GÓRNOŚLĄSKA WYŻSZA SZKOŁA HANDLOWA
im. Wojciecha Korfantego
w Katowicach
NATALIA MŁODAWSKA
STEREOTYPY DOTYCZĄCE BEZROBOTNYCH ROZPOWSZECHNIONE WŚRÓD PRACOWNIKÓW TELEKOMUNIKACJI POLSKIEJ S.A. W KATOWICACH NA PODSTAWIE BADAŃ PRZEPROWADZONYCH W 2007 ROKU
Praca dyplomowa napisana
w Katedrze Socjologii i Psychologii
pod kierunkiem naukowym
prof. dr. hab. Roberta Janika
__________________________________________
Katowice 2007
Katowice, dn. ............................................
Natalia Młodawska
Zarządzania
/wydział/
Socjologia
/kierunek/
Świadoma odpowiedzialności prawnej oświadczam, że złożona praca dyplomowa pt.: ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… została przeze mnie napisana samodzielnie. Równocześnie oświadczam, że praca ta nie narusza praw autorskich w rozumieniu ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jednolity – Dz. U. z 2000r. nr 80, poz. 904 z późniejszymi zmianami) oraz dóbr osobistych chronionych prawem cywilnym. Ponadto niniejsza praca nie zawiera informacji i danych uzyskanych w sposób nielegalny i nie była wcześniej przedmiotem innych procedur urzędowych związanych z uzyskaniem dyplomów lub tytułów zawodowych uczelni wyższej.
.....................................
/podpis/
Spis treści
WSTĘP………………………………………………………………………………………...…3
ROZDZIAŁ I
BEZROBOCIE A STEREOTYPY……………………………………………………………..8
1.1. Charakterystyka zjawiska bezrobocia………………………………………………………...8
1.2. Społeczne i psychologiczne skutki bezrobocia…………………………………………...…15
1.3. Cechy bezrobocia w Polsce…………………………………………………………………23
1.4. Mechanizmy powstawania stereotypów…………………………………………………….26
1.5. Stereotypy a uprzedzenia i dyskryminacja…………………………………………….……32
1.6. Funkcje języka w procesie stereotypizacji…………………………….……………...….…34
1.7. Stereotypy i uprzedzenia w mediach……………………………………………………..…37
ROZDZIAŁ II
METODOLOGIA……………………………………………………………………………....43
2.1. Problem badawczy…………………………………………………………………………..43
2.2. Hipoteza………………………………………………………………………………..……44
2.3. Metody badawcze……………………………………………………………………….…..46
2.4. Zbiorowość objęta badaniem………………………………………………………………..52
ROZDZIAŁ III
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA FIRMY TELEKOMUNIKACJA POLSKA………...54
3.1. Rys historyczny firmy Telekomunikacja Polska S.A……………………………………….54
3.2. Profil działalności……………………………………………………………………..…….55
3.3. Zatrudnienie…………………………………………………………………………………56
ROZDZIAŁ IV
BADANIA STEREOTYPÓW DOTYCZĄCYCH BEZROBOTNYCH……………………58
4.1. Rezultaty badań poglądów na temat bezrobocia ……………………..………………….…58
4.2. Wnioski z badania stereotypów dotyczących bezrobotnych……………………………..…65
4.3. Porównanie otrzymanych wyników z badaniami CBOS…………………………………...77
ZAKOŃCZENIE…………………………………………………………………………...…..87
BIBLIOGRAFIA…………………………………………………………………………….…91
SPIS TABEL……………………………………………………………………………………94
SPIS RYSUNKÓW……………………………………………………………………………..94
ANEKS…………………………………………………………………………….…………….96
WSTĘP
Zjawisko jawnego i masowego bezrobocia pojawiło się w Polsce kilkanaście lat temu, a wraz z nim kategoria ludzi wbrew własnej woli pozbawionych pracy zarobkowej. W roku 1990 stopa bezrobocia według GUS-u wynosiła 6,5%, w 1991 już 12,2%. Do chwili obecnej utrzymuję się na wysokim poziomie 14,9% (w roku 2006), będąc jedną z najwyższych pośród państw należących do Unii Europejskiej. Niesie to za sobą szerokie konsekwencje w sektorze gospodarki, ze względu na finansowanie kosztów i skutków bezrobocia a także z uwagi na niepełne wykorzystanie zasobów pracy w kraju.
Poważnym problemem są też negatywne skutki dla poszczególnych osób pozbawionych pracy, oraz konsekwencje społeczne z tego wynikające. Pogorszenie sytuacji finansowej, powoduje m.in. niepewność jutra, niepokój, niejednokrotnie izolację społeczną osoby bezrobotnej, a z drugiej strony jej zależność od innych. W pierwszej kolejności jest to rodzina i grono najbliższych znajomych, a następnie pracodawcy, pracownicy działu kadr lub agencji rekrutacyjnych, którzy mogą przyjąć bądź odrzucić kandydaturę osoby starającej się o pracę. Niejednokrotnie są to również pracownicy urzędów pracy, ośrodków pomocy społecznej, organizacji pozarządowych i innych firm czy instytucji, do których po pomoc zwracają się bezrobotni. Od ich indywidualnego podejścia do każdego bezrobotnego, zaangażowania i efektywności nierzadko zależy jak potoczą się losy osoby bezrobotnej.
Jakość ich pracy jest uzależniona także od wiedzy na temat zjawiska bezrobocia, która dostępna jest tylko dla nielicznych z uwagi na szczątkowe informacje na ten temat w prasie, radiu, telewizji czy w Internecie. W większości portali internetowych w dziale gospodarki lub ekonomii pojawiają się artykuły o tej tematyce, jednakże w większości publikują one dane statystyczne, które nie są zbyt pomocne dla osób, które poszukują zatrudnienia.
Natomiast w telewizji można spotkać się opiniami, że bezrobotni często pracują „na czarno”, ponieważ przez rejestracje w urzędzie mogą otrzymać różne przywileje, świadczenia zbliżone do płacy, ubezpieczenie zdrowotne, nie czują potrzeby by szukać pracy, wolą zostać „niby bezrobotnymi”. Często nie bierze się pod uwagę drugiej strony, a mianowicie pracodawcy, któremu niejednokrotnie nie opłaca się zatrudniać legalnie pracowników, ze względu na wysokie koszty zatrudnienia.
Każdy bezrobotny wymaga indywidualnego podejścia, z uwagi na swoje kwalifikacje, wiek, płeć, sposób przeżywania sytuacji, w której się znalazł, cechy charakteru, czy możliwości znalezienia nowego zatrudnienia.
Te i inne cechy są często pomijane w opiniach i wypowiedziach. Łatwiej na podstawie jakiejś cechy zaliczyć bezrobotnych do jednej kategorii, niż podjąć wysiłek poznawczy doszukując się pozytywnych cech i różnic indywidualnych pomiędzy nimi. Stąd potrzeba badań i demaskacji panujących w społeczeństwie opinii, a także dostarczania rzetelnych informacji o bezrobociu, by ludzie nie musieli czerpać informacji ze środków masowego przekazu, posługując się tymi samymi stereotypami i upowszechniając je w społeczeństwie oraz stosując w swoim życiu codziennym.
Celem poznawczym opracowania jest przedstawienie teoretycznych zagadnień związanych z problemem bezrobocia w Polsce, by móc później wypowiadać się o opiniach panujących wśród respondentów na ten temat. Również koniecznym jest wyjaśnienie pojęć związanych z powstawaniem i funkcjonowaniem stereotypów, które nieodłącznie towarzyszą procesom poznawczymi i kategoryzacyjnym. Stąd potrzeba usystematyzowania takich pojęć jak: bezrobotny, bezrobocie, jego rodzaje, cechy charakterystyczne bezrobocia w Polsce, a także polityka państwa na rynku pracy. Ważnym zagadnieniem są również skutki bezrobocia, szczególnie społeczne oraz psychologiczne, które niejednokrotnie mogą służyć do wyjaśniania zachowań bezrobotnych w okresie pozostawania bez pracy.
Celem praktycznym jest opracowanie zebranego materiału empirycznego, z uwzględnieniem teorii zawartej w części poznawczej, oraz porównanie uzyskanych wyników z badaniami przeprowadzonymi przez CBOS.
Badanie na potrzeby niniejszego opracowania na grupie 100, osób miało miejsce w kwietniu 2007 roku. Zebrany materiał empiryczny posłużył do jakościowej i ilościowej analizy pojęć związanych z bezrobociem, jego przyczynami oraz skutkami, a także do poznania opinii i poglądów na temat ludzi bezrobotnych.
W pierwszym rozdziale zostały wyjaśnione różne pojęcia związane ze zjawiskiem bezrobocia w Polsce: metody pomiaru, rodzaje bezrobocia, a także polityka państwa na rynku pracy. Dużo uwagi poświęcono społecznym i indywidualnym konsekwencjom bezrobocia, które począwszy od koncepcji faz długotrwałego bezrobocia w większości tłumaczą zachowanie osób, które utraciły zatrudnienie. Nie bez znaczenia dla funkcjonowania danej osoby w sytuacji utraty pracy są cechy demograficzne takie jak wiek, płeć, wykształcenie czy stopień identyfikacji tożsamości z wykonywaną rolą zawodową.
Poruszona została także kwestia cech charakterystycznych bezrobocia w Polsce, które różni się pod wieloma względami od bezrobocia w krajach Europy Zachodniej, a związane jest z przekształceniem całego systemu gospodarczego, które okazało się zaskoczeniem dla rządu, który był zmuszony w pośpiechu uchwalać pierwszą ustawę dotyczącą bezrobocia i w ten sam sposób organizować urzędy pracy.
Dużo uwagi poświęcono także zjawisku stereotypizacji, czyli wyjaśnieniom przebiegu tego procesu, przyczynom powstawania stereotypów, czyli m.in. kategoryzacji, która pozwala na oszczędność poznawczą, a także różnicowaniu ludzi pomiędzy grupą własną i obcą, dzięki któremu uzyskuje się korzyści odnośnie swojej samooceny. Do szczególnie widocznych zniekształceń percepcyjnych należy również wnioskowanie o cechach innych na podstawie ich zachowań w kontekście pełnionych ról, co najwyraźniej obrazują stereotypy związane z płcią masowo rozpowszechniane w mediach. Stereotypy mogą, choć nie muszą wiązać się z uprzedzeniami, mogą również usprawiedliwiać dyskryminację w stosunku do jednostek czy grup społecznych, przykładowo cechy dyspozycyjne przypisywane bezrobotnym, np. lenistwo, bierność, które mają tłumaczyć gorszy status ekonomiczny i sytuację braku pracy.
Bezrobotni są często oceniali przez pryzmat opinii i stereotypów, które można spotkać w środkach masowego przekazu, należą do nich stwierdzenia, że bezrobotni to: lenie, oszuści (ponieważ wyłudzają zasiłki, pracują „na czarno”), stali klienci izb wytrzeźwień i inne krzywdzące opinie, które wpływają na odbiór tej kategorii osób w społeczeństwie a także ich własną, z reguły niezbyt wysoką samoocenę.
Bezrobocie jako problem społeczny jest faktem istniejącym obiektywnie niezależnie od metod badań czy wiedzy na ten temat. Wraz z jego pojawieniem, wystąpiły w społeczeństwie pewne opinie, postawy oraz stereotypy dotyczące bezrobocia i ludzi bezrobotnych, które są często pomijane w opracowaniach tego zagadnienia. Celem opracowania było uzyskanie opinii i stereotypów na temat bezrobocia i bezrobotnych, funkcjonujących w badanej grupie osób.
Do weryfikacji hipotezy, która zakładała, że wśród pracowników Telekomunikacji Polskiej S.A. wystąpią negatywne stereotypy dotyczące bezrobotnych, posłużono się metodą badań ankietowych w celu uzyskania danych ilościowych i jakościowych. Do badań wykorzystano ankietę środowiskową, anonimową, w celu uzyskania dużej liczby zwrotów w miarę krótkim okresie czasu. Głównym problemem badawczym stało się pytanie: czy wśród pracowników Telekomunikacji Polskiej S.A. są rozpowszechnione negatywne stereotypy na temat bezrobotnych?
Rozdział trzeci niniejszego opracowania prezentuję krótką charakterystykę firmy Telekomunikacja Polska S.A.. Rys historyczny firmy, od momentu jej powstania w 1991 roku, do dnia dzisiejszego, profil działalności oraz specyfikę zatrudnienia, która nacisk kładzie na wykwalifikowany personel, umożliwiając pracownikom perspektywy rozwoju poprzez szereg szkoleń i budując z nimi długoterminowe relacje, co odzwierciedla dominująca liczba osób zatrudnionych bezterminowo w pełnym wymiarze pracy. W 2005 r. na podstawie bezterminowej umowy o pracę, na etatach zatrudnionych było 27 049 osób, wobec 541 osób posiadających czasową umowę o pracę.
W rozdziale czwartym zostały przedstawione wyniki badania przeprowadzonego w kwietniu 2007 roku na grupie 100 osób mieszkańców Śląska, pracujących w katowickim oddziale firmy Telekomunikacja Polska S.A. Badani otrzymali do wypełnienia kwestionariusz ankiety, składający się z dwudziestu czterech pytań, zamkniętych, półotwartych i otwartych.. Przeprowadzona analiza jakościowa i ilościowa posłużyła do poznania poglądów i opinii na temat problemu bezrobocia. We wspomnianym zakładzie pracy nie były wcześniej przeprowadzane badania dotyczące problematyki stereotypów dotyczących bezrobotnych.
Otrzymane wyniki były próbą systematyzacji wiedzy, oraz opinii badanej grupy 100 osób, nie można uogólniać ich całe społeczeństwo oraz całą kategorię osób bezrobotnych. Uzyskane dane dostarczyły informacji o subiektywnych odczuciach badanych w stosunku do problemu bezrobocia, cech osobowości oraz wyglądu osoby bezrobotnej.
W końcowej części pracy postanowiono porównać uzyskane wyniki z rezultatami badań problemu bezrobocia przeprowadzanymi w ostatnich latach przez CBOS. Wynika z nich między innymi, że w co drugim gospodarstwie domowym respondentów, w ciągu ostatnich pięciu lat ktoś z jego członków był bezrobotny, sytuacja na polskim rynku jest zła, a bezrobotny jest zdany najczęściej na siebie.
Wyniki badań własnych w części pokrywały się z rezultatami badań CBOS. Rozbieżności wystąpiły w pytaniu o skutki pozostawania bez pracy. Bezrobotni respondenci CBOS znacznie częściej wskazywali na skutek, jakim jest materialne uzależnienie od innych. Natomiast osoby pracujące, biorące udział w badaniu na potrzeby niniejszego opracowania znacznie częściej wskazywały na jeden ze skutków bezrobocia, jakim są migracje.
W sporządzeniu niniejszej pracy sięgnięto do literatury dotyczącej ekonomicznych, jak i społecznych aspektów bezrobocia. Z uwagi na temat, jakim było badanie stereotypów posłużono się także opracowaniami z dziedziny psychologii, ze szczególnym uwzględnieniem psychologii społecznej. Do przygotowania narzędzi badawczych jak i realizacji samych badań niezbędne były także opracowania z dziedziny metodologii badań społecznych.
W opracowaniu tematu posłużono się także materiałami internetowymi, w szczególności dotyczącymi firmy Telekomunikacja Polska S.A., oraz publikowanymi w Internecie wynikami badań Centrum Badania Opinii Publicznej (CBOS).
W trakcie pisania niniejszej pracy wykryto lukę w literaturze oraz w badaniach dotyczących stereotypów na temat bezrobocia i bezrobotnych. Ostatni z raportów CBOS odnoszący się do tego tematu pt.: „Społeczny stereotyp bezrobocia i bezrobotnego”, został sporządzony w 1992 r., czyli w momencie kiedy opinie na temat tego problemu dopiero się kształtowały. Natomiast w literaturze problem ten, poza niewielkimi wzmiankami, został właściwie pominięty.
Negatywne stereotypy mogą mieć wpływ na stan zdrowia, samoocenę osób bezrobotnych, poczucie, że są „problemem społecznym”, te czynniki mogą działać demobilizująco na ich wysiłki w poszukiwaniu zatrudnienia. Przedstawianie osób, które utraciły pracę w złym świetle może oddziaływać również na pracodawców, którzy będą unikali zatrudniania osób długotrwale bezrobotnych. Stąd potrzeba badań i demaskacji stereotypów związanych z bezrobociem, które pojawiły się wraz z jego wystąpieniem na szeroką skalę.
BEZROBOCIE A STEREOTYPY
1.1. Charakterystyka zjawiska bezrobocia
Wiek dwudziesty zapisze się w historii świata wspaniałymi osiągnięciami technicznymi i naukowymi, wielkimi odrzutowcami i komputerami, które zbliżyły ludzi i kontynenty. Wiek dwudziesty to jednak także wiek masowego bezrobocia, rosnącego ubóstwa, które dzielą ludzi na korzystających z owoców wielkich osiągnięć naukowych i technicznych i tych, którzy zepchnięci zostali na margines postępu cywilizacyjnego, a ich jedyną nadzieją pozostał „krzyk rozpaczy”. Nigdy na świecie nie było tylu bezrobotnych i tylu biednych, jak ma to miejsce dzisiaj[1].
W 1990 r. liczba bezrobotnych na świecie osiągnęła wielkość 100 mln osób (wg raportu Międzynarodowej Organizacji Pracy), pod koniec 2002 r. było już 180 mln bezrobotnych (zarejestrowanych). Liczba ta od 2001 r. zwiększyła się o 20 mln osób. Nadmienić tutaj trzeba, że ok. 550 mln osób na świecie pracuje za wynagrodzenie o równowartości 1 USD dziennie[2].
Prof. Jeremy Rifkin w swojej kontrowersyjnej publikacji „Koniec pracy” przewiduje, że za niedługo 20 % pracującego społeczeństwa będzie utrzymywać-pracując, pozostałą część, czyli 80% niepracującego społeczeństwa.
W literaturze można spotkać różne definicje bezrobocia. W większości tych definicji akcentuje się trzy istotne cechy charakterystyczne dla tego zjawiska, a mianowicie, że dotyczy ono osób:
a)pozostających bez pracy
b)poszukujących pracy
c)gotowych do niezwłocznego podjęcia pracy, odpowiadającej typowym warunkom (w szczególności płacowym) istniejącym w gospodarce.
Należy podkreślić, że za bezrobotnych uważa się tych, którzy spełniają wszystkie wymienione tu kryteria. Można, więc zdefiniować bezrobocie jako zjawisko polegające na tym, że część ludności w wieku produkcyjnym, zdolnej do podjęcia pracy pozostaje bez pracy, pomimo podjętych poszukiwań[3].
Z punktu widzenia sytuacji na rynku pracy bezrobocie można określić jako stan nierównowagi tego rynku, wyrażający się nadwyżką podaży pracy nad popytem na pracę. Należy w tym miejscu zauważyć, iż pewien niewielki odsetek (3-5%) osób poszukujących pracy i w statystyce zaliczanych do populacji bezrobotnych, czy też pobierających okresowo zasiłek jest zjawiskiem naturalnym w gospodarce rynkowej, opartej m.in. na zasadzie wolności wyboru i zmiany miejsca pracy. Problemem staje się bezrobocie dopiero wtedy, gdy przybiera rozmiary znacznie przekraczające ten poziom, oraz gdy w populacji bezrobotnych rośnie udział osób pozostających bez pracy w dłuższym okresie czasu (ponad 1 rok)[4].
W praktyce statystycznej stosuje się kilka podstawowych metod obliczania bezrobocia. Obejmują one: rejestracje bezrobotnych przez urzędy pracy, rejestrację osób ubiegających się, o zasiłki dla bezrobotnych, badania ankietowe reprezentacyjnej grupy ludności.
Obliczanie bezrobocia na podstawie liczby osób zarejestrowanych przez urzędy pracy jest metodą szeroko stosowaną w świecie. Znalazła ona również zastosowanie w Polsce w latach dziewięćdziesiątych. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych zależy w istotnej mierze od przyjętych warunków uprawniających do rejestracji. Nie są one jednakowe w krajach wykorzystujących te metodę obliczania bezrobotnych, bezrobotnych także nie sa one identyczne przez dłuższy okres ze względu na wprowadzane nowelizacje. Płynie stąd wniosek o konieczności zachowania dużej ostrożności przy porównaniach liczby bezrobotnych w czasie oraz między krajami[5].
Według stanu prawnego z końca lat dziewięćdziesiątych, do bezrobotnych zarejestrowanych zalicza się w Polsce osoby, które spełniają równocześnie następujące warunki:
-pozostają bez pracy,
-nie uczą się w szkole w systemie dziennym,
-są zdolne i gotowe do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy,
-są zarejestrowane w lokalnych urzędach pracy,
-ukończyły 18 lat (z wyjątkiem młodocianych absolwentów),
-nie ukończyły 60 lat (kobiety) lub 65 lat (mężczyźni),
-nie nabyły prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy,
-nie są właścicielami lub posiadaczami nieruchomości rolnej o powierzchni użytków rolnych powyżej 2 ha przeliczeniowych,
-nie podjęły pozarolniczej działalności gospodarczej ani nie podlegają– na podstawie odrębnych przepisów- obowiązkowi ubezpieczenia społecznego lub zaopatrzenia emerytalnego,
-będąc osobami niepełnosprawnymi, mogą podjąć pracę co najmniej w połowie wymiaru czasu pracy,
-nie są tymczasowo aresztowane ani nie odbywają kary pozbawienia wolności,
...
krakers4