Władysław Kopaliński
Kot w worku czyli z dziejów pojęć i nazw
Od autora
Książeczka niniejsza składa się z osiemdziesięciu ośmiu rozdziałów różnej
długości, z których każdy mówi o czymś innym. Łączy je z sobą jednak to, że są
komentarzami do wyrazu, nazwy, wyrażenia czy przysłowia umieszczonego w ich
tytule. Ale i objaśnienia te różnią się między sobą pod wielu względami. W
jednym jest mowa o pochodzeniu nazwy, w innym o legendach z nią związanych, w
jeszcze innym o faktach historycznych, anegdotach, bądź o mitach na jej temat,
przy czym bieg tej relacji jest przeważnie swobodny; dotyczy ona zwykle tylko
wybranych dowolnie niektórych stron omawianej materii.
Ten styl gawędy, przyjęty z rozmysłem, nie przeszkadza poruszaniu także spraw
trudniejszych i za-wilszych, zawsze jednak z jakiegoś powodu (przynajmniej
zdaniem autora) interesujących. Kolejność rozdziałów, ta a nie inna, służy po
prostu uprzyjemnieniu, urozmaiceniu lektury.
Indeks i spis rzeczy umożliwiają natomiast szybkie odnalezienie miejsc, gdzie
przedstawiono jakąś sprawę albo gdzie mowa o konkretnej osobie, miejscowości czy
nazwie.
Autor nie występuje tu w roli wszechwiedzącego erudyty w rozlicznych dziedzinach.
Kompilacyjny charakter tej książeczki, w której z rzadka tylko powołuję się na
źródła, choć oczywisty, lepiej by się uwidocznił, gdyby zaopatrzono ją w
bibliografię źródeł. Ale byłaby to dla niej ozdoba nieco zbyt preten-
3
sjonalna. Zastąpi ją przeto ogólne podziękowanie autorom żywym i nieżyjącym, a
także licznym zaprzyjaźnionym specjalistom. Bo, jak powiada mędrzec, choć
wdzięczność jest najmizerniejszą z cnót, to niewdzięczność jest przewinieniem
najcięższym.
W. K.
Na zdrowie!
Dlaczego osobom kichającym mówi się: Na zdrowie!? Ozy aby się jeszcze mówi?
Wydaje się, że już coraz rzadziej. Zwłaszcza, że w miejscach publicznych, w
poczekalniach, autobusach itp. kichacze są niemile widziani, szczególnie jeżeli
nie rozumieją, że owe wodogrzmoty z ust i nosa winny być starannie osłaniane
chusteczką, aby nie obdarzać niewinnych bliźnich własnym katarem. Cóż, kiedy nie
zawsze się udaje zdążyć w porę z wyciągnięciem chusteczki z głębi kieszeni lub
torebki. Gorzej jeszcze patrzą na kichających w teatrze lub na koncercie.
Bardziej utalentowanych kichaczy spotykają tam pomruki: „Trzeba było pójść do
łóżka, a nie na koncert". Na pewnych zawodach jeździeckich po prostu wyproszono
widza, który nieustannym łoskotem apsików wpływał ujemnie na stan nerwowy koni
szykujących się do wzięcia kolejnej przeszkody.
Gwałtowne i mimowolne wyrzucenie powietrza z nosa i ust na skutek podrażnienia
receptorów śluzówki jamy nosowej od dawna uważano za zjawisko złowróżbne.
Znaczna część ludności świata wierzy do dziś, że kichnięcie jest rodzajem
niewielkiego grzmotu w głowie, stanowiącym bezpośredni znak od bogów, który
wieści dobry lub zły los. Rzymianie witali kichnięcie słowami: Absit omen!, aby
nie stało się zapowiedzią nieszczęścia. Według tradycji papież Grzegorz Wielki,
żyjący w VI wieku, był pierwszym, który nakazał wiernym reagować na kichnięcie
odpo-
5
Bardziej utalentowanych kichaozy spotykają tam pomruki: „Trzeba było pójść do
wiednikiem naszego „Na zdrowie" czy „Bóg strzegł". Mówiąc to kłaniano się nisko
i uchylano kapelusza, co miało zapewne oznaczać grzeczne, ale — być może —
ostatnie pożegnanie się z kichającym. W Persji i Indiach uważano, że kichanie
wyrzuca z ciała demony i złe duchy. Teoria ta mogłaby być pociechą dla pewnej
młodej mieszkanki Florydy, która w roku 1966 pobiła światowy rekord
nieprzerwanego kichania, czyniąc to przez całe 155 dni. (O ile zwykłe kichnięcie
jest odruchem obronnym chroniącym drogi oddechowe przed działaniem czynników
szkodliwych, o tyle nieustanne kichanie jest objawem chorobowym).
Największa prędkość wyrzutu zawartości nosa w czasie kichnięcia, jaką dotychczas
zmierzono, wyniosła 174 kilometry na godzinę (wiatr o prędkości 118 km/godz.
nazywa się już huraganem). Wynik ten nie zdziwi zapewne tego, kto próbował
zdławić zbliżające się kichnięcie znalazłszy się (w czasie gry w chowanego albo
przez rycerskość) pod stołem lub w szafie, albo w celach szpiegowskich za
dyplomatyczną kotarą. Kichanie jest wielkim równaczem ludzi i, jak pisał pewien
filozof perski, choć szach może być najpotężniejszym człowiekiem na świecie, i
on nie potrafi powstrzymać zwykłego kichnięcia.
Polacy nie gęsi
Wiele osób uważa, że ma tu do czynienia z przysłowiem. O człowieku miernych
zdolności i niewielkiej ambicji mawia się czasem: „To nie orzeł, przez lufcik
nie wyfrunie". Tutaj sens jest oczywisty. Istnieje również powiedzonko niby
kelnerskie: „Klient nie struś, wszystko zje". I to jest całkiem zrozumiałe.
Trudno jednak pojąć, co miałoby oznaczać przysłowie „Polacy nie gęsi". Nie
wyobrażam sobie okoliczności, w których można by je było zastosować, nie widzę
bowiem w gęsi żadnych cech przed wstawia jacy eh się w sposób sensowny cechom
Polaka,
6
Przypuszczać należy, że powiedzenie to nabrało żywotności pod wpływem tytułu
sztuki Ludwika Hieronima Morstina. Jest to sztuka o Mikołaju Rej u. Tytuł jej to
wyrwany z kontekstu urywek autorskiego posłania umieszczonego na końcu ogromnego
utworu pt. Zwierzyniec. Zdanie to, z którego ów fragment wyrwano, brzmi: „A
niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają!".
Oznacza to oczywiście, że Polacy mają nie gęsi język, ale swój, że nie gęgają,
ale mówią po polsku. Gęsim językiem nazywano wtedy wszelki żargon. Widać stąd,
że w tytule sztuki Polacy nie gęsi pozbawiono przymiotnik „gęsi" przedmiotu,
którego właściwość ów przymiotnik określa. Tytuł ten najoczywiściej wprowadza w
błąd, sprawiając wrażenie, że idzie tu o rzeczownik w mianowniku liczby mnogiej
— gęsi.
W pełnym, przytoczonym powyżej zdaniu Rej staje w rzędzie obrońców języka
polskiego jako tworzywa literackiego, a zatem w szeregu pionierów literatury
polskiej. I to jest właśnie przyczyną popularności tego cytatu.
Odstukać
Stukanie w drzewo, zwłaszcza w nie malowane, ma — według jednego z najbardziej
rozpowszechnionych we wszystkich krajach i kulturach przesądów — bronić przed
zapeszeniem sprawy, o której się właśnie mówi. Jest to też jeden z nielicznych
przesądów, jakie zachowują się nadal, podczas gdy wielu innych poniechano. Po
ankiecie przeprowadzonej wśród profesorów w jednym z najpoważniejszych
uniwersytetów świata okazało się, że tylko czwarta część ciała pedagogicznego
jest całkiem wolna od przesądów. Jeden z zapytywanych profesorów powiedział:
„Jedyny przesąd, jakiemu ulegam, to pukanie w drzewo w chwili gdy mówię, że
zdrowie mi dopisuje albo, że szczęście mi sprzyja".
W różnych krajach wszelkie stukanie czy kołatanie niewyjaśnionego pochodzenia
przypisywano chętnie duchom lub innym nadprzyrodzonym przyczynom. Zabobon taki
rozpowszechniony był także i w Polsce, Pustelnik w IV części Dziadów Mickiewicza
powiada: „Chodź tu, malcze, pod kantorek. Nachyl się i przyłóż uszko; tu biedna
duszka prosd o troje paciorek. Aha, słyszysz jak kołata?" A dziecko na to: „Tak,
tak, tak, tak, tata, tata! Jak zegarek pod poduszką".
Według innego znów, bardzo popularnego wierzenia, trzy stuknięcia usłyszane w
pobliżu łóżka osoby chorej, przepowiadają jej zgon. Przesąd ten ma wiele odmian.
Według jednej z nich stukanie takie rozlega się przy łóżku któregoś z krewnych
chorego. To wierzenie pochodzi być może jeszcze od starożytnych Rzymian, którzy
sądzili, iż duchy zmarłych starają się ostrzec krewnych umierającego, że jego
chwile są policzone. W Anglii, gdy słyszy się pukanie do drzwi, a po ich
otwarciu nie zastaje się nikogo, mówi się niekiedy półżartem, że najwidoczniej
diabeł wśliznął się do mieszkania. Na seansach spirytystycznych, które już na
ogół wyszły z mody, stukanie w stół było po-
8
pularnym środkiem porozumiewania się uczestników seansu z rzekomymi duchami. Ten
kod był bardzo prosty: jedno stuknięcie znaczyło „tak", dwa — ,,nie", trzy —
„nie wiem" albo „proszę powtórzyć pytanie". Stukacze bywają dobroczynnymi
duchami albo gnomami zamieszkującymi kopalnie. Pomagają ludziom odnajdywać żyły
kruszcu, kierując ich krokami za pomocą popukiwań zza węgła. Górnicy walijscy
utrzymują, że ich gnomy kopalniane mają cztery cale wzrostu. W legendach
niemieckich są one przynajmniej trzy razy wyższe; są to staruszkowie w.strojach
górniczych, dobroczynni albo złośliwi.
Najmocniej jednak utrzymało się wierzenie (oczywiście wierzenie na wpół tylko
uświadomione, wstydliwe, pokrywane kpiną, a przecież nieustępliwe!), że
pyszałkowata postawa chwalenia się przynosi karę albo ze strony zawistnych złych
mocy, albo od bóstwa, któremu samochwał powinien dziękować za łaski. Aby
udaremnić ten gniew lub zniweczyć skutki zawiści, trzeba natychmiast stuknąć w
drzewo, najlepiej trzy razy z rzędu, albo go przynajmniej dotknąć. Czy dotykanie
drzewa jest delikatniejszą namiastką czy też schyłkową odmianą pukania, lub,
przeciwnie, było jego formą pierwotną, trudno stwierdzić. Zwykle
łączy się je ze starą ceremonią religijną dotykania drewnianego krucyfiksu w
chwili wypowiadania formuły przysięgi. Drewniane amulety, talizmany, nosi się do
dziś dnia (zabobonni ich właściciele nazywają je lekceważąco maskotkami, co
bynajmniej nie zmienia ich znaczenia). Znaleźć je można na łańcuszkach albo w
kieszeni, aby były pod ręką gdy zajdzie potrzeba.
Zapewne jednak pukanie w drzewo jest starsze i wiąże się z dobrze znanym
zwyczajem wielu ludów prymitywnych, które w groźnych chwilach albo w
złowróżbnych miejscach wszczynają różnego rodzaju hałasy dla odstraszenia
demonów. Przesąd ten może mieć również związek z czcią, jaką druidzi, celtyccy
kapłani i wróżbiarze oddawali drzewom albo z wiarą Rzymian w driady, czyli nimfy
leśne i hama-driady, boginki drzew, które przychodziły na pomoc ludziom
wzywającym ich pukaniem w drzewo.
Kupować kota w worku
Przedmiot handlu wydaje się dość dziwny, tym dziwniejszy, im przysłowie starsze,
boć przecie nikt normalnie na targu kotów nie kupował, chyba zaraz po ostatniej
wojnie, na Ziemiach Odzyskanych, gdzie pierwszych osiedleńców trapiła plaga
myszy, a kotów brakło (taką scenę na targu przedstawia film Sami swoi
Chmielewskiego). Jest przysłowie rosyjskie: Nie kupuje się konia na ślepo. I
drugie: Tylko jajkami handluje się na ślepo (tzn. bez zaglądania pod skorupkę).
I jeszcze zabawniejsze: Na ślepo można tylko placek kupić — nie spodoba się, sam
zjesz. Te powiedzenia tłumaczą się same. Inaczej jednak wygląda przysłowie o
kocie. Skąd on się tam wziął?
Odpowiedź na to pytanie nie może być ani łatwa, ani pewna, bo nie ulega
wątpliwości, że przysłowie to
10
wywodzi się co najmniej ze średniowiecza, że jest wspólne wielu językom
europejskim (co więcej, ma także swój odpowiednik w Chinach!) i że nie można
ustalić, kiedy i skąd pojawiło się na gruncie polskim. Jego najwcześniejsza
forma mówiła prawdopodobnie tylko o „kupowaniu w worku", bez wymieniania
przedmiotu transakcji. Niemiecki zbiór przysłów z początku XIII wieku notuje:
„Kto kupuje w worku, ten nieraz cienko zaśpiewa". Jeszcze Luter używa tego
przysłowia w postaci średniowiecznej.
Z czasem utworzyły się dwie odmiany. Jedna, angielska, mówi o kupowaniu
prosięcia w worku. Znajdujemy ją już w końcu XIV wieku, w Opowieściach
Kanterberyjskich Chaucera. Druga, kontynentalna wersja o kocie figuruje
dwukrotnie w Próbach Mon-taigne'a, pisanych pod koniec XVI w. Montaigne powiada
na przykład, że kobiety, wychodząc za mąż, kupują kota w worku. W tym wariancie
przysłowia szłc zapewne o kota, który miał być oszukańczo podłożony na miejsce
zająca. Niestety, w języku polskim powstaje tu dodatkowe nieporozumienie, gdyż
polscy myśliwi nazywają właśnie zająca kotem. Nam więc łatwiej nasuwa się
przypuszczenie, że kot sprzedawany w worku jest nadpsutym zającem, niż że ukryty
11
w worku zwierz jest nieżywym kotem, gdyż kotów na targu nigdy nie kupowano,
nawet żywych, a cóż dopiero zabitych!
Trzeba pieniędzy, pieniędzy i jeszcze raz pieniędzy
Uważa się powszechnie, że odpowiedział tak Napoleon Bonaparte na pytanie, jakich
to trzech najważniejszych rzeczy trzeba do prowadzenia wojny. Oczywiście nikt
nie może dowieść, że Napoleon tego dobrze za jego czasów znanego powiedzenia nie
użył; nie był on wszakże jego autorem. Był nim — także Włoch z urodzenia i także
oficer francuski — Gian--Jacopo Trivulzio, marszałek Francji. Gdy w roku 1499
król Ludwik XII zapytał go, jakiego uzbrojenia i zaprowiantowania potrzeba dla
zdobycia księstwa Mediolanu, odpowiedział: „Sire, do prowadzenia wojny potrzebne
są trzy rzeczy: pieniądze, pieniądze i jeszcze raz pieniądze".
Odchodząc jednak od strony formalnej stwierdzić wypada, że ta odpowiedź
Trivulzia jest tylko przeróbką znacznie dawniejszego, bo pochodzącego z połowy
IV wieku przed ne. powiedzenia wielkiego ateńskiego mówcy i działacza
politycznego, Demoste-nesa. Kiedy go zapytano, jakie są trzy najważniejsze
rzeczy w sztuce krasomówczej, powtórzył trzykrotnie wyraz hypokrisis. To greckie
słowo w swej długiej historii znaczyło kolejno: odpowiedź, przemawianie,
deklamację, grę na scenie i udawanie. W znaczeniu dzisiejszym hipokryzja to
właśnie obłuda, dwulicowość, nieszczerość. W ustach Demostenesa znaczyło to
oczywiście, że nauczyć się krasomówstwa
12
można tylko przemawiając, przemawiając i jeszcze raz przemawiając.
Znając już ten wzorzec, łatwo rozpoznamy dalsze odmiany. Oto na przykład jeden z
przywódców Rewolucji Francuskiej, Danton, przemawiając w sierpniu roku 1792 we
francuskim Zgromadzeniu Narodowym oświadczył, że tylko trzy rzeczy mogą zbawić
Francję: odwaga, odwaga i jeszcze raz odwaga. W 1835 roku
polityk i patriota irlandzki Daniel 0'Connell, przemawiając do wyborców w
Dublinie, powiedział, że trzy rzeczy mogą wyzwolić Irlandię: agitacja, agitacja
i jeszcze raz agitacja. Nie bez racji nazwano go później Wielkim Agitatorem.
Wreszcie Leon Gambetta, polityk francuski, przemawiając w roku 1872 powiedział,
że trzy rzeczy potrzebne są do osiągnięcia sukcesu: praca, praca i jeszcze raz
praca. Historia tej formuły jest klasycznym przykładem na to, jak z powiedzenia
zaskakującego trafnością i lapidarnością tworzy się w ustach kolejnych
naśladowców banalny frazes.
Puszka Pandory
W mitologii greckiej tytan Prometeusz, przyjaciel ludzkości, wykradł ogień, aby
ludzie mogli piec na nim mięso i ogrzewać się zimą przy ognisku. Ojciec bogów,
Zeus, postanowił ukarać za to ludzi. Kazał boskiemu mechanikowi, Hefajstosowi,
stworzyć ko-
2»
13
bietę, czterem wiatrom — tchnąć w nią życie, a wszystkim bogom — obdarzyć ją
wszelkimi urokami kobiecości (stąd jej imię — Pandora — tj. ta, która otrzymała
„wszystkie dary")- Sam Zeus do tych wdzięków dodał jej głupotę, złośliwość i
nieposkromiona ciekawość, po czym kazał posłańcowi bogów, Hermesowi, odprowadzić
Pandorę do brata Prometeusza, Epimeteusza, i pozostawić mu ją jako dar Zeusa.
Wbrew radom brata (Prometeusz znaczy „przewidujący") Epimeteusz (tzn. „mądry po
szkodzie") poślubił Pandorę. Również wbrew ostrzeżeniom Prometeusza Pandora
otworzyła gliniane naczynie (puszkę) otrzymane od bogów w prezencie, w którym
uwięzione były wszelkie nieszczęścia, jakie by mogły trapić ludzkość, takie jak
Starość, Choroby, Obłęd, Złość i Namiętności. Wyleciały one z puszki i rozbiegły
się po świecie, aby prześladować ludzi.
Puszką Pandory nazywamy dziś sprawę, której poruszenie lub przedsięwzięcie
wywołało bezlik nieoczekiwanie przykrych skutków: kłopotów, przykrości lub
nieszczęść.
Do trzech razy sztuka
Liczba trzy uważana była od zarania dziejów za magiczną lub świętą. Filozof
grecki Pitagoras uważał ją za liczbę doskonałą, wyrażającą „początek, środek i
koniec" i dlatego uczynił z niej symbol bóstwa. Znaczenie Trójcy nie ogranicza
się tylko do chrześcijaństwa. Hinduska Trimurti to Brahma-Stwórca, Wisz-nu-
Zachowawca życia i Siva-Niszczyciel. Świat grecki był pod władzą trzech bogów:
Zeus-Niebo, Posejdon - Morze i Hades - Królestwo Zmarłych. Ta ulubiona liczba
występuje w trzech Parkach, trzech
14
Gracjach, trzech Harpiach itd., aż do... Trzech muszkieterów Dumasa.
Przykłady aforyzmów będących wyliczankami trójkowymi można czerpać pełną garścią
z kultur Wschodu i Zachodu. „Są trzy rzeczy, które certię" powiada filozof Lao-
cy „pierwsza — to łagodność, druga — wstrzemięźliwość, trzecia — skromność".
Mędrzec Konfucjusz mówi natomiast: „Nienawidzę tych, którzy sądzą, że mądrość to
wścibskie mieszanie się do cudzych spraw, że odwaga to brutalność i że uczciwość
to donosicielstwo". Biblijnemu królowi Salomonowi przypisywano aforyzm
następujący: „Trzy rzeczy wyganiają człowieka z domu: dym (tj. dymiący piec),
woda (czyli cieknący dach) i zła żona". W biblijnej Księdze przypowieści czytamy:
„Trzy rzeczy są dla mnie trudne, a czwartej zgoła nie wiem: drogi orłowej w
powietrzu, drogi wężowej na skale, drogi okrętu pośród morza i drogi męża w
młodości".
należy się wystrzegać: pieniacza, pochlebcy i pyszałka". „Trzy zawody przetrwają
do końca świata: piekarza, piwowara i balwierza". „Trzem rzeczom nie należy
wierzyć: kobiecie, gdy płacze, kupcowi, gdy przysięga i pijakowi, gdy się modli".
„Trzy najpiękniejsze rzeczy na świecie to: statek z rozwiniętymi żaglami, rycerz
w pełnej zbroi i korpulentna niewiasta". „Trzy osoby to za wiele na dochowanie
sekretu i za mało na zabawę". „Trzy rzeczy kosztują drogo: miłość do psów,
...
pm250