MATERIAŁY INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

Skazani na karę śmierci

przez Wojskowy Sąd Rejonowy

w Rzeszowie w latach 1946-1954

pod redakcją Tomasza Berezy i Piotra Chmielowca

FUNDACJA „POLSKA SIĘ UPOMNI” SKŁADA PODZIĘKOWANIE INSTYTUTOWI PAMIĘCI NARODOWEJ ZA MOŻLIWOŚĆ PREZENTACJI W INTERNECIE TYCH WAŻNYCH DLA ŚWIADOMOŚCI POLAKÓW MATERIAŁÓW

Jerzy Scheur

Prezes Fundacji

SPIS TREŚCI

I.                   Program badawczy IPN „Osoby skazane na karę śmierci przez Wojskowe Sądy Rejonowe w latach 1946-1955”

Założenia i realizacja programu (Tomasz Bereza)

Źródła i stan badań (Janusz Borowiec, Piotr Chmielowiec)

Konstrukcja wykazu (Tomasz Bereza)

II.                Sądownictwo wojskowe jako organ represji wobec przeciwników politycznych

Podstawowe akty prawne stosowane przez sądownictwo wojskowe (Tomasz Bereza, Janusz Borowiec)

Wojskowe Sądy Rejonowe – organizacja i funkcjonowanie (Janusz Borowiec)

Współdziałanie Urzędu Bezpieczeństwa z Wojskowymi Sądami Rejonowymi (Janusz Borowiec)

Od wydania wyroku po egzekucję (Tomasz Bereza, Janusz Borowiec)

III. Skazani na karę śmierci przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Rzeszowie – biogramy (Tomasz Bereza, Piotr Chmielowiec)

Wykaz skrótów

Aneks

Nr 1. 1956 czerwiec 26, Wronki – Pismo Adama Zastawnego do Najwyższego Sądu Wojskowego w Warszawie z prośbą o rewizję wyroku.

Nr 2. 1945 wrzesień 1, Warszawa – Pismo Ministra Bezpieczeństwa Publicznego Stanisława Radkiewicza do kierowników wojewódzkich Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego dotyczące powołania plutonów egzekucyjnych.

Nr 3. 1946 wrzesień 16, Warszawa – Pismo szefa Departamentu Służby Sprawiedliwości MON i Naczelnego Prokuratora Wojskowego płk. Henryka Holdera do Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego dotyczący trybu wykonywania wyroków śmierci.

Nr 4. 1946 listopad 15, Warszawa – Projekt okólnika Ministra Bezpieczeństwa Publicznego Stanisława Radkiewicza w sprawie wykonywania wyroków śmierci.

Nr 5. 1946 wrzesień 26, Rzeszów - Protokół wykonania wyroku śmierci na Józefie Gajdzie

Nr 6. 1948 październik 11, Rzeszów – Prośba Tadeusza Pleśniaka do Prezydenta RP o zamianę w drodze łaski kary śmierci na karę więzienia.

Nr 7. Po 8 maja 1946, Rzeszów – Pismo WSR w Rzeszowie do NSW z opinią składu sądzącego w sprawie przeciwko Józefowi Koszeli i towarzyszom

Nr 8. 1946 maj 18, Krasne – Prośba  Stanisławy Koszelowej do Prezydenta RP o zamianę kary śmierci dla Józefa Koszeli na karę więzienia

Nr. 9. 1946 maj 29, Warszawa – Decyzja Prezydenta KRN wobec skazanych na karę śmierci

Indeks osobowy

I.                   Program badawczy IPN „Osoby skazane na karę śmierci przez Wojskowe Sądy Rejonowe w latach 1946-1955”

Założenia i realizacja programu

Celem podjętego przez Instytutu Pamięci Narodowej programu było ustalenie listy osób skazanych przez Wojskowe Sądy Rejonowe na karę śmierci[1]. W ramach Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej (IPN) w Rzeszowie realizował go zespół w składzie: Tomasz Bereza i Piotr Chmielowiec. Analizie poddano represyjną działalność Wojskowego Sądu Rejonowego (WSR) w Rzeszowie. W oparciu o repertoria sądowe udało się ustalić listę 352 osób. W toku dalszych prac, prowadzonych poprzez analizę materiałów śledczych i procesowych, wyłączono sprawy skazanych za przestępstwa nie mające charakteru politycznego, w tym czyny kryminalne (w sumie 43 osoby). Wśród pozostałych 309 osób,187 otrzymało wyroki za działalność w politycznym lub wojskowym podziemiu ukraińskim. 117 osób zostało zakwalifikowanych przez zespół, jako osoby represjonowane z przyczyn politycznych za działalność na rzecz niepodległego państwa polskiego, a ich biogramy znalazły się w niniejszym opracowaniu. Autorzy uznali również za stosowne umieszczenie biogramów pięciu osób, w przypadku których brak wystarczającego materiału źródłowego nie pozwolił na kategoryczne określenie przyczyn represji, bądź też zaistniały wątpliwości, co do rzeczywistego podłoża i charakteru czynu objętego postępowaniem karnym. Protokoły przesłuchań przez oficerów śledczych Urzędu Bezpieczeństwa (UB) oraz protokoły rozpraw sądowych wymagają wnikliwej i krytycznej analizy. Oceniając wartość źródłową materiałów śledczych należy pamiętać, w jakich warunkach zostały one wytworzone, bowiem przyznanie się oskarżonego do winy było często wymuszane przez pracowników organów bezpieczeństwa[2].

Wśród ujętych w wykazie 122 osób, 20 zostało straconych, zaś dalsze pięć zmarło przed zakończeniem okresu odbywania kary więzienia. W przypadku 66 osób złagodzono wyrok poprzez zastosowanie przepisów amnestii lub za sprawą aktu łaski Prezydenta RP, zamieniając łączną karę śmierci na karę dożywocia, bądź wieloletniego (najczęściej 15 lat) więzienia. 36 osób, za popełnienie określonych czynów, otrzymało karę śmierci cząstkową, którą złagodzono na mocy amnestii do kary więzienia[3].

Integralną częścią programu badawczego były poszukiwania miejsc pochówku osób straconych. Niestety, kwerenda ksiąg cmentarnych, głównie z Przemyśla i Rzeszowa oraz okolic tych miast przyniosła w zasadzie wynik negatywny[4]. Autorom nie udało się również dotrzeć do osób, które mogłyby udzielić informacji w tej kwestii.

Źródła i stan badań

Problematyka funkcjonowania aparatu represji do 1989 r. nie znajdowała szerszego odzwierciedlenia w literaturze naukowej. Działo się tak m. in. dlatego, że dostęp do odpowiednich źródeł archiwalnych był szczególnie ograniczany. Aparat represji, a zwłaszcza aparat bezpieczeństwa, był objęty tajemnicą państwową. Prace ukazujące się w latach siedemdziesiątych były bardzo ogólnikowe i schematyczne. Ich autorzy podkreślali „zasługi” aparatu bezpieczeństwa w likwidacji zbrojnego podziemia, działalności dywersyjno-szpiegowskiej, przestępczości oraz wszelkich zjawisk godzących w bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny. Podobnie sądownictwo wojskowe, poprzez orzekanie surowych i „sprawiedliwych” wyroków wobec podziemia politycznego, a także innych „wrogów klasowych”, miało przyczyniać się do „normalizacji życia społeczno-politycznego i gospodarczego”. Prace naukowe publikowane przez Zakład Historii Partii przy Komitecie Centralnym Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR), Wojskową Akademię Polityczną i Akademię Spraw Wewnętrznych miały charakter hagiograficzny, w przeważającej części przeznaczone były do użytku wewnętrznego. Historycy tam zatrudnieni w swych publikacjach nie przedstawiali natomiast mechanizmów działania wojskowego wymiaru sprawiedliwości. Podkreślano zwykle ogólnikowo, że w okresie stalinizmu zdarzały się przypadki nieprzestrzegania zasad praworządności, dodając jednocześnie, że po 1956 r. nastąpiła demokratyzacja życia publicznego. Powołane w 1956 r. przez KC PZPR komisje ds. łamania praworządności przez organy bezpieczeństwa publicznego, informacji wojskowej i wojskowego wymiaru sprawiedliwości nie ogłosiły pełnych wyników swych prac do wiadomości publicznej. Opracowania powstające w wyniku działań tych komisji celowo pomijały istotne fakty, a jeśli już decydowano się na podanie niektórych z nich interpretowano je tak, by zatuszować prawdę.

Jeśli chodzi o literaturę naukową i źródła publikowane do 1989 roku, to pewne wartości poznawcze zachowały prace Jerzego Muszyńskiego i Juliana Polan-Haraschina[5]. Wiele informacji o organizacji wojskowego wymiaru sprawiedliwości zawierają artykuły publikowane w „Wojskowym Przeglądzie Prawniczym”. W tym kwartalniku, wydawanym od 1945 r. przez naczelne organy sądownictwa wojskowego, komentowano obowiązujące przepisy prawne, a także zamieszczano orzeczenia NSW.

Po upadku systemu komunistycznego w 1989 r. przed historykami stanęło zadanie  obiektywnego zbadania dziejów Polski Ludowej. Zniesienie cenzury zwiększyło dostęp do archiwów i doprowadziło to tego, że zaczęły ukazywać się publikacje przedstawiające w innym niż dotychczas świetle działalność aparatu represji. Spośród prac omawiających wojskowy wymiar sprawiedliwości najwięcej materiałów można spotkać w pracach wydanych przez Jerzego Poksińskiego, Andrzeja Rzeplińskiego, Krzysztofa Szwagrzyka, Roberta Ostafińskiego-Bodlera oraz Bohdana Łukaszewicza[6]. Analizę przepisów wojskowego prawa karnego przeprowadzili Zdzisław Ziemba i Adam Lityński[7]. Na temat sądownictwa wojskowego działającego na Rzeszowszczyźnie ukazało się dotąd zaledwie kilka publikacji [8].

              Po roku 1989 zaczęły ukazywać się biogramy osób skazanych na karę śmierci przez WSR w Rzeszowie. Dotychczas opublikowano teksty zawierające życiorysy kilkunastu z nich. Autorami ich byli: Janusz Borowiec, Jan Draus, Mariusz Krzysztofiński, Zbigniew Nawrocki, Grzegorz Ostasz, Julian Rudak, Robert Witalec, Wacław Polek i Andrzej Zagórski[9]. Powstała też biografia Władysława Koby, której autorem jest Jerzy Husar[10]. Spośród skazanych na karę śmierci opublikowano wspomnienia konspiracyjne: Władysława Matiasa, Ludwika Reichla i Piotra Woźniaka[11].

Podstawowe materiały archiwalne dotyczące działalności wojskowego wymiaru sprawiedliwości na Rzeszowszczyźnie zostały zgromadzone w Archiwum Wojsk Lądowych (AWL) w Warszawie. W chwili obecnej (październik 2003 r.) trwają prace zmierzające do przekazania ich do Archiwum IPN Oddział w Rzeszowie. Większość akt procesowych WSR w Rzeszowie znalazło się w zespole Sądy Wojskowe Województwa Rzeszowskiego Archiwum Państwowego w Rzeszowie (APR), obecnie wypożyczonym do Archiwum IPN Oddział w Rzeszowie. Podobnie wypożyczony został również zespół Wojskowa Prokuratura Rejonowa w Rzeszowie. W 2001 r. archiwum rzeszowskiego oddziału IPN przejęło część akt procesowych WSR w Rzeszowie, przechowywanych wcześniej w archiwum Sądu Okręgowego w Rzeszowie, a zakwalifikowanych jako dotyczące spraw „niepolitycznych”.

Na podstawie powyższych materiałów archiwalnych sporządzono w miarę kompletny wykaz osób skazanych na śmierć przez WSR Rzeszów. Kwerenda przedstawionych powyżej materiałów pozwoliła na weryfikację przyczyn represji, przebieg działań dochodzeniowo-śledczych aparatu bezpieczeństwa oraz przeanalizowanie zasad współpracy organów bezpieczeństwa z wojskowym wymiarem sprawiedliwości.

Konstrukcja wykazu

Wykaz obejmuje osoby narodowości polskiej, które z przyczyn politycznych w latach 1946-1954 stanęły przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Rzeszowie i otrzymały karę śmierci. Ujęto w nim zarówno tych, którzy otrzymali kary łączne, jak i osoby, które otrzymały kary cząstkowe (tj. za określony czyn), złagodzone m.in. w wyniku amnestii. W wykazie znalazły się również osoby, wobec których zasądzono karę śmierci, lecz w trakcie kolejnych rozpraw lub na mocy decyzji Najwyższego Sądu Wojskowego (NSW), wyrok został złagodzony. Podobnie ujęto w nim osoby, wobec których Prezydent Krajowej Rady Narodowej (KRN), od 1947 r. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej (RP) skorzystał z prawa łaski.

Ogółem w wykazie znalazły się 122 osoby. Oprócz danych osobowych w biogramach znalazły się informacje: dotyczące przyczyn lub podstawy prawnej skazania; personalia funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa oraz pracowników wymiaru sprawiedliwości, uczestniczących w dochodzeniu, śledztwie i procesie sądowym; czas i miejsce wydania wyroku oraz późniejsze losy skazanego.

W przypadku niektórych, figurujących w wykazie osób szczupłość materiałów archiwalnych nie pozwoliła na ustalenie wszystkich postulowanych, a podanych wyżej informacji. Dodatkowe ustalenia i ostateczna weryfikacja listy skazanych osób uzależnione są od wyników kwerendy archiwalnej, która jest kontynuowana po dzień dzisiejszy.

Listę osób, których biogramy znalazły się w dalszej części opracowania przedstawia poniższe zestawienie. Oprócz personaliów, znalazły się w nim: sygnatura sprawy sądowej, rok skazania oraz informacja odnośnie wykonania kary.