PRAWO W STAROŻYTNOŚCI
OGÓLNE WIADOMOŚCI O POCZĄTKACH PRAWA
Pojęcie i geneza prawa.
- „Prawo" w węższym znaczeniu – system norm postępowania wydanych lub uznanych przez władzę państwową, wyrażających interesy rządzących w danym ustroju politycznym grup społecznych, a realizowanych za pomocą przymusu państwowego. → związane z państwem
* mit Owidiusza („Metamorfozy”) o złotym wieku (aurea aetas), kiedy to obywano się bez prawa i sądów, a ludzie z własnej woli respektowali prawidła społecznej egzystencji;
- „Prawo" w szerszym znaczeniu – wszelkie reguły postępowania przyjęte w danej społeczności, określające wzajemne prawa i obowiązki jednostek w każdej zbiorowości, w każdym organizmie społecznym, również w społeczeństwie pierwotnym → ubi societas — ibi ius (gdzie społeczeństwo — tam i prawo).
- Badania nad zwyczajami ludów pierwotnych → teza, że brak źródeł nie oznacza, że nie było w tych społeczeństwach żadnego prawa czy egzekwowalnych przekonań o słuszności → te zjawiska prawne ujmuje się w całość nazywaną prawem prymitywnym.
Prawo prymitywne.
- Obowiązki i prawa wynikające z życia we wspólnocie, z przyjętych zasad, wierzeń itp. → pierwotne poczucie prawa.
- Brak podziałów czynów ze względu na chronione dobro, czy sposób jego ochrony. Istniały jedynie czyny, powodujące lub nie poczucie krzywdy i reakcja (jako instynkt samoobrony czy też odpłaty)
- Powstanie rodów dla ochrony i przeciwdziałania powstania krzywdy, a sankcje jakie tedy powstają to przymus wewnątrz grupowy, mający na celu zmuszenie jednostki do odpowiedniego działania, lub wyjecie ze wspólnoty, w praktyce równające się śmierci.
- Organizacja rodowa związana była też z potrzebą pomszczenia krzywdy, łączącą się z uczynieniem większej krzywdy, bo nie odróżniano wtedy proporcji między zadanym złem, a złem uczynionym w odwecie → krwawa zemsta.
- Czynniki sprzyjające rozwijaniu się organizacji państwowej:
* rozpad społeczeństwa pierwotnego na grupy o sprzecznych interesach,
* narastanie konfliktów społecznych, niemożliwych do rozwiązania siłą autorytetów rodowo-plemiennych,
* wzrastające zagrożenie interesów uprzywilejowanych grup społecznych
- Zwyczajami stawały się dawne i nowe prawa, oparte na zasadach etycznych, moralnych, wierzeniowych, obyczajach. Zwyczaj uzyskując sankcję przymusu państwowego stawał się prawem. Prawo i zwyczaj bardzo długo współistnieją ze sobą, a granice między nimi są często trudne do poprowadzenia.
- Prymitywne sposoby realizacji praw – samopomoc, mediacja rodowych autorytetów, odwet dokonywany siłami całego rodu czy plemienia, ustępują aparatowi państwa.
→ okres przejścia od epoki prawa prymitywnego do epoki prawa archaicznego.
Ogólna charakterystyka prawa w starożytności.
- Cechy wspólne systemów prawa starożytności – wykształcone w ustroju społ.-ekon. opartym na niewolnictwie oraz sankcjonowały podstawowe dla tego ustroju podziały społeczne, a także źródła prawa oparte na prawie zwyczajowym.
- „Źródła prawa" ma wiele znaczeń.
* Źródła powstania prawa (fontes iuris oriundi) – skąd wywodzi się prawo, jakie są podstawy jego tworzenia, czyli czynniki prawotwórcze.
* Źródłami poznania prawa (fontes iuris cognoscendi) – pomniki przeszłości, materiały prawne umożliwiające zapoznanie się z prawem.
- Zwyczaj ma dwie cechy:
* walor długotrwałego stosowania (longa consuetudo)
* walor powszechnej akceptacji społecznej oraz poczucie potrzeby ich przestrzegania (opinio necessitatis).
- Wraz z umacnianiem władzy państwowej prawo zwyczajowe było uzupełniane i zastępowane prawem stanowionym, czyli aktami wydawanymi przez władcę.
- Prawa starożytności dzielimy na prawa despotii wschodnich i na prawa państw śródziemnomorskich.
- Prawa starożytnego Bliskiego Wschodu (Egipt, Mezopotamia)
* warunki rozległej terytorialnie gospodarki rolniczej i handlu lądowego
* prawo przepojone elementami sakralnymi i wyobrażeniami religijnymi
* teokratyczny charakter władzy monarszej
* jednostka podporządkowana państwu.
* kazuistyka
→ też prawo hebrajskie, choć miało odmienny ustrój, to poprzez chrześcijaństwo miało doniosłe znaczenie dla europejskiej kultury prawnej.
- Prawa państw śródziemnomorskich → warunki małych organizmów państwowych typu miejskiego, gospodarczo związanych z handlem morskim
* Grecja i na jej podstawie wyrosłe prawa hellenistyczne:
→ brak jednowładztwa
→ prawa obywateli do pewnego stopnia uznawane i zagwarantowane
→ kazuistyka
→ rozwinięta jedynie myśl polityczna (o państwie), myśl filozoficzna (sprawiedliwość, słuszność, rządy prawa), a także retoryka i gramatyka.
* Rzym
→ rozwój od norm regulujących istnienie państewka-miasta do potężnego imperium
→ ewolucja od prawa typu archaicznego do systemu o charakterze uniwersalnym
PRAWA STAROŻYTNEGO BLISKIEGO WSCHODU
Pomniki prawne Egiptu i Mezopotamii.
- Egipt – pierwsze zwarte państwo, choć o prawie niewiele wiemy (nie licząc tzw. ustaw karnych faraona Horemheba i jego następcy Ramzesa II; zbiór praw faraona Boccharisa).
* Nowy etap rozwoju prawa to epoka Ptolemeuszy → wzajemne oddziaływanie różnych systemów prawnych: egipskiego, grecko-hellenistycznego i rzymskiego → dzięki odkryciu papirusów egipskich można zrekonstruować ten swoisty konglomerat prawny (papirologia prawnicza).
- Mezopotamia – najdawniejsze źródła prawa (III i II tysiąclecia p.n.e.) – zwane „kodeksami" → króla Urukaginy, władcy Lagaszu, władcy Ur-Nammu, kodeks Lipit-Isztara.
- Kodeks Hammurabiego (ok. 1728-1686 r. p.n.e.) → uznany za najważniejsze źródło poznania prawa.
* Prolog, w którym wywodzi się prawo z pewnego wiecznego i niezmiennego porządku ustanowionego przez bogów, a sam król powołany do przywrócenia sprawiedliwego i słusznego prawa.
* Epilog – wzywający do błogosławieństwa bogów dla posłusznych i przekleństwa dla nieposłusznych.
* Część normatywna – wyrywkowo ujęte normy (brak systematyki), kazuistyka, zasada talionu, zróżnicowanie ze względu na status społeczny, kary odzwierciedlające.
Prawo hebrajskie. Przepisy prawne Starego Testamentu.
- Państwo Izrael – konsolidacja polityczna plemion semickich na Półwyspie Synaj i w Palestynie za czasów króla Salomona (X w. p.n.e.) – kolebka pierwszego systemu monoteistycznego → z niego powstaje chrześcijaństwo i islam.
- Rdzeń prawa judaistycznego to Pięcioksiąg (Księga Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb i Powtórzonego Prawa) → okres talmudyczny – obok prawa pisanego Tory rozwija się dzięki rabinom ustna Tradycja tworząc system Talmudu.
* Prawo – powiązanie prawa z religią, brak systematyki, ewolucja systemu kar od zasad krwawej zemsty do publicznego wymiaru sprawiedliwości (sąd złożony z kapłanów), tworzenie azylu, zasada talionu, łagodzenie w Biblii dawnych rygorów niewoli za długi, zakaz lichwy.
- Przepisy prawne Starego Testamentu stały się wzorcem dla wielu rozwiązań prawa kanonicznego, czy prawa muzułmańskiego.
SYSTEMY PRAWNE PAŃSTW ŚRÓDZIEMNOMORSKICH
Prawa greckie.
- Źródła prawa greckiego – fragmentaryczne i w większości pośrednio przekazane przez literaturę nieprawniczą → prawodawstwo Likurga w Sparcie czy Drakona i Solona w Atenach z dzieł historyków (Herodota, Ksenofonta, Tukidydesa, Plutarcha), dramatopisarzy (Ajschylosa, Sofoklesa, Arystofanesa, Menandra), filozofów, a wreszcie przemówień mówców sądowych — retorów.
- brak wytworzenia zwartego systemu prawa greckiego
- wytworzyły się w filozofii teorie:
* sprawiedliwości – wywodzona od Sokratesa, rozwinięta przez Platona, a następnie przejęta przez stoików, przeniknęła do filozofii rzymskiej (Cycero) i chrześcijańskiej (św. Augustyn). Platon przeciwstawiał prawu (jako tworowi człowieka) sprawiedliwość i im bardziej prawo zbliżone jest do sprawiedliwości tym bardziej jest dobre.
* słuszność – powstała w myśli filozoficznej Arystotelesa – praktyczna realizacja prawa (które jest formułą oderwaną i ogólną) może być niezgodna z poczuciem słuszności → zasada ta nakazuje łagodzić, albo nawet odstąpić od prawa, tam gdzie jego wykonanie byłoby krzywdzące. Idea ta tak koryguje jak i uzupełnia prawo stanowione.
* rządy prawa – pełne podporządkowanie się obywateli normom prawnym przez nich samych ustanowionym i przez nich respektowanym, związane z poczuciem legalizmu (uznanie za źródła prawa akty prawodawcze)
- wyodrębnienie ze społeczeństwa obywatela i określenia jego pozycji prawnej → powstanie takich pojęć jak: równość wobec prawa, równy dostęp do funkcji publicznych, wolność słowa, swoboda dyskusji politycznych i inne. → zalążek późniejszego podziału na prawo publiczne i prywatne.
- Nowy etap → utrata niepodległości po wchłonięciu ich przez imperium Al...
lilinka971