenty drugi i trzeci wiodą prym w większości społeczeństw, mając na uwadze tzw. naturę człowieka, konformistyczną i ulegającą emocjom, ale w tym wypadku możecie mieć oczywiście inne zdanie.

Typy kultury politycznej.

W charakterystyce kultury politycznej przyjęło się wyróżniać różne jej typy. Najbardziej popularną i instruktywną typyfikację kultury politycznej stworzyli dwaj amerykańscy badacze: oczywiście G. Almond i S. Verba. Oczywiście wyróżnili oni trzy typy kultury politycznej: 1) kulturę zaściankową (parafialną), 2) kulturę poddańczą (podporządkowania), 3) kulturę uczestnictwa (aktywności).

Ad. 1) – kultura ta charakteryzuje się tym, że zainteresowanie jednostek i grup społecznych wobec polityki i zjawisk politycznych ogranicza się do ram przysłowiowego zaścianka, czyli odznacza się niskim poziomem świadomości politycznej i brakiem jakiejkolwiek aktywności politycznej; Almond i Verba argumentują, że kultura ta charakterystyczna jest dla społeczności plemiennych, pierwotnych, bowiem nie występują w nich wyspecjalizowane role polityczne; wodzowie, naczelnicy, szamani spełniają różnorakie funkcje społeczne, ekonomiczne, polityczne, członkowie wspólnoty prezentują jednolite postawy wchłaniające elementy postaw religijnych, społecznych i politycznych; taki system polityczne nastawia się bardziej na utrwalenie zaściankowości niż na postęp.

Ad. 2) – kultura ta znamionuje się tym, że jednostki i grupy społeczne przyjmują postawy podporządkowania w stosunku do systemu politycznego i do decyzji politycznych podejmowanych w jego ramach; nie oznacz to jednak, że społeczeństwo posiada bardzo niski poziom wiedzy politycznej, który ogranicza ich zdolność do zmiany postawy, nie, to raczej utrwalone przez tradycję historyczną wartości, wzorce zachowań kształtują taką a nie inną kulturę nawyków i przyzwyczajeń do narzucania i wskazywania odgórnego; kultura ta charakterystyczna może być dla społeczeństw rządzonych autorytarnie, bądź może przeważać w społeczeństwach dopiero kształtujących system demokratyczny.

Ad. 3) – kultura ta przejawia się wysokim stopniem świadomości politycznej i aktywną postawą polityczną, która przejawia się dążnością jednostek i grup społecznych do zdobycia wiedzy o podmiotach polityki i ich działaniach, o strukturach i organizacji systemu politycznego; członkowie społeczeństwa starają się wyrobić sobie różne poglądy i wykształcić aktywne postawy do zachodzących procesów politycznych; Kultura ta charakteryzuje się nakierowaniem na postęp i adaptację w zależności do zmieniających się warunków.

Przedstawione wyżej trzy typy kultury politycznej zostały uznane przez Almonda i Verbę za typy idealne, czyli takie typy, które w rzeczywistości rzadko występują w takiej czystej postaci. Zazwyczaj spotyka się typy pośrednie będące mieszanką typów idealnych. Najczęściej występującą mieszanką, podtypem jest tzw. kultura obywatelska, czyli mieszanka kultury poddańczej z kulturą uczestnictwa. W kulturze tej obywatele wyróżniają się przeważnie dobrą wiedzą polityczną, zajmują często aktywną postawę polityczną, przejmują inicjatywę w sprawach publicznych. Naturalną jednak rzeczą ludzką jest to, że człowiek woli dla swej wygody przyjąć postawę bierną w stosunku do wielu trudnych wyzwań politycznych. Większość społeczeństwa, zatem woli podporządkować się odgórnym postanowieniom władzy, a swą aktywność polityczna zaznaczyć np. dopiero w czasie wyborów powszechnych.

III.

Więcej rozważań nad pojęciem kultury politycznej w omówionych poniżej lekturach.

1.

J. Garlicki, A. Noga-Bogomilski, „Kultura polityczna w społeczeństwie demokratycznym”,

Rozdział I, „Kultura polityczna-geneza i sens pojęcia”

Tytuł rozdziału mówi wszystko, więc przedstawię wybrane definicje kultury politycznej oraz przedstawię pokrótce genezę samego pojęcia.

Jednym z pierwszych, który użył pojęcia kultura polityczna był Józef Siemieński. W 1916 roku wygłosił on odczyt na UW. Wprowadził wówczas pojęcie, ale nie sformułował definicji. Pierwszą próbę ukształtowania znaczenia tego terminu podjął Siemieński dopiero w roku 1932. W pracy pt. „Kultura polityczna w wieku XVI” stwierdził on, „że kultury politycznej narodu wyrazem najwyższym - żeby nie powiedzieć ostatecznym - i najbardziej charakterystycznym jest forma rządów jaką wytworzył [...]  znosi z poddaniem”.

KP według Almonda. Almond sugerował, aby w analizie systemów politycznych skoncentrować się na zachowaniach grup społecznych oraz psychologicznych orientacjach obywateli wobec polityki.

Definicja: Kultura polityczna jest całokształtem indywidualnych postaw i orientacji politycznych uczestników danego systemu. Jest to strefa subiektywna, leżąca u podstaw działań politycznych i nadająca im znaczenie. Należy zaznaczyć, że Almond formułując definicję KP nie zredukował tego pojęcia do kategorii orientacji, czy wzoru orientacji w stosunku do polityki. KP sprowadzana była przez Almonda do kategorii orientacji politycznych uczestników systemu tylko w początkowej fazie jego studiów poświęconych temu problemowi.

Owe indywidualne orientacje wobec polityki łączą w sobie kilka składników:

a)     orientację poznawczą- prawdziwą lub fałszywą wiedzę o obiektach i ideach politycznych;

b)     orientację afektywną- poczucie więzi, zaangażowania, sprzeciw, itd. wobec obiektów politycznych

c)     orientację oceniającą- sądy i opinie o obiektach politycznych, opinie, które zwykle wymagają zastosowania wobec obiektów i wydarzeń politycznych kryteriów wartościujących.

Samuel Beer i Adam Ulam: „niektóre aspekty ogólnej kultury społeczeństwa, dotyczą szczególnie tego jak rząd powinien być kierowany i co winien usiłować czynić” Tę część kultury wymienieni autorzy nazywają kulturą polityczną. Beer i Ulam twierdzą również, że „zasadniczymi składnikami kultury politycznej są wartości, przekonania oraz podstawy emocjonalne”

Trzeba wspomnieć również o Donaldzie Devinie, który próbuje połączyć koncepcję KP Almonda ze sformułowaną przez Davida Eastona koncepcją analizy systemowej.

Kultura polityczna w polskiej nauce.

W pracach socjologów i politologów pojęcie KP sprowadzane było z reguły do kategorii opinii, orientacji (czyli przekonań wew.) oraz kategorii zachowań, postaw (czyli przekonań zamanifestowanych, ujawnionych). Niekiedy, tak opisane pojęcie było uzupełnione np. o kategorię kierownictwa państwowo politycznego i jego działania, albo o kategorię instytucji politycznych oraz przepisów prawnych.

W polskiej literaturze naukowej można wyróżnić dwa główne nurty różniące się między sobą sposobem rozumienia i definiowania KP.

Pierwszy z nich możemy określić mianem szerokiego. Autorzy należący do tego nurtu wyprowadzają swoje definicje z pojęcia kultury pojmowanej globalnie. KP to dla nich polityczne aspekty kultury w sensie globalnym. Przedstawiciele tego nurtu to Teodor Filipiak i Włodzimierz Knobelsdorf.

Pierwszy z nich formułując definicję oparł się na koncepcji kultury Stefana Czarnowskiego. „Przez kulturę polityczną rozumiemy takie normy, zasady, wartości i wzory działalności ludzkiej, które służą do osiągnięcia określonych celów przez klasy, grupy społeczne i jednostki, a odnoszą się do struktury i mechanizmu funkcjonowania władzy państwowej”. „Na pojęcie kultury politycznej społeczeństwa (kierownictwo państwowo-polityczne jest jego integralną częścią) składają się następujące elementy:

-         po pierwsze- doktryny i idee polityczno-prawne

-         po drugie- oddziaływanie kierownictwa politycznego na poglądy jednostek, grup i klas społecznych

-         po trzecie- zachowanie się obywateli według zasad współżycia społecznego w państwie socjalistycznym

-         po czwarte- maksymalne rozwijanie aktywności ludzi i samodzielnego, krytycznego myślenia w sprawach społeczno- ustrojowych”

Przytoczona definicja jest bardzo szeroka. Z jednej strony KP można określić normy, zasady, wartości i wzory działalności, które- jak należy domniemywać- znajdą wyraz w doktrynach i ideach polityczno-prawnych. Jest to zatem zbiór elementów normatywnych. Z drugiej strony jest mowa o oddziaływaniu kierownictwa politycznego na jednostki i grupy społeczne, oraz oddziaływaniu owego społecznego otoczenia na kierownictwo polityczno-państwowe. Wskazuje także na zachowania obywateli według współżycia społecznego, co znacznie przekracza w ogóle to, co politycznie specyficzne.

W swych kolejnych pracach zweryfikował swój pogląd na KP. Pisząc o indywidualnej, grupowej i klasowej KP zawęził on znacznie swoją, sformułowaną w 1974 definicję. Stwierdził m.in., że „kulturą polityczną klasy będziemy przeto nazywać zespół postaw, norm i wartości będących wytworem zbiorowej świadomości społecznej, wyrażającej zwyczaje, nawyki i motywy zachowania społecznego, powiązane zasadniczo z interesami danej klasy i jej ideologią, związaną z polityką władzy państwowej i wynikającymi z niej celami”.

Szeroką definicję KP sformułował także Józef Kądzielski. KP to „ogól postaw, poglądów i zachowań politycznych społeczeństwa wraz z kształtującymi je i wyrażającymi ideami, wartościami i wzorcami działalności oraz instytucjami w granicach danego państwa, polityczne ramy dla ich praktycznej realizacji”

Względnie najwęższą definicję w tym nurcie ujmowania KP sformułował Marek Sobolewski, który zaproponował, aby badając KP koncentrować się na:

-   wartościach i celach politycznych, do których winien dążyć system i wartościach jakie powinny determinować działania polityczne;

-   podstawowych metodach działa politycznego, regułach zachowania politycznego jednostek i grup

-   podstawowych instytucjach politycznych i ich roli w systemie politycznym

Drugi nurt ujmowania KP w polskiej myśli socjologicznej i politologicznej zwany jest wąskim. Zwolennicy tej tendencji koncentrują się na kwestiach stosunku społeczeństwa, jego poszczególnych klas i warstw, grup społecznych do polityki tzn. podmiotów polityki, ich decyzji oraz wydarzeń politycznych. Czyli na tym co nas na socjologii najbardziej interesuje. Na KP składają się orientacje uczestników systemu, czyli przekonania wew. określane przez ich wiedzę, emocje, opinie oraz zachowania, czyli przekonania zamanifestowane. Przedstawiciele tej koncepcji to przede wszystkim: Władysław Markiewicz, Czesław Mojsiewicz, Jerzy J. Wiatr oraz Bronisław Gołebiowski.

Według Markiewicza KP to: „te historyczne kształtowalne elementy [...], które dotyczą wartości uznawanych i pożądanych przez daną zbiorowość, odnoszących się przede wszystkim- chociaż nie wyłącznie- do systemu władzy państwowej. Należą do niej zatem także kryteria, według których społeczeństwo zwykło oceniać politykę państwa i solidaryzować się.[...] Znamieniem kultury politycznej i stopnia jej przyswojenia przez poszczególne klasy i warstwy społeczne stanowiące naród lub społeczność państwową jest miejsce wyznaczone polityce w przejętej przez daną zbiorowość hierarchii wartości oraz w jej stosunku do różnych instytucji publicznych i form działalności politycznej; stosunku przejawiającym się w określonych postawach i zachowaniach, znajdującym się jako skondensowany wyraz w dobrowolnym, chociaż różnymi względami umotywowanym, uczestnictwie w pracy partii i innych organizacji politycznych.

Czesław Mojsiewicz przez KP społeczeństwa rozumie „znajomość przez społeczeństwo to społeczeństwo norm, zasad, praw rządzących rozwojem społecznym i polityką, pozwalających na ocenę postępowego lub wstecznego charakteru polityki i sił tworzących i realizujących określoną politykę. Kultura polityczna przejawią się w sposobie zachowania politycznego, w stopniu udziału w życiu politycznym kraju oraz w formach realizacji interesu klasowego bądź narodowego w danym okresie historycznym”. Uważa, że podstawami KP są: wiedza społeczna wzbogacona o znajomość nowych faktów politycznych, wydarzeń oraz sposobów zachowania obywateli wyznaczonych stopniem zaangażowania w procesie sprawowania władzy, przynależność do organizacji społeczno-politycznych, pełnione tam funkcje, stopień aktywności, korzystanie z praw obywatelskich i wywiązywanie się z obywatelskich obowiązków.

Jerzy J. Wiatr twierdzi, że KP jest to ogół postaw, wartości i wzorów zachowań dotyczących wzajemnych stosunków władzy i obywateli. Do KP zaliczamy więc:

a)     wiedza o polityce, znajomość faktów, zainteresowanie nimi;

b)     ocenę zjawisk politycznych, sądy wartościujące dotyczące tego, jak powinna być sprawowana władza;

c)     emocjonalną stronę postaw politycznych, jak na przykład miłość ojczyzny, nienawiść do wrogów

d)     uznane w danym społeczeństwie wzory zachowań politycznych, które określają, jak można i jak należy postępować w życiu politycznym.

Z kolei Bronisław Gołębiowski stosując pojęcie KP ma na myśli „sprzężenie określonego systemu wartości politycznych, wiedzy o polityce, wyuczonych wzorów zachowań i wypróbowanych systemów działań jednostek i grup w danym systemie politycznym”

Franciszek Ryszka przyjmuje, że wśród elementów składających się na KP wymienić można: wiedzę o polityce, wartości i poglądy polityczne oraz sposoby działania w sferze polityki.

Interesujący sposób widzenia problemów KP zaproponowali Artur Bodnar i Janusz Stefanowicz. Uważają, że na obszar KP składają się: mechanizmy polityczne zapewniające uczestnictwo we władzy przedstawicielom podstawowych grup społecznych, wzory postępowania w sprawach publicznych oraz oceny wartościujące, mówiące o tym, jak być powinno w sferze polityki z punktu widzenia interesów i zapatrywań różnych grup społecznych, rozmaicie usytuowanych w zbiorowości narodu. Twierdzą również, iż „w nowoczesnym społeczeństwie jedność absolutna jest w różnorodności [...]. Krótko mówiąc, do jakiego poziomu i zakresu da się zredukować pojęcie jednośc...