Barok.pdf

BAROK

NAZWA – Nazwa epoki pochodzi prawdopodobnie od portugalskiego słowa barocco , które

w języku jubilerów oznaczało rzadką perłę o nieregularnym kształcie lub w ogóle jakiś

niezwyczajny, dziwaczny wytwór sztuki. Nadano ją dopiero pod koniec XIX w. na określe-

nie tej dziwnej i oryginalnej epoki. Barok w Europie datuje się od końca XVI w. do połowy

wieku XVIII, w Polsce epoka ta obejmuje okres od ostatniego dwudziestolecia XVI do po-

czątku XVIII wieku.

HISTORIA - Barok jako epoka historyczno-literacka obejmuje zasadniczo wiek XVII, choć

korzeniami sięga końca XVI wieku i w niektórych krajach trwa jeszcze w pierwszej poło-

wie XVIII w. W Polsce barok rozpoczyna się w końcowym okresie lat osiemdziesiątych

kryzysem renesansowych ideałów humanistycznych widocznym w twórczości Mikołaja

Sępa-Szarzyńskiego , nazywanego poetą przełomu epok. Zmierzch baroku to czasy saskie

(lata 1697 – 1763), jego rozkwit zaś przypada na cały wiek XVII, jeden z najbardziej nie-

spokojnych w dziejach Rzeczypospolitej. Miały wtedy miejsce takie wydarzenia, jak po-

wstanie Chmielnickiego (1648), “potop” szwedzki (1655), wojna z Moskwą, wojna z Tur-

cją, czy odsiecz Wiednia (1683). Czasy Jana Kazimierza były bardzo niespokojne, z kolei

czasy saskie (rządy Augusta II Mocnego i Augusta III) to epoka kryzysu.

Zasadniczym zjawiskiem społecznym, które wpłynęło na kształtowanie się sztuki baroko-

wej, była kontrreformacja , czyli walka prowadzona przez Kościół katolicki z postępami re-

formacji. W Europie kontrreformację zapoczątkował sobór trydencki (1545 - 1563), na

którym opracowano program reform wewnętrznych Kościoła rzymskokatolickiego, a jed-

nocześnie określono założenia walki z różnowiercami. Zakonem, który miał przewodzić

kontrreformacji, byli, istniejący w Polsce już od 1564 roku, jezuici. Ze względu na ścisłe

podporządkowanie jezuitów papieżowi i nadrzędnym celom kontrreformacji, działalność

tego zakonu pod wieloma względami okazywała się nietolerancyjna lub nawet wroga w

stosunku do innowierców. Jezuici działali w dwojaki sposób: poprzez przymus (inkwizy-

cja, indeksy ksiąg zakazanych) oraz poprzez przyciąganie wiernych do Kościoła katolic-

kiego (temu drugiemu celowi służyć miało bogactwo sztuki sakralnej i kształtowanie się

nowego typu religijności, nawiązanie do średniowiecza , jako wielkiej epoki wzorów chrze-

ścijańskich). Szczególnie ważny, ze względu na wpływ na rozwój kultury, był tzw. indeks

ksiąg zakazanych . Cenzurowanie ksiąg było potężną bronią. Na indeksie znalazły się

różnorakie dzieła, a wśród nich np. O obrotach ciał niebieskich Mikołaja Kopernika. Czuj-

ność Kościoła wyrażała się również w rewidowaniu księgarń i drukarni, w niszczeniu za-

kazanych pism, zwłaszcza heretyckich i antykościelnych. W Polsce na czele kontrrefor-

macji stanął król Zygmunt III Waza. W roku 1658 sejm podjął uchwałę dającą arianom

trzy lata na przejście na katolicyzm. Po upływie tego okresu zmuszono arian do opusz-

czenia Rzeczypospolitej, skonfiskowano ich dobytek, przejęto również ich księgozbiory. W

roku 1717 zaatakowano pozostałe odłamy protestanckie, sejm zakazał innowiercom od-

prawiania publicznych nabożeństw i budowania zborów.

Sarmatyzm to ideologia szlachty polskiej końca XVII w., która wywodzi się z przekona-

nia, że szlachta polska jest spadkobierczynią tradycji i cech osobowych ludów starożyt-

nych zamieszkujących niegdyś tereny południowo-wschodniej Europy. Przypisywano im

takie cechy jak: męstwo, waleczność, odwaga, patriotyzm, mądrość, wierność religii, po-

tęga i bogactwo. Te właśnie cechy przypisywała sobie polska szlachta, powołując się na

swe rzekomo sarmackie pochodzenie. Słowo “sarmata” było wówczas pojęciem pozytyw-

nym i wiązało się ze szczególną godnością. Szlachta polska stanowiła grupę zamkniętą,

ściśle związaną przez wspólne przywileje, ustaliły się w niej pewne stereotypy zachowań,

rozumowania i stosunku do świata. Typowy szlachcic-sarmata chwalił się patriotyzmem,

przywiązaniem do ziemi, z ogromną niechęcią odnosił się do cudzoziemców, negował

zmiany krzycząc na sejmach: veto !, bronił wolności szlacheckiej i ustroju gwarantującego

mu zachowanie przywilejów. Z czasem “sarmatyzm” stał się określeniem nacechowanym

ujemnie, oznaczającym całokształt siedemnastowiecznych obyczajów i kultury szlachec-

1 z 4

BAROK

kiej, utożsamianych z megalomanią, samowolą, zacofaniem intelektualnym, dewocją i

tradycjonalizmem.

Rozwijająca się kontrreformacja i sarmatyzm nie były jedynymi ważnymi zjawiskami spo-

łecznymi w siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej. Potęga ówczesnej Polski (drugiego co

do wielkości państwa Europy) nie równoważyła panujących w niej konfliktów narodowo-

ściowych i społecznych. W wielonarodowościowej Rzeczypospolitej Polacy stanowili zaled-

wie ok. 40 % ludności, a liczba obywateli obcej narodowości (gł. Turków i Tatarów) zwięk-

szała się wraz z włączaniem do jej obszarów nowych ziem wschodnich. Ze względu na

niemal bezpośrednie sąsiedztwo z ich państwami, określano Polskę mianem “przedmurza

chrześcijaństwa”. Do głosu dochodziły powiększające się różnice społeczne i majątkowe

pomiędzy stanem szlacheckim i coraz bardziej wyzyskiwanym stanem chłopskim. Różni-

ce majątkowe istniały również wewnątrz stanu szlacheckiego. Obejmował on tak skrajnie

różne grupy majątkowe, jak magnaterię, szlachtę zagrodową i bezrolną. Jednak mimo

dbałości o spójność i odrębność tego stanu, często dochodziło w nim do różnych konflik-

tów, nie tylko na tle majątkowym, ale i politycznym. Ponadto dostrzec można było przy-

padki nobilitacji ludzi nie wywodzących się z tego stanu. Wszystko to prowadziło do na-

pięć społecznych, które umiejętnie wykorzystywała i podsycała magnateria, narzucając

Rzeczypospolitej swoją politykę wewnętrzną.

Okres polskiego baroku zamykają tzw. czasy saskie , określane inaczej jako “noc saska”

(nazwa pochodzi od panowania władców z saskiej dynastii Wettynów). Była to epoka kry-

zysu i zamierania dawnych wzorów ideowych oraz artystycznych. W tym czasie zaczęły

się pojawiać nowe tendencje w sztuce ( rokoko ) , a także dążność do odbudowy instytucjo-

nalnej i duchowej kraju.

FILOZOFIA – Człowiek epoki baroku stał pomiędzy dwiema przeciwnymi wartościami:

radością a marnością życia, co uniemożliwiało określenie swojej pozycji w świecie i powo-

dowało rozdarcie wewnętrzne. Rozpadł się renesansowy ład i harmonia, ludzie zaczęli do-

strzegać ulotność życia i dramatyczność codzienności polegającą na zachwianiu dotych-

czasowych autorytetów. Człowiek epoki baroku chciał cieszyć się życiem, ale zdawał so-

bie sprawę z tego, że życie na ziemi jest momentem przejściowym w stosunku do wszech-

świata i wieczności. Stąd tematyka sztuki barokowej: przemijanie, marność, śmierć, za-

duma nad sensem życia. Filozofia baroku czyni sobie podmiotem człowieka zagubionego

w rzeczywistości, która staje się dla niego obca, niezrozumiała i zaskakująca swoją złożo-

nością, a przede wszystkim nieskończonością. Człowiek pozostawiony sobie samemu (nie

odczuwa już tak jak w renesansie opieki Boga nad sobą) zmuszony jest do refleksji nad

własną istotą.

Blaise Pascal głosił samodzielność rozumu, ale ważne miejsce w procesie poznania przy-

pisywał także “porządkowi serca” – uczuciu i wierze. Pascal twierdził, że człowiek w swo-

im poznaniu jest ograniczony z tej racji, iż stanowi tylko znikomy punkt w ogromie

wszechświata i niepojętej wieczności, jednak podkreślał godność człowieka i jego zdol-

ność myślenia, określając go mianem “myślącej trzciny”, dla której wygodniej i bezpiecz-

niej jest wierzyć w istnienie i moc Boga.

Przedstawicielami filozofii barokowej byli także Spinoza i Leibniz . Łączyło ich przekona-

nie, że życie posiada niewątpliwe wartości, których nie należy lekceważyć, ale mimo to

doczesność skłania do pesymizmu.

LITERATURA – W literaturze baroku wyróżnia się trzy fazy: wczesny barok - trwa od lat

osiemdziesiątych XVI wieku po lata dwudzieste wieku XVII; dochodzi w niej do głosu mię-

dzy innymi twórczość mistyczno-metafizyczna ( Mikołaj Sęp-Szarzyński ) nawiązująca do

średniowiecznej filozofii i starotestamentowych wizji Boga, świata i człowieka; barok doj-

rzały - przypada na środkowe lata wieku XVII (do lat siedemdziesiątych). W dojrzałym

baroku rozwija się twórczość między innymi Jana Andrzeja Morsztyna - mistrza paradok-

su i konceptu; późny barok przypada na czas kryzysu kultury i piśmiennictwa. Najwy-

2 z 4

BAROK

bitniejsi twórcy późnego baroku ( Wacław Potocki , Wespazjan Kochowski, Jan Chryzo-

stom Pasek ) związani byli z ideologią sarmacką . “Pamiętniki” Paska, stały się dokumen-

tem mentalności polskiego szlachcica-sarmaty, natomiast Potocki i Kochowski podjęli

zdecydowaną krytykę wielu przejawów życia szlacheckiego, akcentując zwłaszcza znie-

kształcenie przez nią podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce podlegała nie

sama ideologia, ale właśnie odstępstwa od niej.

Polska literatura barokowa rozwijała się w trzech głównych nurtach: 1. poezja metafi-

zyczna (Mikołaj Sęp-Szarzyński i Daniel Naborowski ) , 2. barok dworski (Jan Andrzej

Morsztyn, Daniel Naborowski) i 3. barok ziemiański (Wacław Potocki, Jan Chryzostom

Pasek).

Poezja Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego była zapowiedzią zmian w literaturze, które przy-

niosły czasy kontrreformacji, zapowiedzią kryzysu renesansowych dążeń do pogodzenia

wartości ziemskich i wiecznych. Sęp-Szarzyński zostawił po sobie tylko jeden tomik zaty-

tułowany “Rytmy albo wiersze polskie”. Zostały one zebrane i wydane dwadzieścia lat po

jego śmierci. Jego poezję znamionuje wielki niepokój, który bierze się z tego, że poeta od-

rzuca renesansową harmonię - koncepcję szczęścia opartą na wartościach ziemskich i

wiecznych. Szczęście człowieka renesansu oparte było na umiarkowanym dobrobycie,

czystym sumieniu, wewnętrznym spokoju. Sęp-Szarzyński mówi: “pokój, szczęśliwość,

ale bojowanie - byt nasz podniebny”. Sens życia ludzkiego kryje się nie w zażywaniu po-

koju, lecz w bojowaniu o dobra nadrzędne, zbawienne. W ten sposób poeta przeciwstawił

humanizmowi renesansowemu Kochanowskiego, głoszącemu wewnętrzny ład i harmonię,

humanizm heroiczny, którego istotą jest nieustanny bój o dobra nadrzędne. Mówią o tym

sonety: O nietrwałej miłości rzeczy świata tego , O wojnie naszej, którą prowadzimy z sza-

tanem, światem i ciałem .

Barok dworski był zdominowany przez konceptyzm (we Włoszech zwany marinizmem od

nazwiska poety Giambattisty Marina, w Hiszpanii – gongoryzmem od innego poety Luisa

de Gongora) – styl nazwany tak ze względu na częste stosowanie nieprawdopodobnych

pomysłów literackich (konceptów). Marino stworzył tzw. poezję “pięciu zmysłów”, starając

się ukazać rzeczywistość w formie wrażeń wzrokowych, słuchowych, węchowych, smako-

wych, dotykowych. Odrzucał renesansową harmonię między treścią a formą, szczególny

nacisk kładł na tę ostatnią. Lubował się w wymyślnych, nowatorskich metaforach, za-

skakujących konceptach, nie przestrzegał klasycznych reguł poetyckich, odwoływał się

przede wszystkim do fantazji i natchnienia poety, wprowadzał obfitość środków arty-

stycznych mających na celu wzbogacanie artystycznej formy utworu, swobodnie podcho-

dził do reguł gramatycznych, lubował się w skomplikowanej składni, przestawnym szy-

ku, wykorzystywał makaronizmy (obce zwroty i wyrazy wplatane do wypowiedzi w języku

ojczystym), swobodnie używał wyrazów przestarzałych, wulgaryzmów i dialektyzmów przy

jednoczesnym dbaniu o piękno języka. Barok kwiecisty obfitował w różnorodne środki

stylistyczne: wymyślne metafory (cały wiersz może być jedną metaforą, np.: Do trupa ), pa-

radoksy (coś sprzecznego z przyjętym mniemaniem, zwyczajem), hiperbole (wyolbrzymia-

nie np. cierpień miłosnych), alegorie (fortuna pokazywana jako piękna kobieta, która daje

szczęście), personifikacje (miłość jako osoba do której zwraca się autor). Poezja Morszty-

na jest najlepszym przykładem dworskiej poezji barokowej , która miała zaskakiwać od-

biorcę, dowodzić mistrzostwa autora, bawić i uatrakcyjniać uczty oraz rozmaite dworskie

spotkania. Morsztyn doskonale operował językiem, w swoich dziełach zwracał uwagę na

uczucia, nie na intelekt. W jego wierszach więcej jest zmysłowości niż racjonalizmu. So-

nety Do trupa i Cuda miłości są niezwykle wyrafinowane pod względem formy, oparte na

konceptach i paradoksach, bogate w środki stylistyczne i traktują o miłości, którą poeta

uważał za fenomen ziemskiego szczęścia.

Daniel Naborowski był kontynuatorem tradycji renesansowej, którą na swój sposób sty-

listycznie zmodyfikował. Bliski był mu Kochanowski, a przez niego także Horacy i antyk z

3 z 4

BAROK

filozofią stoicką. Świat widziany oczami poety jawi się jako targowisko próżności i namięt-

ności, na które trzeba spojrzeć z dystansu. Naborowski często snuje refleksje o przemija-

niu życia, które jest nietrwałe i przeznaczeniu, które nad nami ciąży. Pojęcie marności

(motyw vanitas ) pojawia się w jego wierszach bardzo często i wyraża fascynację przemija-

niem, czasem, nicością i śmiercią ( Marność , Krótkość żywota ). Poezja Naborowskiego, po-

dobnie jak Morsztyna, jest kunsztowna, wyrafinowana, oparta na konceptach i poetyc-

kich niespodziankach.

Nurt ziemiański (sarmacko-szlachecki) charakterystyczny był dla szlacheckich dworów

ziemiańskich, odległych od miast tętniących własnym życiem, kultywujących własne tra-

dycje. Literatura tego nurtu przykładała ogromną wagę do rodzimych tradycji, wręcz two-

rzyła własną szlachecką ideologię ( sarmatyzm ) i swój polski rodowód uznawała za naj-

ważniejszy. Przedstawicielami tego nurtu są Jan Chryzostom Pasek i Wacław Potocki.

Pamiętniki Paska zostały spisane najprawdopodobniej w latach 1690-95 i są najwybit-

niejszym zabytkiem pamiętnikarstwa staropolskiego. Obejmują wojenne losy autora

(1656-1666) oraz ukazują go jako gospodarza i obywatela (1667-1668). Ze względu na za-

wartość i zasięg tematyczny są ważnym źródłem historycznym, a także dokumentem

mentalności przeciętnego polskiego szlachcica. Pasek posługiwał się językiem barwnym i

plastycznym, bogatym w potocyzmy, makaronizmy, przenośnie i kwieciste porównania.

Wacław Potocki był również szlachcicem-ziemianinem. Jego najważniejsze dzieło to Woj-

na chocimska - poemat rycerski, jedna z pierwszych polskich epopei, napisana na pod-

stawie pamiętników Jakuba Sobieskiego, ojca Jana. Utwór powstał około roku 1670,

ukazuje obronę Chocimia pod wodzą Chodkiewicza (1621 r.). Z niezwykłym realizmem

autor nakreślił sceny batalistyczne. Podkreślił rycerskość dawnych Sarmatów, a skryty-

kował obecnych. Poza tym opublikował zbiory: “Moralia” (1688–1696) i “Ogród fraszek”

(1695). Najbardziej znane utwory to: Nierządem Polska stoi (o tym, że w Polsce przywią-

zuje się wiele wagi do konstruowania przepisów, praw i przywilejów, których jednak nikt

nie respektuje), Pospolite ruszenie (w którym autor ukazuje negatywne nastawienie

szlachty do pospolitego ruszenia; jest ona bezkarna, “warcholna”, zanikł w niej duch ry-

cerski), Kto mocniejszy ten lepszy (wiersz ten krytykuje nietolerancję wobec innowierców),

Zbytki polskie (krytykuje wystawny styl życia jako element obyczajowości sarmackiej oraz

apeluje o zachowanie skromności i umiaru). Język Potockiego wzorowany jest na mowie

potocznej, autor nie posługuje się biegle gatunkami literackimi. Twórczość Potockiego

jest regresem literatury barokowej.

Gatunki charakterystyczne dla epoki baroku to: sonet (uprawiany w różnych okresach li-

teratury, uważany za formę szczególnie trudną, pojmowany jako popis i sprawdzian

kunsztu poetyckiego), pamiętnik (gatunek literatury pięknej wzorowany na gatunku pi-

śmiennictwa użytkowego), list (wytwór sztuki epistolarnej, czyli sztuki pisania listów).

“Listy do Marysieńki” Jana III Sobieskiego zachwycają kunsztowną formą, wymyślnymi

epitetami, jakimi obdarza adresatkę i przenośniami, jakie znajduje dla wyrażenia swoich

uczuć.

BAROK A INNE EPOKI – Epoka baroku była okresem dość dziwnym i ponurym, zwłasz-

cza w porównaniu z harmonijnymi i “klasycznymi” okresami renesansu czy oświecenia . Z

tego też względu badacze zarzucają barokowi barbarzyństwo i wypaczanie idealnych ka-

nonów sztuki, określają ten okres mianem “epoki upadku”, “zepsucia smaku” i “zdzicze-

nia stylu”, ale jednocześnie dostrzegają jej piękno i pozytywne wartości. Barok przeciw-

stawił się renesansowej radości życia, pogańskiemu umiłowaniu ciała, a zwrócił się w

stronę średniowiecznej religijności, dualizmu i zainteresowania śmiercią.

4 z 4

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: