Zagłada Domu Usherów.pdf

Zagłada Domu Usherów

Son coeur est un luth suspendu;

Sitôt qu’on le touche il résonne 1 .

(de Béranger)

rzez cały mroczny, głuchy i smętny dzień jesienny, pod ciężką

posową obłoków, co wlokły się nisko po niebie, nie opuszczałem

siodła przebiegając samotnie na koniu dziwnie zamarłą połać kraju i

dopiero z nastaniem wieczornych zmierzchów ujrzałem przed sobą

posępny Dom Usherów. Gdy po raz pierwszy zamajaczył mi przed

oczyma, targnęła mą duszą - sam nie wiem dlaczego - nieuskromiona żałość.

Powiadam: nieuskromiona, bowiem uczucia tego nie koiły owe na wpół

rozkoszne, gdyż spowite poezją wrażenia, jakich zazwyczaj doznaje umysł na

widok najgroźniejszych naturalnych przejawów okropności i spustoszenia.

Patrzyłem na roztaczającą się przede mną widownię - na dom i pospolite zarysy

krajobrazu całej włości, na żałobne mury, na okna, zgasłym podobne źrenicom,

na kępy drętwego sitowia, na białawe pnie obumarłych drzew - z bezgranicznym

przygnębieniem, do którego z odczuwań ziemskich żadne snadniej przyrównać

się nie da od wrażeń nałogowego palacza opium, gdy budząc się, zaprzepaszcza

się znów z goryczą w szarzyźnie życia, kiedy obmierzła zapadnie zasłona.

Zlodowaciała, zniżyła się, omdlała dusza - potępieńczym zrozpaczeniem

przepoiła się myśl, której żadna tortura wyobraźni ku niczemu wzniosłemu

pobudzić nie mogła. Dlaczego - przystanąłem w zamyśleniu - dlaczego czuję się

tak nieswój, spoglądając na Dom Usherów? Była w tym nieodgadniona

tajemnica; na próżno pasowałem się z upiornymi zwidywaniami, co

naprzykrzały się mej zadumie. Musiałem poprzestać w końcu na bynajmniej

niezadowalającym wniosku, iż w przyrodzie istnieją snadź zestawienia

najpospolitszych przedmiotów, którym dana jest moc oddziaływania na nas w

ten właśnie sposób, jednakowoż zbadanie tej mocy należy do dziedziny

niedostępnych już dla nas tajni. Jest rzeczą możliwą - myślałem sobie - iż dość

jest zmienić rozmieszczenie części składowych jakiejś widowni lub szczegółów

na jakimś obrazie, by się przekształciła lub snadź nawet zupełnie zanikła ich

1 Son coeur est... (fr.) - Jego serce jest lutnią zawieszoną, zaledwie go dotknąć, dźwięczy (przyp. red.).

zdolność wywoływania smutnych wrażeń; rozsnuwając ten pomysł,

skierowałem mego konia na urwiste zbrzeże czarnej, zasępionej topieli, co

roztaczała wokół domu zastygłe w bezruchu zwierciadło, i z dotkliwszym

jeszcze niż poprzednio drżeniem spoglądałem na odbite w niej, przeinaczone

obrazy szarego sitowia, upiornych pni drzewnych tudzież zgasłych niby źrenice

okien.

A jednak w tym przybytku żałości zamierzałem spędzić kilka tygodni.

Właściciel jego, Roderyk Usher, należał ongi do najmilszych towarzyszy

mojego dzieciństwa, nie widzieliśmy się wszakże już od lat wielu. Dopiero

przed niedawnym czasem, gdym przebywał właśnie w odległych stronach,

doręczono mi jego list, w którym z niezwykłą natarczywością domagał się tylko

ustnej odpowiedzi. W piśmie widniały oznaki podniecenia nerwowego. Skarżył

się na obłożną chorobę ciała, na dolegliwy rozstrój duchowy - i oczekiwał mnie

z najgorętszym upragnieniem jako swego najlepszego i jedynego druha,

spodziewając się, iż pogodne me usposobienie może wpłynąć kojąco na jego

niedomaganie. Sposób, w jaki pisał o tych i innych jeszcze rzeczach, tudzież nie

tajony, błagalny odzew serca nie pozwalały na zwłokę; usłuchałem też

natychmiast tego osobliwego wezwania.

Jakkolwiek w dzieciństwie łączyła nas ścisła zażyłość, niewiele

wiedziałem o mym przyjacielu. Powodował się zawsze przeczuloną, wrodzoną

skrytością. Słyszałem atoli, iż starożytny jego ród już od niepamiętnych czasów

słynął z wyjątkowej wrażliwości usposobienia, co przez długie wieki

znajdowała ujście w mnogich dziełach szczytnego artyzmu, w ostatnich zaś

latach przejawiała się równie często w uczynkach wielkodusznego i nie

dbającego o poklask miłosierdzia, jak w namiętnym zamiłowaniu do

niedocieczonych snadź raczej niż powszechnie uznanych i łatwo dostępnych

piękności wiedzy muzycznej. Mówiono mi również o nader znamiennej

okoliczności, iż czczony po wszystkie czasy szczep rodu Usherów nie wydał

nigdy trwalszego odgałęzienia, czyli że cała rodzina wyprowadzała się tylko w

linii prostej i że z wyjątkiem nader nieznacznych i krótkotrwałych odstępstw

bywało tak zawsze. Rozważając w myśli doskonałą zgodność, zachodzącą

między charakterystycznymi cechami włości a znanymi powszechnie

właściwościami rodu, oraz zastanawiając się nad możliwością wpływów, jakie

w przebiegu wieków ziemie te mogły wywrzeć na swych właścicieli,

zrozumiałem, dlaczego ów brak bocznych linii i - co za tym idzie - nieodmienne

przenoszenie się imienia i dziedzictwa z ojca na syna wytworzyły między

jednym a drugim tak ścisłą łączność, iż pierwotne miano posiadłości zanikło w

pomysłowej i dwuznacznej nazwie: ,,Dom Usherów” - która w rozumieniu

posługującego się nią ludu zdawała się obejmować zarówno ród, jak i jego

siedzibę.

Wspomniałem już, iż jedynym następstwem mojej nieco dziecinnej

zachcianki, by rzucić okiem w głąb topieli - było pogłębienie pierwotnego,

dziwnego wrażenia. Przeświadczenie o szybkim wzroście mej zabobonnej

trwogi - bo i czemuż nie mam określić jej tym słowem? - przyczyniło się

niewątpliwie do przyśpieszenia tegoż wzrostu. Jest to od dawna mi znane,

paradoksalne prawo wszystkich odczuwań wynikających z trwogi i snadź jego

było to dziełem, iż wzniósłszy oczy ku domowi od jego odbicia w toni, uległem

szczególniejszemu przewidzeniu – przewidzeniu istotnie tak śmiesznemu, iż

wspominam o nim jedynie na dowód przemożnego nasilenia gnębiących mnie

wrażeń. W rozkiełznaniu wyobraźni zwidziało się mi, iż włość i zabudowania

spowija właściwa im oraz najbliższemu ich otoczeniu atmosfera - nie mająca nic

wspólnego z powietrzem przestworów, lecz podnosząca się ze spróchniałych

drzew, szarych ścian i głuchej topieli zatrutym, mistycznym wyziewem,

ponurym i stężonym, o ledwo widocznym zabarwieniu ołowiu,

Otrząsając się z tych sennych rojeń, bo przecież nie mogło to być nic

innego, jąłem zastanawiać się dokładniej nad rzeczywistym wyglądem budynku.

Świadczył on przede wszystkim o niesłychanej starożytności. Wyblakły

doszczętnie ściany w przebiegu wieków. Od zewnątrz omszały drobnym

porostem, zwieszającym się z rynien misternie splecioną tkanką. Pomimo to nie

było widać wyraźniejszych oznak zniszczenia. Nie waliły się nigdzie mury,

jakkolwiek niepożyta ich krzepkość pozostawała w osobliwszej sprzeczności ze

zwietrzałością poszczególnych cegieł. I przyszłymi na myśl owe stare wiązania

drzewne, co butwiejąc od dawna w zatęchłym, nie przewietrzanym podziemiu

zachowują do czasu pozory trwałości. Wszelako te ślady spróchnienia nie

nadawały bynajmniej budynkowi wyglądu ruiny. Być może, iż oku bacznego

widza nie uszłaby jeszcze zaledwie widoczna rysa, co poczynając się od dachu,

zbiegała w dół, na przedniej ścianie domu zygzakowatą znacząc się linią, i w

wodach mętnej ginęła topieli.

Pogrążony w tych spostrzeżeniach minąłem krótką groblę i zatrzymałem

się przed domem. Oczekującemu tam pachołkowi oddałem mojego konia i

wszedłem pod gotyckie sklepienie przedsionka. Cichym krokiem podbiegł ku

mnie służący i mrocznymi, krętymi korytarzami poprowadził mnie w milczeniu

do komnaty swego pana. Wszystko, co spotykałem po drodze, przyczyniło się,

nie wiadomo czemu, do spotęgowania wspomnianych już przeze mnie,

nieujętych wrażeń. Aczkolwiek otaczające mnie przedmioty - te rzeźbione

stropy, te przyćmione na ścianach obicia, te posadzki, lśniące czernią hebanu, i

widziadlane, rycerskie trofea, co szczękały za każdym mym stąpnięciem -

różniły się niewiele lub nie różniły się wcale od tych, do których nawykłem od

dzieciństwa; aczkolwiek rozpoznawałem niezwłocznie te rzeczy, tak dobrze mi

znane, mimo to nie wychodziłem z podziwu, iż zwyczajne zjawiska mogą

rozniecać takie niezwyczajne urojenia. Na schodach spotkałem domowego

lekarza. Twarz jego mignęła mi przed oczyma wyrazem uniżonej przebiegłości

z domieszką zakłopotania. Pozdrowił mnie lękliwie, nie zwalniając kroku.

Wtem służący rozwarł na oścież drzwi i wprowadził mnie do pokoju swojego

pana.

Była to komnata bardzo obszerna i wysoka. Ostrołukowe jej okna, wąskie

i długie, umieszczone były tak wysoko nad posadzką z czarnego dębu, iż

niepodobna było dosięgnąć ich od wewnątrz. Nikłe smugi nasyconego purpurą

światła napływały przez zakratowane szyby i uwydatniały znajdujące się w

pobliżu przedmioty; natomiast do odleglejszych kątów pokoju jako też do

załomów jego sklepionego, szczodrze rzeźbionego stropu niepodobna już było

przeniknąć spojrzeniem. Na ścianach wisiały ciemne draperie. Urządzenie

składało się z mnóstwa odwiecznych, podniszczonych i niewygodnych

sprzętów. Dokoła leżały porozrzucane narzędzia muzyczne i książki, nie

przyczyniając się wszakże do ożywienia całości. Owiało mnie powietrze

przesiąknięte smutkiem. Wszystko to przepojone i przytłoczone tchnieniem

surowej, głębokiej i beznadziejnej melancholii.

Gdym wszedł, podniósł się Usher z sofy, na której dotychczas spoczywał,

i przywitał mnie z najżywszą serdecznością, co zrazu wydała mi się

wymuszonym, nawykowym odruchem przeżytego światowca. Spojrzawszy mu

wszelako w oczy, przekonałem się o najzupełniejszej jego szczerości. Kiedyśmy

usiedli, milczał przez chwilę, ja zaś patrzyłem nań, przeniknięty na poły

współczuciem, na poły grozą. Zaiste, nie było snadź jeszcze człowieka, który by

w równie krótkim czasie uległ okropniejszym zmianom od tych, jakie zaszły w

Roderyku Usherze! W tej wybladłej istocie niełatwo przyszło mi rozpoznać

towarzysza mych lat chłopięcych. A jednak oblicze jego zastanawiało zawsze

swą wyrazistością. Śmiertelna śniadość lic; oczy duże, łzawe i niezrównanie

promieniste; usta nieco cienkie i nadzwyczaj blade, lecz składające się w

przedziwnie piękną krzywiznę; nos subtelnego, jak u Żydów, kształtu, o

rozdętych wszelako nozdrzach, nie zdarzających się zazwyczaj u tego typu;

broda szlachetnie zarysowana, lecz niewystająca, co świadczyło o braku woli;

wreszcie włosy, miękkie i delikatne jak przędziwo - wszystkie te rysy w

połączeniu z nadmiernie rozwiniętą skronią składały się na oblicze, które

niełatwo dawało się zapomnieć. Najistotniejsze wszakże tych rysów znamiona,

jako też właściwy im wyraz uwydatniły się z czasem, co wywołało tak ogromną

zmianę, iż jąłem powątpiewać, do kogo mówię. Upiorna bladość twarzy oraz

czarodziejska świetlistość źrenic przede wszystkim zdjęły mnie niepokojem i

trwogą. Urosły mu również zaniedbane, jedwabiste włosy i opływały raczej, niż

okalały jego lico dziwnym, jak gdyby pajęczym oplotem, którego

arabeskowości żadną miarą nie można było pogodzić z myślą o zwykłym

człowieczeństwie.

W zachowaniu się mego przyjaciela zastanowił mnie od razu pewien

bezład i rozprzężenie; rychło zdałem sobie sprawę, iż były one następstwem

słabych i płonnych wysiłków, zmierzających do opanowania ciągłego

niepokoju, daleko posuniętego rozstroju nerwowego. Na podobne objawy byłem

zawczasu przygotowany; uprzedziły mnie o nich nie tylko jego listy i

wspomnienia niektórych rysów z lat chłopięcych, lecz także wnioski, na jakie

naprowadziły mnie właściwości jego temperamentu, jako też ustroju fizycznego.

Ruchy jego były na przemian żywe, to znów opieszałe. Głos jego (zwłaszcza w

chwilach zupełnego odpływu sił) drżący niepewnością nabierał nagle

energicznej stanowczości; po czym ważkie, urywane, powolne i stłumione

dźwięki przeobrażały się w ociężałe, zrównoważone i dobitne wysłowienie,

podobnie jak u nałogowych pijaków lub u ludzi opanowanych przez opium,

kiedy znajdują się w okresie najsilniejszego podniecenia. W taki sposób mówił o

celu mych odwiedzin oraz o tym, iż gorąco pragnął mnie zobaczyć spodziewając

się, że dodam mu otuchy. Wyjaśniał mi obszernie, na czym polega jego choroba.

Miało to być niedomaganie wrodzone i dziedziczne, na które - zdaniem jego -

nie było lekarstwa. „Oczywiście, tylko najzwyczajniejszy rozstrój nerwowy -

dodał niezwłocznie - który rychło przeminie”. Przejawiało się ono mnóstwem

nieprawidłowych odczuwań. Gdy jął o nich opowiadać, niektóre zaciekawiły i

przeraziły mnie zarazem, do czego w znacznej mierze przyczyniły się zapewne

użyte przezeń wyrażenia oraz cały tok opowiadania. Dolegało mu wielce

chorobliwe zaostrzenie zmysłów; mógł spożywać tylko mdłe potrawy; znośna

dlań była odzież jeno z niektórych tkanin; sprawiała mu przykrość woń

kwiatów; nawet przyćmione światło raziło jego oczy, zaś wszystkie dźwięki

okrom pewnych brzmień strunowych instrumentów muzycznych były dlań nie

do zniesienia.

Podlegał niewolniczo jakiemuś osobliwemu uczuciu grozy.

- Zgubi mnie - mówił - to żałosne szaleństwo, musi mnie zgubić. Wiem,

iż przez nie zginę. Lękam się przyszłych zdarzeń, nie dla nich samych, lecz dla

tego, co przyniosą. Wzdrygam się na myśl o każdym, najbardziej nawet błahym

wypadku, gdyż może on podnieść nieukojoną rozterkę mej duszy. Nie przeraża

mnie niebezpieczeństwo, lękam się tylko jego nieuniknionego następstwa:

grozy. W mym skołataniu, w mym zrozpaczeniu czuję, iż wcześniej lub później

nadejdzie chwila, gdy postradam życie i rozum w walce z potworną chimerą

TRWOGI.

Z czasem urywane i niejasne napomknienia odsłoniły mi jeszcze inne

zagadkowe rysy jego ustroju duchowego. Zostawał pod zaklęciem jakichś

przesądnych wyobrażeń dotyczących domu, w którym mieszkał i z którego

przez długie lata nie śmiał się oddalić - dotyczących również jakiegoś wpływu,

którego rzekomą moc zawarł w określeniach nazbyt ciemnych, by dały się tu

powtórzyć: pewne osobliwsze właściwości, utajone tylko w kształtach tudzież

materialnej istocie jego rodowego gniazda, drogą długotrwałego cierpienia

miały osiągnąć ten wpływ na jego ducha; zmysłowe zatem oddziaływanie

szarych wieżyc i murów jako też mrocznej, odzwierciedlającej je toni przeniosło

się ostatecznie w sferę jego duchowego istnienia.

Przyznawał jednakże, acz nie bez wahania, iż gnębiącą go żałość dałoby

się odnieść do prostszej i snadniej uchwytnej przyczyny: była nią ciężka i

zadawniona choroba, a raczej bliski już zgon ukochanej serdecznie siostry, przez

długie lata jedynej towarzyszki i ostatniej jego krewnej. ,,Po jej śmierci - rzekł

do mnie z goryczą, której nigdy nie zapomnę - złamany beznadziejnością i

niemocą, będę ostatnim ze starożytnego rodu Usherów”. Gdy mówił, lady

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: