Zizek Slavoj- Pisma wybrane(1).pdf

Slavoj Žižek

Pisma wybrane.

Artykuły – wywiady

– fragmenty

Opracowanie: Piotr Strębski ( http://strebski.dyktatura.info ) . Wersja z 1.03.2009

Slavoj Žižek – Pisma wybrane

Chiński padół łez 1

Patrząc na dzisiejszą eksplozję kapitalizmu w Chinach, obserwatorzy często pytają, kiedy

zapanuje tam demokracja będąca naturalnym politycznym następstwem kapitalizmu. Dokładniejsza

analiza szybko rozwiewa jednak te nadzieje.

W tym, co dzieje się dzisiaj w Chinach, powinniśmy dostrzec nie kapitalizm w wypaczonej

wersji orientalno-despotycznej, lecz powielenie procesu rozwoju kapitalizmu w Europie. W epoce

wczesnonowożytnej większość państw europejskich była daleka od demokracji. W tych najbardziej

demokratycznych, takich jak Holandia, dobrodziejstwa tego ustroju obejmowały tylko liberalną

elitę, ale nie robotników. Warunki niezbędne do istnienia kapitalizmu stworzyła i podtrzymywała

brutalna dyktatura, bardzo podobna do tej w dzisiejszych Chinach: państwo legalizowało

bezwzględne wywłaszczanie zwykłych ludzi, czyniące z nich proletariuszy, i narzucało im twardą

dyscyplinę, żeby dobrze się wywiązywali ze swej nowej roli. Wszystkie elementy, które dzisiaj

utożsamiamy z liberalną demokracją (związki zawodowe, powszechne prawo wyborcze, darmowa

powszechna edukacja, wolność słowa itd.), zostały mozolnie wywalczone przez klasy niższe w XIX

wieku i bynajmniej nie były „naturalnym” następstwem kapitalistycznych stosunków produkcji.

Przypomnijmy sobie listę postulatów zawartych w „Manifeście komunistycznym”: z wyjątkiem

zniesienia prywatnej własności środków produkcji wszystkie są dzisiaj powszechnie akceptowane

w „burżuazyjnych” demokracjach. To właśnie wywalczył sobie lud.

Głosiciele naturalnego związku między kapitalizmem i demokracją oszukują, tak samo jak

oszukuje Kościół katolicki, kiedy przedstawia się jako „naturalny” obrońca demokracji i praw

człowieka przeciwko totalitaryzmowi. Kościół zaakceptował demokrację dopiero pod koniec XIX

wieku, i to z zaciśniętymi zębami jako rozpaczliwy kompromis, dając jasno do zrozumienia, że woli

monarchię i że jest to ustępstwo na rzecz nowych czasów. Kościół katolicki jako pochodnia

szacunku dla wolności i godności człowieka? Przeprowadźmy prosty eksperyment myślowy.

Dopiero na początku lat 60. Kościół zniósł osławiony indeks ksiąg zakazanych. Możemy sobie

tylko wyobrażać, jak wyglądałaby historia intelektualna nowożytnej Europy, gdybyśmy wykreślili z

niej wszystkie dzieła, które w jakimś okresie znajdowały się na indeksie – jak wyglądałaby

nowożytna Europa bez Kartezjusza, Spinozy, Leibniza, Hume’a, Kanta, Hegla, Marksa,

Nietzschego i Sartre’a, nie wspominając już o większości klasyków literatury.

W sytuacji dzisiejszych Chin nie ma zatem nic egzotycznego: powtarza się tam nasza dawno

zapomniana przeszłość. Rozważmy tezę stawianą przez niektórych liberalnych zachodnich

obserwatorów: rozwój gospodarczy w Chinach byłby o wiele szybszy, gdyby połączyć go z

demokracją polityczną. W wywiadzie telewizyjnym sprzed paru lat Ralf Dahrendorf powiązał

narastający na całym świecie brak zaufania do demokracji z faktem, że po każdych rewolucyjnych

zmianach droga do nowej zamożności prowadzi przez „padół łez”. Po upadku socjalizmu nie można

bezpośrednio przejść do obfitości zapewnianej przez dobrze funkcjonującą gospodarkę

wolnorynkową. Najpierw trzeba zdemontować ograniczony, ale realny socjalistyczny system

zabezpieczeń społecznych i te pierwsze kroki muszą być bolesne. To samo dotyczy Europy

Zachodniej, gdzie przejście od państwa opiekuńczego do nowej globalnej gospodarki wymaga

wielu wyrzeczeń, w tym redukcji gwarantowanych przez państwo świadczeń socjalnych. Dla

Dahrendorfa problem sprowadza się do tego, że przejście przez „padół łez” trwa dłużej niż

przeciętny okres między demokratycznymi wyborami, toteż istnieje wielka pokusa odkładania

trudnych reform ze względu na doraźne korzyści wyborcze. Symboliczne jest tutaj rozczarowanie

szerokich warstw społecznych w państwach postkomunistycznych konsekwencjami

ekonomicznymi nowego porządku demokratycznego: w upojnych dniach 1989 roku ludzie

1 Źródło: Dziennik, Europa, nr 183/2007-10-06, str. 14. Przekład Tomasz Bieroń.

2 / 189

Slavoj Žižek – Pisma wybrane

utożsamiali demokrację z zamożnością zachodnich społeczeństw konsumpcyjnych, a teraz, po

kilkunastu latach, kiedy zamożności wciąż nie ma, obwiniają o to samą demokrację. Niestety

Dahrendorf znacznie mniej uwagi poświęca przeciwstawnej pokusie: skoro większość ludności jest

przeciwna strukturalnym zmianom w gospodarce, to czy nie jest logiczne, że na jakieś 10 lat władzę

powinna przejąć oświecona elita, nawet niedemokratycznymi środkami, żeby narzucić niezbędne

zmiany i tym samym położyć fundamenty pod stabilną demokrację? Podchwytując ten wątek,

Fareed Zakaria stwierdza, że demokracja może się „przyjąć” tylko w krajach rozwiniętych

gospodarczo. „Przedwczesna demokratyzacja” krajów rozwijających się prowadzi do populizmu,

który skutkuje z kolei katastrofą gospodarczą i politycznym despotyzmem. Nic zatem dziwnego, że

najbogatsze kraje Trzeciego Świata (Tajwan, Korea Południowa, Chile) zafundowały sobie pełną

demokrację dopiero po okresie rządów autorytarnych.

Czy ta linia rozumowania nie jest najlepszym argumentem za chińską drogą do kapitalizmu,

przeciwstawianą rosyjskiej? Po upadku komunizmu Rosja przeprowadziła u siebie „terapię

szokową” i szybko weszła na ścieżkę prowadzącą do demokracji i kapitalizmu, co doprowadziło do

ekonomicznego krachu. (Pozwolę sobie w tym miejscu postawić lekko paranoiczne pytanie: czy

zachodni doradcy ekonomiczni Jelcyna, którzy zaproponowali tę metodę, działali w dobrej wierze,

czy też służyli interesom USA, dążąc do gospodarczego osłabienia Rosji?).

Chińczycy poszli natomiast drogą chilijską i południowokoreańską, wykorzystując

autorytarną władzę państwową do kontrolowania społecznych skutków ubocznych transformacji i

tym samym unikając chaosu. Słowem, dziwne połączenie kapitalizmu z autorytarnymi rządami

komunistycznymi nie tylko nie jest jakąś absurdalną anomalią, ale okazało się zbawienne. Chiny

rozwijają się tak szybko nie na przekór komunistycznemu ustrojowi politycznemu, lecz dzięki

niemu. Sformułujmy zatem podejrzenie, które może zabrzmieć po stalinowsku: być może

prawdziwym zmartwieniem tych, którzy wyrażają zatroskanie z powodu braku demokracji w

Chinach, jest szybki rozwój gospodarczy Chin, dzięki któremu Państwo Środka zyskuje status

globalnego supermocarstwa i tym samym zagraża supremacji Zachodu?

Można tutaj dostrzec jeszcze jeden paradoks: obok wszystkich tanich i powierzchownych

analogii zachodzi głębokie strukturalne podobieństwo między maoistyczną permanentną rewolucją

– nieustanną walką ze skostnieniem struktur państwowych – a wewnętrzną dynamiką kapitalizmu.

Nasuwa się parafraza powiedzenia Bertolta Brechta: „Czym jest obrabowanie banku w porównaniu

z założeniem banku?”, a mianowicie: czym jest przemoc i zniszczenie spowodowane przez chińską

rewolucję kulturalną w porównaniu ze skutkami prawdziwej rewolucji kulturalnej, czyli

permanentnego niszczenia wszelkich struktur społecznych niezbędnego do funkcjonowania

kapitalizmu? Dzisiaj tragedia chińskiego Wielkiego Skoku powtarza się jako komedia szybkiego

kapitalistycznego Wielkiego Skoku w modernizację, gdzie stare hasło „piec hutniczy w każdej

wiosce” powraca w nowej wersji: drapacz chmur przy każdej ulicy.

Historia okrutnie sobie z nas zakpiła, każąc Mao Tse-tungowi stworzyć ideologiczne

warunki do szybkiego rozwoju kapitalizmu przez zdemontowanie struktur tradycyjnego

społeczeństwa. Jak brzmiał jego apel do ludzi, zwłaszcza młodych, podczas rewolucji kulturalnej?

Nie czekajcie na kogoś innego, żeby wam powiedział, co macie robić, macie prawo się zbuntować!

Myślcie i działajcie sami, niszczcie relikty dawnej kultury, denuncjujcie i atakujcie nie tylko

starszych od siebie, ale również urzędników rządowych i partyjnych! Zburzcie represyjne

mechanizmy państwowe i zorganizujcie się w komuny! I apel Mao został wysłuchany – nastąpiła

eksplozja niepohamowanej pasji kwestionowania wszelkich form władzy, toteż Mao musiał w

końcu wysłać armię, by przywróciła porządek. Paradoks polega więc na tym, że najważniejsza

bitwa rewolucji kulturalnej rozegrała się nie między aparatem partii komunistycznej a potępianymi

przez partię tradycyjnymi wrogami, lecz między partią a siłami, które sam Mao powołał do

istnienia.

3 / 189

Slavoj Žižek – Pisma wybrane

Podobny proces można dostrzec w dzisiejszych Chinach: wielkie tradycje ideologiczne są

przywracane do życia, by złagodzić dezintegrujące skutki kapitalistycznej eksplozji wywołanej

przez samą partię. W tym kontekście należy interpretować zainicjowaną ostatnio kampanię

wskrzeszenia marksizmu jako ideologii państwowej (w przedsięwzięcie to inwestuje się setki

milionów dolarów). Ci, którzy widzą w tej operacji zagrożenie dla kapitalistycznej liberalizacji,

którzy widzą w niej znak, że twardogłowi dążą do odzyskania hegemonii, zupełnie nie orientują się

w sytuacji. Chociaż brzmi to nader paradoksalnie, powrót marksizmu jest świadectwem

ostatecznego triumfu kapitalizmu, świadectwem jego pełnej instytucjonalizacji. (Wprowadzone

ostatnio ustawowe zabezpieczenia własności prywatnej, chwalone przez Zachód jako arcyważny

krok w stronę stabilizacji prawnej, są elementem tej samej kampanii).

Spójrzmy bowiem, jaki rodzaj marksizmu proponuje się jako odpowiedni dla dzisiejszych

Chin. Marksizm z naciskiem odróżnia się od „lewicowości”, pojęcia kojarzonego z emancypacją

robotników, związkami zawodowymi i dążeniem do obalenia kapitalizmu. Wychodząc od

marksistowskiej tezy o rozwoju środków produkcji jako kluczowym czynniku postępu społecznego,

za główne zadanie postępowych sił uznaje się tworzenie warunków dla dalszej szybkiej

„modernizacji” i unikanie wszelkich form destabilizacji, wywoływanej zarówno przez

„lewicowość”, jak i „prawicowość” (demokracja wielopartyjna), ponieważ destabilizacja jest

wrogiem modernizacji. Wniosek nasuwa się sam: w dzisiejszych Chinach tylko przewodnia rola

partii komunistycznej może zapewnić kontynuację szybkiej modernizacji w warunkach spokoju

społecznego. Oficjalnie władze lansują konfucjańskie pojęcie „społeczeństwa harmonijnego”.

Ujmując rzecz w dawnych kategoriach maoistycznych: chociaż może się wydawać, że

głównym wrogiem jest zagrożenie „burżuazyjne”, w istocie zasadnicza „dialektyczna sprzeczność”

zachodzi między istniejącym „harmonijnym” porządkiem (czyli nieskrępowanym rozwojem

kapitalistycznym zabezpieczanym przez rządy partii komunistycznej) a groźbą buntu robotniczo-

chłopskiego. A zatem niedawne wzmocnienie aparatu represji (czyli powołanie specjalnych

jednostek policji do tłumienia protestów) jest rzeczywistym wyrazem tego, co na płaszczyźnie

ideologicznej jawi się jako odrodzenie marksizmu. Czy słowa Trockiego, który scharakteryzował

carską Rosję z 1905 roku jako diabelskie połączenie azjatyckiego knuta z europejską giełdą, nie

stosują się również do dzisiejszych Chin?

Co zatem będzie, jeśli obiecane demokratyczne drugie stadium, które rzekomo przychodzi

po autorytarnym padole łez, nigdy nie nastąpi? Być może to właśnie budzi największy niepokój,

kiedy patrzymy na dzisiejsze Chiny: podejrzenie, że autorytarny kapitalizm nie jest tylko

przypomnieniem naszej przeszłości, powieleniem procesu kapitalistycznej akumulacji pierwotnej,

który w Europie trwał od XVI do XVIII wieku, lecz zapowiedzią na przyszłość. Co będzie, jeśli

diabelskie połączenie azjatyckiego knuta z europejską giełdą okaże się wydajniejsze gospodarczo

od naszego liberalnego kapitalizmu? Co będzie, jeśli okaże się, że demokracja w naszym

rozumieniu tego pojęcia nie jest już warunkiem i motorem napędowym rozwoju gospodarczego,

lecz przeszkodą dla niego?

Cios w imperium? 2

Dzisiejszego zglobalizowanego kapitalizmu nie da się już połączyć z demokratyczną

reprezentacją: kluczowe decyzje ekonomiczne takich ciał jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy

2 Źródło: Fakt, EUROPA (86) 47/05 (23.11.2005), str. 12. Tłumaczenie: Tomasz Bieroń.

4 / 189

Slavoj Žižek – Pisma wybrane

(IMF) czy Światowa Organizacja Handlu (WHO) nie są podejmowane w ramach procesu

demokratycznego i ten brak demokratycznej reprezentacji ma charakter strukturalny, nie zaś

empiryczny. Z tego powodu postulat stworzenia globalnej (przedstawicielskiej) demokracji, która

poddawałaby IMF, WHO itd. demokratycznej kontroli (wygłaszany w Niemczech przez

Habermasa, Lafontaine’a i innych), jest nierealny. Czy można sobie w ogóle wyobrazić globalne

wybory zarządu IMF? Mamy tu do czynienia z głębszym zjawiskiem niż często słyszany zarzut, że

demokracja parlamentarna jest demokracją tylko „formalnie” – tu brakuje nawet formy.

Rozwiązanie tej sytuacji proponują Hardt i Negri w książce „Empire”, a także w jej

kontynuacji „Multitude” (Penguin Press, New York 2004), gdzie czytamy: „Wspólnym

mianownikiem tak wielu ruchów emancypacyjnych i wyzwoleńczych działających dziś na świecie

– na poziomie lokalnym, regionalnym i globalnym – jest pragnienie demokracji”. Demokracja to

wcale nie utopijne marzenie, lecz „jedyne lekarstwo na bolączki naszych czasów (...) jedyne

wyjście ze stanu nieprzerwanego konfliktu i wojny”. Demokracja nie tylko jest wpisana w

dzisiejsze antagonizmy jako immanentny telos ich usunięcia, ale wzrost znaczenia wielości czy

rzeszy ludzkiej („wielość” z tytułu kolejnej książki Hardta i Negriego to społeczeństwo, lud

przeciwstawiony „jedności”, czyli władzy – przyp. tłum.) w gospodarce kapitalistycznej „po raz

pierwszy czyni demokrację możliwą”. Do tej pory demokracja była ograniczana przez swą jednolitą

formę, przez suwerenną władzę państwa. „Demokracja absolutna” („rządy wszystkich nad

wszystkimi, demokracja bez kwalifikatorów, bez żadnych «jeśli» i «ale»”) jest możliwa dopiero,

gdy „wielość nareszcie może rządzić sama sobą”.

Manewr, na który decydują się Hardt i Negri, polega na odwołaniu się do Marksa, dla

którego wysoko zorganizowany kapitalizm korporacyjny już był „socjalizmem w łonie

kapitalizmu” (rodzajem uspołecznionego kapitalizmu, w którym nieobecni właściciele stają się

coraz bardziej zbędni). Trzeba zatem tylko obciąć kapitalizmowi nominalną głowę i będziemy mieli

socjalizm. Hardt i Negri uważają jednak, że spojrzenie Marksa było historycznie zawężone,

dostrzegał jedynie scentralizowaną i hierarchicznie zorganizowaną siłę roboczą, wykonującą

mechaniczną i zautomatyzowaną pracę przemysłową. Dlatego też Marksowska wizja „nadrzędnego

rozumu” była wizją centralnego urzędu planistycznego. Dopiero dziś, gdy „niematerialna praca”

uzyskała hegemoniczną pozycję, rewolucyjne odwrócenie ról staje się „obiektywnie możliwe”.

Niematerialna praca rozciąga się między dwoma biegunami: pracą intelektualną bądź symboliczną

(produkcja idei, kodeksów, tekstów, programów, wzorów – pisarze, programiści...) oraz pracą

psychosomatyczną (ci, którzy zajmują się naszą psychosomatyką: od lekarzy po opiekunki do

dzieci i stewardesy). Niematerialna praca jest dziś hegemoniczna dokładnie w tym samym sensie, w

jakim Marks twierdził, że w XIX-wiecznym kapitalizmie produkcja przemysłowa była

hegemoniczna – nie ilościowo, lecz odgrywając kluczową, emblematyczną rolę strukturalną:

„Wielość produkuje nie tylko towary i usługi; co najważniejsze – wielość produkuje także

współpracę, komunikację, formy życia i relacje społeczne” („Multitude”, s. 339). Wyłania się zatem

nowa, ogromna domena „wspólności”: wspólna wiedza, formy współpracy, komunikacji itd., które

nie mogą się już pomieścić w systemie prywatnej własności. Bynajmniej nie stwarza to

śmiertelnego zagrożenia dla demokracji (jak przekonują konserwatywni krytycy współczesnej

kultury), lecz stanowi wyjątkową szansę na powołanie „demokracji absolutnej”.

Hardt i Negri nieustannie oscylują między fascynacją, jaką budzi w nich

„deterytorializujące” działanie globalnego kapitalizmu, a retoryką walki wielości przeciw jedności

kapitalistycznej potęgi. Kapitał finansowy uprawiający dzikie spekulacje oderwane od

rzeczywistości materialnej pracy, ta sztandarowa býte noire tradycyjnej lewicy, jest przez nich

wysławiany jako zarodek przyszłości, najbardziej dynamiczny i nomadyczny aspekt kapitalizmu.

Formy organizacyjne dzisiejszego kapitalizmu – decentralizacja procesu decyzyjnego, radykalna

mobilność i elastyczność, wzajemna interakcja sieci podmiotów – są postrzegane jako zwiastun

5 / 189

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: