Pozytywizm.pdf

POZYTYWIZM

NAZWA - Nazwa pozytywizm odnosi się do zjawisk obserwowanych w całej

kulturze europejskiej w drugiej połowie XIX wieku. Umowne daty pozytywizmu

w Polsce to 1863 - początek i 1890 - koniec epoki. Oprócz nazwy pozytywizm ,

określającej światopogląd i styl kultury, używano także nazwy głównego wów-

czas prądu literackiego - realizmu .

HISTORIA - Umowna data początku pozytywizmu to rok upadku powstania

styczniowego (1863), wydarzenia, które odebrało nadzieję na odzyskanie nie-

podległości. Polska pod zaborami, podzielona i pokonana, czekała na nową

formę walki z zaborcą, bowiem zbrojna walka o niepodległość stała się prak-

tycznie niemożliwa. Od kolejnej epoki - Młodej Polski - nie oddziela pozytywi-

zmu żadne wydarzenie historyczne. Z tego powodu za koniec epoki uznaje się

ostatnie lata XIX wieku - czas, w którym pojawiają się już pierwsze tomiki po-

ezji polskich modernistów i zmiany w światopoglądzie artystycznym, jednak

powstają także dzieła najwybitniejszych twórców pozytywistycznych. Najczę-

ściej podawany jest rok 1890, bowiem w roku następnym ukazały się w pełni

już modernistyczne tomiki Miriama i Kazimierza Przerwy-Tetmajera.

Program pozytywizmu był ściśle związany z sytuacją polityczną Polski. Prze-

ciwstawiał się on romantycznym zrywom, głównym celem działań miało być

ocalenie naszej tożsamości narodowej nawet za cenę podporządkowania się za-

borcom, co powodowało czasem nawet oskarżanie pozytywistów o zdradę wo-

bec narodu polskiego.

Lansowane w pozytywizmie hasła mają związek z sytuacją polityczną i społecz-

ną Europy, gdzie w przeszłość odszedł system feudalny, mieszczaństwo sięga

coraz częściej po władzę, a rewolucja przemysłowa powoduje masowe migra-

cje, powstawanie wielkich aglomeracji miejskich. Prężnie rozwija się przemysł,

powodując nie tylko powstanie nowych zawodów, ale też potrzebę wykwalifiko-

wanych pracowników obsługujących coraz to bardziej skomplikowane maszy-

ny, co ma wpływ na zmiany w oświacie. Tryb życia ludzi przekształca się z

wiejskiego w miejski, zmienia się także wygląd miast - pojawiają się tramwaje

(początkowo konne, później elektryczne), ulice są szersze i dobrze oświetlone,

wzrasta tempo życia, upowszechnia się telegraf i telefon, ludzie podróżują i

przesyłają towary koleją, co wpływa na zmianę postrzegania odległości - prze-

strzeni i czasu.

Polska znajdowała się w tym czasie pod zaborami, każda z jej trzech części

rozwijała się w inny sposób. W Galicji, pod zaborem austriackim , panowała

znaczna swoboda, istniały dwa polskie uniwersytety, rozwijały się instytucje

kulturalne, natomiast region był bardzo zacofany ekonomicznie i społecznie.

Pod zaborem pruskim , pod wpływem zabiegów germanizacyjnych, działalność

kulturalna była raczej słaba, systematycznie ograniczano także inicjatywy

oświatowe i społeczne. Najgorsza sytuacja panowała jednak pod zaborem ro-

syjskim , gdzie działania rusyfikacyjne (m. in. wprowadzenie rosyjskiego jako

języka urzędowego) były wyjątkowo nasilone, a popowstaniowe represje długo-

trwałe (bardzo ostra cenzura, stan wojenny trwający do 1914 r.)

1 z 4

POZYTYWIZM

FILOZOFIA - spuścizną po poprzedniej epoce - romantyzmie - był spirytu-

alizm , który uznawał wyższość czynnika duchowego nad intelektualnym, ocze-

kiwał od ludzi ofiary z życia, odrzucał jakąkolwiek ugodę z zaborcą i oczekiwał

rychłego wyzwolenia Polski przez wznowienie zbrojnej walki o niepodległość.

Innym prądem był tradycjonalizm - ideologia postulująca ciągłość tradycji i in-

stytucji społecznych, która lansowała hasło "pracy organicznej” , czyli wysiłków

pomnażających zasoby gospodarcze i podnoszących poziom wykształcenia na-

rodu.

Dominującym w epoce był pozytywizm - prąd oparty na scjentyzmie (zaufaniu

do nauki jako źródła obiektywnej wiedzy o człowieku i świecie), umiarkowa-

nym agnostycyzmie (nie można poznać samej istoty rzeczy, jedynie zjawiska

dostępne zmysłom), monizmie przyrodniczym (historia narodów jest odmianą

procesu przyrodniczego), utylitaryzmie (promującym użyteczność zachowań i

wartościującym ludzi i zjawiska właśnie według pożytków, które przynoszą

społeczeństwu) i praktycyzmie (pod tym terminem rozumiano stawianie celów

osiągalnych i dobór skutecznych środków). Sam termin “pozytywny” zaczerp-

nięty został z prac francuskiego filozofa Augusta Comte’a , gdzie znaczył tyle,

co realny, użyteczny, pewny i ścisły, a także względny (nieabsolutny). W Anglii

głównymi przedstawicielami tego nurtu byli John Stuart Mill i Herbert Spen-

cer .

Oprócz “pracy organicznej” pozytywiści lansowali hasło “pracy u podstaw” ,

skierowane przede wszystkim do wyższych warstw społecznych jako do ludzi

odpowiedzialnych za warstwy niższe, mające się nimi opiekować, wyprowadzać

z ciemnoty i zacofania, kształcić, zapewnić dostęp do oświaty - szkół, bibliotek,

a także wyplenić złe nawyki, szczególnie higieniczne. Takie działania miały do-

prowadzić do zmiany świadomości społecznej, a także przybliżenie Polski,

przez wykorzystywanie zdobyczy nowoczesnej nauki, do najbardziej rozwinię-

tych krajów Europy.

LITERATURA - W pozytywizmie znacznie wzrosła rola prasy jako środka ma-

sowej komunikacji, w którym upowszechniano i popularyzowano zdobycze cy-

wilizacji. Starano się także propagować hasła pozytywistyczne, przeciwstawia-

no się “starym”, czyli romantykom, a także wychowywano czytelników do “pra-

cy organicznej” i “pracy u podstaw”. Redaktorami byli m. in. Prus, Sienkiewicz

i Konopnicka. Do najpopularniejszych gatunków publicystycznych należały:

felieton wraz z odmianą - kroniką (np. Kroniki Prusa), reportaż (szczególnie

tzw. list z podróży, np. Listy z podróży do Ameryki Sienkiewicza) oraz wiele od-

mian eseistyki .

Podstawowym gatunkiem literackim pozytywizmu stała się powieść - forma

spokrewniona z pamiętnikiem, listem, esejem, tekstami popularnonaukowymi,

co sugerowało, że rzeczywistość w niej przedstawiona jest bliska rzeczywistości

zewnętrznej. Ponadto przez schematy fabularne powieść była łatwa w odbio-

rze, tym samym nadawała się do popularyzacji nowych, pozytywistycznych

treści, szczególnie wśród czytelników, którzy nie byli w stanie przyswoić sobie

tych treści przez lekturę prac naukowych.

2 z 4

POZYTYWIZM

, od nazwiska któ-

rego dziewiętnastowieczna powieść nazywana jest często powieścią balzakow-

ską. Inni wybitni powieściopisarze europejscy to Stendhal , Charles Dickens ,

Iwan Turgieniew , Antoni Czechow i Lew Tołstoj .

Wprost z założeń pozytywizmu o nadrzędnej roli poznawczej obserwacji i eks-

perymentu wyprowadzono również inną metodę twórczą, związaną z naturali-

zmem . Pozytywiści twierdzili, że człowiek jest cząstką przyrody, społeczeństwo

zaś przyjmuje zasady obowiązujące w świecie biologii, takie jak walka o byt,

dobór naturalny, czy też teoria dziedziczenia. Była to pesymistyczna wizja

świata patologicznego, którym rządzą popędy i instynkty, walka i przemoc. W

literaturze pokazywano więc głównie brzydotę życia - chorobę, patologie, pro-

cesy fizjologiczne; opis dominuje, autorzy nie komentują pokazywanych zja-

wisk. Wybitni twórcy naturalistyczni to przede wszystkim Emil Zola , następnie

Guy de Maupassant i Joris-Karl Huysmans . Elementy tego nurtu można także

odnaleźć w powieści Pani Bovary Gustawa Flauberta , a w Polsce w twórczości

Dygasińskiego ( Beldonek, Gody życia ).

Te same założenia miały krótsze utwory prozatorskie - opowiadania i nowele ,

które w epoce pozytywizmu osiągnęły szczyt rozwoju. Początkowo tendencyjne ,

z przewagą celów dydaktycznych nad poznawczymi, na przełomie lat siedem-

dziesiątych i osiemdziesiątych XIX wieku stały się precyzyjnie skomponowany-

mi miniaturami. Ich kompozycja, styl, kreacja bohaterów, czas i przestrzeń

były starannie kształtowane. Nowelę pozytywistyczną cechuje różnorodność

tematów, form, odmian i technik. Podobnie, jak w przypadku dziennikarstwa,

autorzy nastawieni byli na aktualność i interwencyjność dzieł (jest to postulat,

by utwory nakłoniły czytelników do zmiany opisywanej rzeczywistości). Najczę-

ściej bohaterem nowel był człowiek z ludu lub wielkomiejskiego plebsu, czło-

wiek krzywdzony, często najbardziej bezbronny, czyli dziecko. Poruszany jest

także temat asymilacji Żydów, zgodnie z pozytywistycznym postulatem tole-

rancji. Twórcy nie mogli również pominąć problematyki patriotycznej, pomimo

cenzury, zabraniającej poruszania tematu spraw narodowych. Autorzy posłu-

giwali się głównie omówieniami, aluzjami, metaforą i przemilczeniem, licząc na

domyślność czytelników. Nowele pisali m. in. Henryk Sienkiewicz ( Szkice wę-

glem , Latarnik, Sachem ), Bolesław Prus ( Kamizelka , Katarynka, Omyłka ), Eliza

Orzeszkowa ( Tadeusz, Gloria victis ), a także Maria Konopnicka ( Banasiowa,

Mendel Gdański ) .

Z potrzeby “krzepienia serc” wyrósł inny gatunek - powieść historyczna . Po-

lacy, żyjąc pod zaborami, potrzebowali mitu kompensacyjnego, czyli przywoła-

nia w literaturze dawnej świetności Polski, momentów ważnych dla naszego

kraju - chwil trudnych i przełomowych, ale w ostatecznym rozrachunku uka-

zujących siłę i potęgę Rzeczpospolitej. Najwybitniejszym twórcą powieści histo-

rycznych jest Henryk Sienkiewicz ( Quo vadis oraz Trylogia - Potop, Ogniem i

mieczem, Pan Wołodyjowski ) i Bolesław Prus ( Faraon ). Na drugim biegunie

é Balzac

3 z 4

Zasadniczą metodą twórczą pozytywistów był realizm - próba maksymalnie

wiernego odtworzenia rzeczywistości w literaturze. Za twórcę tego prądu uwa-

żany jest wybitny powieściopisarz francuski, Honor

POZYTYWIZM

znajduje się pisarstwo zwrócone ku teraźniejszości, co również wyrastało z po-

trzeby “krzepienia serc”. Chodziło w nim głównie o pokazanie nowych ludzi w

nowych, zmienionych warunkach; o uogólnienie i przyrównanie ich losów do

sytuacji całego narodu polskiego, pokazanie pytań i problemów, zagadnień

społecznych. Tu należą m. in. Lalka Prusa i Nad Niemnem Orzeszkowej. W po-

wieści pojawił się nowy bohater: człowiek pracy , który cały swój tryb życia i

sposób oceny świata zewnętrznego podporządkowuje pracy, byciu użytecznym,

wypełnianiu swych codziennych obowiązków (np. Korczyński i Bohatyrowiczo-

wie z Nad Niemnem ) . Od pozytywizmu datuje się nowoczesny nurt prozy.

Pozytywizm to przede wszystkim epoka prozy, jednak w okresie tym tworzyli

również poeci, Adam Asnyk i Maria Konopnicka . Tworzyli oni głównie poezję

czerpiącą z liryki romantycznej, jednak wzbogaconą o ideały demokratyzmu,

postępu i ewolucji. Z założeń programowych pozytywizmu wynikała pogarda

dla romantycznej wyobraźni; dążenie do racjonalizmu spowodowało, że poezja

pozytywistyczna przypomina raczej rymowaną prozę. Widać to szczególnie w

tzw. poezji rozrachunkowej (np. Sen grobów Asnyka). W liryce Konopnickiej

wyróżnić można także nurt ludowy - wiersze inspirowane folklorem , zarówno,

jeśli chodzi o stylizację na ludowość, tematykę utworów, jak i formę zaczerp-

niętą z twórczości folklorystycznej (np. przedstawianie świata postrzeganego z

perspektywy podmiotu lirycznego, którym jest ludowy pieśniarz).

POZYTYWIZM A INNE EPOKI - pozytywizm najbardziej przypomina oświece-

nie , szczególnie przez prymat rozumu, postrzeganie świata w kategoriach na-

ukowych, a także próbę ustalenia obiektywnych kryteriów opisu rzeczywisto-

ści i rezygnację z istnienia absolutu (co odróżnia ją m. in. od średniowiecza ) .

W obu epokach lansowano hasło tolerancji, dokonywał się także gwałtowny

rozwój nauki i techniki i szybko zmieniały się standardy życia. Podobna jest

także służebna rola literatury. Pozytywizm jest przeciwstawiony epoce po-

przedniej, romantyzmowi , gdzie oświeceniowy prymat rozumu został podważo-

ny. W pozytywizmie lansowane jest to, co zwykłe, normalne, realne, nie zaś -

jak to było w poprzedniej epoce - to, co niezwykłe, dziwne i niespotykane. Bo-

haterem pozytywnym jest człowiek pracy, anty-marzyciel, anty-romantyk.

4 z 4

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: