M. Jakubczak - Architektura stupy buddyjskiej jako przykład -projektu sakralnego-.pdf

(174 KB) Pobierz
QPrint
Architektura stupy buddyjskiej jako przykþad áprojektu sakralnegoÑ 1
2
Stupa stanowi jeden z najciekawszych symboli kultury indyjskiej, a jej
charakterystyczna pþsferyczna bĢdŅ piramidalna forma architektoniczna gþħboko wtopiona jest
w krajobraz niemal caþej poþudniowo-wschodniej Azji, wszħdzie tam dokĢd dotarþy nauki Buddy.
Przejrzysta w swej prostocie, a zarazem niezwykle bogata w symbolikħ, architektura stupy
buddyjskiej stanowi doskonaþy przykþad przenikania siħ i wzajemnych oddziaþywaı rozmaitych
sfer rzeczywistoĻci - spoþecznej, politycznej, gospodarczej, ale takŇe religijnej i psychicznej, czy
teŇ archetypicznej. Poszczeglne domeny wielorakiej rzeczywistoĻci zostajĢ zobiektywizowane,
niejako áwyprojektowaneÑ, w okreĻlonej formie architektonicznej, ktra nastħpnie wtrnie
oddziaþuje na ĻwiadomoĻę czþowieka. Zmiany w Ňyciu spoþecznym, religijnym czy politycznym
odciskajĢ siħ wyraŅnie na ksztaþcie i charakterze wznoszonych budowli sakralnych. Lecz tak, jak
modyfikacje w ornamentyce i organizacji przestrzeni w obrħbie bĢdŅ wokþ ĻwiĢtyni stanowiĢ
odpowiedŅ na zmieniajĢce siħ potrzeby i oczekiwania danej spoþecznoĻci, podobnie teŇ
zadomowiona w danej kulturze forma architektoniczna obrasta z biegiem czasu w zþoŇonĢ
symbolikħ, ktra czyni jĢ jeszcze bardziej znaczĢcĢ.
Pojħcie áprojektu sakralnegoÑ
Zanim jednak bliŇej przyjrzymy siħ swoistej formie stupy buddyjskiej, nieco
dokþadniejszego omwienia wymaga samo pojħcie áprojektu sakralnegoÑ, ktre moŇe mieę
zastosowanie rwnieŇ do innych przykþadw architektury sakralnej. áProjektem sakralnymÑ
okreĻlam tu zespþ zþoŇonych relacji rozmaitych sfer rzeczywistoĻci - zarwno duchowej, jak i
materialnej - ktre wzajemnie siħ warunkujĢ i przyczyniajĢ siħ do peþniejszego zaspokojenia
1 Artykuþ wydany drukiem w tomie pt. , pod red. E. Rewers, Poznaı 1999, s.
251-268.
2 Eliade M., [w:] , Krakw 1992, s. 32.
1
podstawowej dla istoty ludzkiej potrzeby , potrzeby ustalenia absolutnego ápunktu
staþegoÑ, áĻrodka ĻwiataÑ, ktry pozwoli zyskaę orientacjħ w Ļwiecie, dzielĢc go na ánasz ĻwiatÑ i
otaczajĢcy go wrogi chaos (sfera ) 3 .
Trzy aspekty owej wspþzaleŇnoĻci poszczeglnych sfer rzeczywistoĻci w ramach
projektu sakralnego wydajĢ siħ szczeglnie godne uwagi: 1) archetypiczna geneza pierwotnych
form ogranizacji przestrzeni sakralnej; 2) interpretacja postaci architektonicznej w kategoriach
jħzyka religii bĢdŅ mitologii; 3) modyfikacja formy architektury sakralnej w odpowiedzi na
zmienajĢce siħ potrzeby spoþeczne oraz reinterpretacja jej symbolicznego sensu.
1. P ROJEKCJA ARCHETYPICZNA
W wiħkszoĻci kultur pierwotnych wyraŅnie daje siħ zauwaŇyę szczeglna zbieŇnoĻę
podstawowych form, ktre sþuŇyþy wyznaczeniu i ochronie miejsca sakralnie wyrŇnionego.
NaczħĻciej spotykanym obyczajem, wsplnym m.in. wszystkim spoþecznoĻciom szamaıskim - a
dotyczy to w rwnej mierze syberyjskich Buriatw, Apaczw Meskalero, meksykaıskich Indian
Tarahumara, co Aborygenw ze szczepu Achilpa - jest wyznaczanie sfery sakralnego krħgu bĢdŅ
kwadratu oraz rozmaicie symbolizowanej osi Ļwiata ( 4 . Tak wiħc powstaniu
sanktuarium nieodzownie towarzyszyþ wyraŅny podziaþ przestrzeni na áĻwiat, w ktrym jesteĻmy
zadomowieniÑ oraz bezþadny, wrogi obszar, czyli ázaĻwiatyÑ zamieszkaþe przez demony lub
obcych z nimi utoŇsamianych. Pierwotna forma obszaru sakralnego, a potem ĻwiĢtyni zwraca
uwagħ swojĢ prostotĢ i oszczħdnoĻciĢ, rzec by moŇna ergonomicznoĻciĢ 5 . Wzniesienie budowli
sakralnej na planie koþa lub kwadratu, z wyraŅnie zaznaczonym punktem centralnym, poprzedza
osiedlenie siħ, zadomowienie spoþecznoĻci na danym obszarze. Budowa innych waŇnych dla
Ňycia danej wsplnoty zabudowaı, w tym rwnieŇ domostw i siedzib, moŇe zostaę rozpoczħta
3 Na temat sposobu wyznaczania obszaru Ļwiħtego i sakralizacji Ļwiata por. np. Eliade M., S,
Warszawa 1993, ss. 53-88. Eliade zwraca uwagħ, iŇ w tzw. spoþecznoĻciach tradycyjnych mamy do czynienia z
þaıcuchem ĻciĻle powiĢzanych koncepcji religijnych i obrazw kosmologicznych artykuþujĢcych siħ w nastħpujĢcy
system, ktry moŇna by nazwaę ásystemem ĻwiataÑ: a) miejsce Ļwiħte stanowi przerwanie jednorodnoĻci przestrzeni;
b) symbolem tego przerwania jest otwarcie, ktre umoŇliwia przejĻcie z jednego regionu kosmicznego do innego; c)
þĢcznoĻę z niebem wyraŇa siħ poprzez rŇnrodne obrazy, ktre odnoszĢ siħ do ; d) wokoþo owej osi
kosmicznej rozciĢga siħ Ļwiat (tj. ánasz ĻwiatÑ).
4 Do najczħstrzych symbolicznych przedstawieı osi Ļwiata naleŇy Gra Kosmiczna (np. grecki Olimp, indyjska
Meru, iraıska Haraberezaiti czy palestyıska Garizim) bĢdŅ obrazowana jako drabina (drabina
Jakubowa), drzewo (buddyjskie drzewo Bodhi) lub sþup, liana itd., a nieco rzadziej Rzeka Dusz lub pħpek, wþcznia,
þaıcuch ze strzaþ, schody, czy teŇ po prostu dym z ogniska; por. takŇe Wierciıski A., S
, Krakw 1994, s. 127.
5 Podobne intuicje dotyczĢce tej podstawowej formy architektonicznej spotykamy rwnieŇ w nowoŇytnej kulturze
europejskiej. W XVI wieku sþynny wþoski architekt Andrea Palladio w swym czteroksiħgu o architekturze za
najdoskonalszĢ i najbardziej przystajĢcĢ ĻwiĢtyni uznaþ budowlħ wzniesionĢ na planie koþa, gdyŇ najlepiej
uzmysþawia ona jednoĻę, nieskoıczonoĻę i sprawiedliwoĻę Boga, dziħki temu, iŇ jest formĢ najprostszĢ,
2
dopiero po wyznaczeniu miejsca centralnego, podstawowego punktu orientacyjnego. Akt jego
ustanowienia w wiħkszoĻci kultur pierwotnych stanowi realizacjħ charakterystycznego dla danej
spoþecznoĻci wzorca mitu kosmogonicznego. To symboliczne stworzenie Ļwiata poprzez
wyznaczenie jego absolutnego Ļrodka uznaę moŇna - jak przekonuje nas Eliade - za pierwowzr
wszelkiego ludzkiego gestu twrczego.
ZdumiewajĢce podobieıstwo owych pierwotnych form sakralnych stosowanych w tak
odlegþych wzglħdem siebie, zarwno w przestrzeni, jak i czasie, spoþecznoĻciach lokalnych kaŇe
nam szukaę warunkw ich wyznaczenia poza historycznie uksztaþtowanymi czynnikami
kulturowymi. Za takĢ wþaĻnie ahistorycznĢ genezĢ podstawowych motyww symbolicznych
przemawia sformuþowana przez Junga koncepcja archetypw. Przy czym, w zaleŇnoĻci od
przyjħtej interpretacji, archetyp pojmowaę moŇemy jako: 1) naturalnĢ, zdeterminowanĢ
biologicznie dyspozycjħ, Ļlad bĢdŅ archaicznĢ pozostaþoĻę po najbardziej typowych i najczħĻciej
pojawiajĢcych siħ doĻwiadczeniach ludzkoĻci, albo teŇ jako 2) istniejĢcĢ odwiecznie
ápreegzystujĢcĢ formħÑ, strukturalny element psychiki, posiadajĢcy pewnĢ autonomiħ i
specyficznĢ energiħ, ktry w najoglniejszym sensie okreĻla wszelkie ludzkie zachowania oraz
skþonnoĻci 6 .
Przy pierwszym rozumieniu, mitologiczne tematy i obrazy oraz pierwotne formy
architektury sakralnej, ktre pojawiajĢ siħ w identycznej lub uderzajĢco podobnej postaci wĻrd
wszystkich ras, sĢ wynikiem swoistej genotypizacji archetypu-engramu, czyli Ļladu
najintensywniej uŇywanych funkcji ludzkiej psychiki. Zgodnie z tĢ interpretacjĢ, ktra wydaje siħ
byę nieadekwatna dla niniejszych rozwaŇaı, przyczynĢ powstania okreĻlonej formy architektury
sakralnej byþyby bĢdŅ powtarzajĢce siħ w wielu kulturach podobne motywy mitologiczne
determinujĢce uŇycie takiej a nie innej formy, bĢdŅ teŇ wielokrotne posþuŇenie siħ jednakowĢ lub
zbliŇonĢ formĢ, wykorzystanĢ pierwotnie z przyczyn praktycznych (takich jak np. dostħpnoĻę
materiaþu, niski poziom rozwoju rzemiosþa itp.), a nastħpnie poddanie jej wtrnemu
usensownieniu w duchu lokalnie panujĢcej religii. WciĢŇ jednak pozostaþaby zagadkĢ
zadziwiajĢca zbieŇnoĻę motyww mitologicznych oraz powszechnoĻę zastosowania podobnych
rozwiĢzaı konstrukcyjnych.
najmocniejszĢ i najpojemniejszĢ; por. Palladio A., [w:]
, wyb. i opr. Biaþostocki J., Warszawa 1985, s. 290.
6 Pierwsza interpretacja opiera siħ na wypowiedziach Junga gþwnie z wczeĻniejszego okresu twrczoĻci, np.
, Zrich 1921, podczas gdy druga zdecydowanie dominuje w jego dojrzaþych pracach, np.
, Zrich 1952.
3
Druga moŇliwa interpretacja traktujĢca archetyp jako nieĻwiadomy, ponadnaturalny byt
(archetyp ) , ktrego gþwnym celem jest samouĻwiadomienie, wskazuje na to, iŇ
zachowania twrcze, tj. ásymboliczneÑ w Jungowskim sensie, opierajĢ siħ na takim wþaĻnie
zakorzenionym w nieĻwiadomoĻci zbiorowej wzorcu.
Aktualizacja owych uniwersalnych form symbolicznych w odmiennych warunkach i
czasie, w zmiennym polu lokalnych oddziaþywaı, pozwala na wytworzenie rozmaitych ich
konkretyzacji, a co za tym idzie na rŇnorodnoĻę kulturowĢ.
2. P ROJEKCJA RELIGIJNA
Budowle sakralne nie tylko wtapiajĢ siħ z biegiem czasu i zaczynajĢ wspþgraę z
panujĢcĢ kulturĢ, ale aktywnie oddziaþujĢ na niĢ jako swego rodzaju czynnik organizujĢcy i
schematyzujĢcy obraz Ļwiata obowiĢzujĢcy w danej wsplnocie, ktry wytwarzany jest w
oparciu o rozmaite podania mityczne oraz legendarne. Najprostsza, symetryczna forma
architektoniczna szczeglnie podatna jest na ásymboliczne wyzyskanieÑ, dziħki czemu staę siħ
moŇe doskonaþĢ - þatwo uchwytnĢ dla wszystkich czþonkw spoþecznoĻci - reprezentacjĢ
podstawowych zaþoŇeı kosmologicznych, religijnych bĢdŅ ideologicznych. ĺwiĢtynia peþnię
zatem moŇe funkcjħ przeþoŇonej na jħzyk przestrzenny, wyrazistej i czytelnej wizji Ļwiata (
). ĺwiat uznany za Ļwiħty, z racji bycia dzieþem bogw, znajduje swoje odbicie w
strukturze ĻwiĢtyni - miejsca Ļwiħtego - dziħki ktrej, z kolei, moŇe dokonywaę siħ
jego wtrna resanktyfikacja.
Architektura sakralna staje siħ w ten sposb ázaszyfrowanĢÑ, zgodnie z okreĻlonĢ
symbolikĢ religijnĢ, postaciĢ rzeczywistoĻci makrokosmicznej, a najczħĻciej takŇe i
mikrokosmosmicznej (dziħki analogizacji kosmosu i ciaþa ludzkiego). Mamy tu do czynienia z
multiwalencjĢ, jednĢ z charakterystycznych cech symboliki religijnej, czyli jej zdolnoĻciĢ do
jednoczesnego wyraŇania wielu znaczeı, ktrych zgodnoĻę odsþania siħ dopiero z poziomu
doĻwiadczenia mistycznego.
Mimo iŇ symbole i obrzħdy dotyczĢce ĻwiĢtyı, czyli obszarw prowizorycznie
uĻwiħconych i áprzeistoczonych w kosmosÑ, wywodzĢ siħ w ostatecznej instancji od
pierwotnego doĻwiadczenia Ļwiħtej przestrzeni 8 , w toku historii podlegaþy wyraŅnym
7 CiekawĢ interpretacjħ dotyczĢcĢ opozycyjnoĻci dwch rodzajw, czy teŇ funkcji, archetypw przedstawia
Rosiıska Z, , Warszawa 1982, s. 52 i n.; obok archetypu pojmowanego jako naturalny i dziedziczny
czynnik formalny, wyrŇnia ona áarchetyp Ñ, okreĻlajĢcy takŇe moŇliwoĻci treĻciowe ludzkiego
przeŇywania, ktry utoŇsamia z nieĻwiadomoĻciĢ zbiorowĢ - psychoidalnym stratum - obejmujĢcĢ treĻci
wszelkich moŇliwych doĻwiadczeı istot ludzkich i preludzkich.
8 Por. Eliade M., dz. cyt. s. 83.
4
przemianom i wzbogaceniu. Zawdziħczamy to kolejnej cesze symboliki religijnej, a mianowicie
jej tendencji do ujmowania w jednĢ caþoĻę, czy wrħcz integrowania w jeden ásystemÑ
rozmaitych, takŇe pozareligijnych, sfer rzeczywistoĻci. W praktyce owa funkcja integrujĢca
polega czħsto na áwprojektowaniuÑ w istniejĢce juŇ formy symboliczne treĻci dotĢd z nimi nie
kojarzonych.
3. P ROJEKCJA SPOýECZNA
Niektre spoĻrd form architektury sakralnej peþniĢ rolħ niezwykle waŇnych dla danej
kultury, czy teŇ religii, symboli. A symbol - o ktrym Tillich 9 powiada, iŇ jest niezastħpowalny i
uczestniczy w rzeczywistoĻci, do ktrej odsyþa, oraz odsþania elementy rzeczywistoĻci
transcendentnej i otwiera przed nami wymiary rzeczywistoĻci dotĢd niedostħpne - nie moŇe
zostaę stworzony naumyĻlnie, ale zarazem nie sposb mu przypisaę istnienia absolutnego, skoro
ásymbole pojawiajĢ siħ i umierajĢ jak Ňywe istotyÑ. Aby zatem symbol mgþ áŇyęÑ w danej
kulturze, albo teŇ áoŇywaęÑ na nowym gruncie, jak dzieje siħ m.in. w przypadku niektrych
symboli religijnych, musi byę on poddawany nieustannej reinterpretacji i readaptacji do
zmieniajĢcych siħ warunkw spoþecznych.
Stosunek aktualnie panujĢcego wþadcy do Ňycia religijnego, a takŇe poziom zamoŇnoĻci
wyznawcw oraz ekspansywna bĢdŅ defensywna pozycja danej religii na tle szerszej sytuacji
kulturowej - sþowem zmieniajĢce siħ warunki polityczne i spoþeczne odciskajĢ znaczĢce piħtno na
ksztaþcie i iloĻci wznoszonych budowli sakralnych. Sanktuaria i caþe kompleksy monastyczne,
peþniĢce nierzadko rwnieŇ wiele pozareligijnych zadaı, konsolidujĢ wsplnotħ wiernych i
przyciĢgajĢ nowych wyznawcw. Propagowaniu religii na nowym obszarze towarzyszy
stopniowe zadomowianie siħ okreĻlonych form architektonicznych, áimportowanychÑ niejako
wraz z nowĢ doktrynĢ i stanowiĢcych jej namacalny wizerunek. RŇne wersje tej samej formy,
zmodyfikowane w zaleŇnoĻci od lokalnego krajobrazu, klimatu i preferowanej stylistyki,
ĻwiadczĢ o kompromisie estetycznym, jaki nieodzownie musi siħ dokonaę, aby konwersja
religijna na szerszĢ skalħ mogþa siħ skutecznie dokonaę. Zmiana materiaþu, wzbogacanie
ornamentyki, modyfikacja i komplikowanie poszczeglnych elementw konstrukcyjnych,
zmiana proporcji lub skali budowli, pozwala na wytworzenie nowych oryginalnych typw
klasycznej formy. Aktualizacja formy na gruncie coraz to innych warunkw historycznych,
geograficznych czy kulturowych odsþania nowe perspektywy dla jej symbolicznego odczytania
9 Tillich P., , Poznaı 1987, ss. 62-72.
5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin