5. Charakterystyka powieści poetyckiej na wybranym przykładzie.

Podstawowe założenie p.p. sprowadza się do: - łączenia w wierszowanej narracji elementów epickich z lirycznymi, czasami d rezygnacji z opowiadania na rzecz kształtowania świta na sposób dramatyczny; -stąd podmiotowa postawa postaci bądź narratora często góruje nad fabułą; - strukturę swoją formowała p.p. w opozycji do konwencji retorycznych i ujęć esencjalnych, typowych; - egzystencjalistyczne, indywidualizowane traktowanie losu ludzkiego; - w budowie wierszowej zanika stopniowo epopeiczny 13-zgłoskowiec na rzecz 11-zgłoskowca urozmaiconego metrycznie, intonacyjnie i składniowo pod wpływem poezji ludowej i w związku ze zwiększoną bezpośredniością i emocyjnością wypowiedzi.

Powieść poetycka, która wraz z powieścią proza wchodzi na miejsce ustępującego eposu, wywodzi się z lit. ang.; jej prekursorem był W. Scott, właściwym twórcą Byron.

Istotne znamię polskiej p.p., za której pierwszy przykład należy uznać Marię A.                       Malczewskiego (Grażyna to ogniwo przejściowe w rozwoju gatunku), stanowi kontaminacja Scottowskiego historyzmu i regionalizmu, w połączeniu z ludowością, z Byronowską podmiotowością typem bohatera (Maria, Konrad Wallenrod, Jan Bielecki i Żmija Słowackiego). Polska adaptacja Scottyzmu służyła ratowaniu zagrożonej narodowości, a bajroniczny buntownik skłócony ze światem i ze sobą zatracał najczęściej czystą mizantropię, walcząc o wyzwolenie narodu (Konrad Wallenrod Mickiewicza, Lambro Słowackiego) lub ujawniając świadomość krzywdy społecznej (Zamek kaniowski S. Goszczyńskiego).

Przez nawiązywanie do Byronowskich wzorców osobowych odbywał się rozrachunek z zastanym ładem świata: upadła wiara w oświeceniowe prawo natury i zaufanie do istniejącego porządku społeczno-politycznego, dewaluacji uległy przejęte wartości i konwencje metafizyczne oraz nakazy moralne i religijne.

Charakterystyczne dla p.p. ból istnienia , wypływający z braku odpowiedzi na pytania dotyczące jego sensu (Maria; Lambro, Arab Słowackiego, Wacława dzieje S. Garczyńskiego), oraz światopogląd rozpaczy znajdowały motywację w uznaniu tajemnicy metafizycznej i psychologicznej, a przyjęcie założenia, że świat nie poddaje się pełnej werbalizacji prowadziło do fragmentaryczności w kompozycji , służącej również wyrażaniu idei nieskończoności. Nawiązując do XVIII -wiecznej powieści grozy, zastąpiono jej zracjonalizowaną na ogół zagadkowość irracjonalną tajemnicą. Pojawiły się traktowane serio postaci z innego planu istnienia (Pacholę w Marii, morowa dziewica Mickiewicza), tajemnice bytu i ludzkiej psychiki przybliża magia i mitologia ludowa, praktyki magnetyczne i mediumiczne (Maria; Zamek kaniowski); mieszanie płaszczyzn czasowych (przeszłość i teraźniejszość, niezmienny czas folkloru i natury – Maria, Konrad Wallenrod, Zamek kaniowski) służyć miało „konserwacji” narodowości. Ze względu na charakter warstwy fabularnej i konstrukcję czasu można rozróżnić p.p historyczną (Konrad Wallenrod, Zamek kaniowski), współczesną (Wacława dzieje), orientalną (Arab Słowackiego).

Konrad Wallenrod jako powieść poetycka

Przede wszystkim brakuje w omawianym utworze spójności rodzajowej. Mieszają się w nim składniki epickie, liryczne i dramatyczne. Narracja i fabuła to elementy należące do epiki. Poetycki opis Niemna zamieszczony we Wstępie, Pieśń wajdeloty czy przytoczony w części zatytułowanej Obiór hymn do Ducha Świętego, są lirycznymi partiami dzieła, natomiast liczne dialogi bohaterów (na przykład dialog Konrada z Głosem z wieży) to składniki zaczerpnięte z dramatu.

W strukturę utworu wplótł też poeta, zgodnie z tradycją gatunku, partie tekstu o osobnej przynależności gatunkowej, wobec czego można mówić nie tylko o synkretyzmie rodzajowym, ale również o synkretyzmie gatunkowym. Oprócz wspomnianych już: pieśni i hymnu, włącza autor do utworu także balladę Alpuhara. Status gatunkowy ballady umieszcza ją w kręgu gatunków synkretycznych, jest ona utworem z pogranicza rodzajów literackich, choć ballady okresu rosyjskiego w twórczości Mickiewicza wykazują znaczną przewagę w nich pierwiastków epickich nad pozostałymi.

Konrad Wallenrod spełnia także inne wymogi powieści poetyckiej. Jednym z nich jest na przykład pierwszoplanowe znaczenie głównego bohatera oraz jego specyficzna kreacja na tak zwany typ bajroniczny, stworzony przez Byrona model postaci. To rozterki i wybory Konrada Wallenroda są przecież głównym tematem utworu.

Tak jak bohaterowie innych powieści poetyckich, także Mickiewiczowska postać wyposażona jest w specjalną dla gatunku gamę cech osobowości. Bohaterem typu bajronicznego jest najczęściej samotnik-buntownik, skłócony ze światem, nieszczęśliwy w miłości, reagujący na otaczającą go rzeczywistość w sposób niezwykle emocjonalny, gwałtowny i namiętny. Jego cechami osobowości są duma, a nawet pycha, przekonanie o własnej wyjątkowości i niezwykłości. Jest też wielkim indywidualistą stworzonym do spełnienia ważnej misji życiowej, częstokroć poprzedzonej ważnym wyborem moralnym. Ocena jego postępowania często jest dwuznaczna. Z taką kreacją bohatera mamy do czynienia w Konradzie Wallenrodzie.
Należy także wymienić brak zachowania chronologii wydarzeń jako bardzo ważną cechę tego gatunku. W omawianym utworze stosowany jest chwyt inwersji czasowej, losy głównego bohatera nie są przedstawione w kolejności zgodnej z porządkiem czasowym biografii Konrada -Waltera, odrywają ją dopiero retrospektywne wstawki.

Kompozycja utworu nie jest zwarta i spójna. Wydarzenia prezentowane są w sposób fragmentaryczny, urywkowy. Często brakuje pomiędzy nimi ciągłości przyczynowo-skutkowej. W tej powieści poetyckiej występują także partie tekstu, które, choć bardzo znaczące dla sensu całości działa, zachowują swoistą autonomię, to znaczy – mogłyby występować jako odrębne utwory, poza kontekstem.

Dominującym w powieści poetyckiej nastrojem jest atmosfera niepewności, niesamowitości i tajemniczości, a często nawet grozy. Conocne spotkania Konrada Wallenroda z Pustelnicą, sąd dwunastu rycerzy nad Mistrzem Zakonu, odbywający się w lochach średniowiecznego zamku i inne wydarzenia, są owiane aurą tajemnicy, a nastrój, który tworzą, często jest nastrojem pełnym grozy. Poczynania głównego bohatera rzadko kiedy mają jawny charakter, większość z nich spowita jest tajemnicą. Nakaz egzotycznej scenerii spełniony jest w Konradzie Wallenrodzie przez umieszczenie akcji w mrocznym średniowieczu.
Badacze zwracają jednak uwagę na pewne modyfikacje gatunkowe, których dokonał Mickiewicz w stosunku do pierwowzorów Byrona. Wzbogacił on bowiem formułę powieści poetyckiej i model postawy głównego bohatera o treści patriotyczne i prometejskie, które wpłynęły na to, że polska romantyczna powieść poetycka zyskała charakter dzieła politycznego, a typ Mickiewiczowskiego bohatera został nazwany wallenrodycznym na wzór znaczących dla europejskiego romantyzmu terminów werteryzm czy bajronizm