Katarzyna Hada

Tradycja i religia w najnowszej poezji gwarowej na wybranych przykładach

   Celem niniejszej pracy jest wskazanie najważniejszych cech poezji gwarowej w dzisiejszej literaturze oraz przedstawienie współczesnych technik ujmowania najczęściej podejmo- wanych w poezji tematów, czyli religijnych  oraz związanych z tradycją i codziennością da- nego regionu. Wszystkie prezentowane  tu wiersze zostały opublikowane po 1999r.     

  Analiza utworów poetyckich ma także służyć udzieleniu odpowiedzi min. na pytanie: Czy można mówić o kryzysie pomysłowości w zakresie tematyki i środków poetyckiego obrazowania gwarą?

   Twórczość gwarowa jako znak rozpoznawczy danej społeczności lokalnej, petryfikuje kulturę danego regionu. W ten sposób toczy się także proces utrwalania reliktów skład- niowych i leksykalnych danego narzecza. W związku z tym, że tematyka najnowszych wierszy gwarowych skupia się nadal także wokół religii i szeroko pojętej roli oraz charakteru tradycji, to  czy można zaobserwować innowacje pod względem techniki? Nie można udzielić odpowiedzi na te pytania bez przedstawienia różnych typów operowania gwarą w poezji.

   Stylizacja na gwarę w poezji determinuje  prosty tok syntaktyczny wypowiedzi. Problemem staje się schematyczność i dobór błahych tematów w rodzaju cyklu Liryka kuflowa [1]. Przedmiotem rozważań będą zatem wiersze zasługujące na miano oryginalnych.

   W poetyce poezji gwarowej przejawia się bezpośredni zwrot do adresata, rytmiczność uzyskiwana za pomocą rymów i równozgłoskowości wersów, stroficzność, onomatopeje.   Dominanty stylistyczne typowe dla dzisiejszej poezji gwarowej stanowią: wyliczenia, humorystyczne przekształcenia frazeologizmów, prowadzenie monologu lub dialogu. Tematyka takiej poezji niewiele się zmieniła. Poezja ta zakorzenia tradycję w świadomości kolejnych pokoleń. Twórczość gwarowa staje się źródłem historycznym, za jej pomocą wyrażane są często nie tylko jednostkowe, lecz także wspólne danej społeczności doświadczenia. Dostarcza ona wiedzy o mentalności ludzi, jest świadectwem ewolucji języka, nośnikiem legend, archetypów i toposów kultury.

  Novum stanowi niewątpliwie brak rymów i znaków interpunkcyjnych oraz sama gwara jako obiekt rozważań i opisu.

Anna Kruk [2]  [Gwara kujawska]

***

Gdzieżeś się zapodziała

gwaro

mowo ojców

przecież karmili mnie tobą

z blaszanej miseczki

podawali mi chlib i mliko

pyrki z łokrasom

piłam zimnom wode

Tato mówił

weźnim córcia kobyłe

pojedziem grabić siano

weź siatke

wczoraj na kóniczynie

widziołem pazia królowy

wieczorem mnie uczył

jak go spreparować

i udawał ze nie słyszy

maminego

aby pośli byśta już spać

   Oryginalność tego wiersza została osiągnięta przez nadanie pojęciu gwary cech materialnych, by przywołać wspomnienia z dzieciństwa i podkreślić ich ważną rolę dla podmiotu mówiącego. Zbędne były by tu dodatkowe środki stylistyczne gdyż mogłyby zakłócić naturalny tok składniowy amplifikacji, mający odzwierciedlić charakterystyczny dla regionu dobór słownictwa. Prozaizacja języka jest zatem istotna i pełni funkcję akcentowania poszczególnych wyrazów tylko ze względu na ich gwarowość.

  Wiersze gwarowe tematycznie zespolone są z rzeczywistością, bo pojawiają się w niej pro- blemy codziennego życia. Twórczość poetycka zmienia się pod wpływem realiów i jest pew- nego rodzaju pamiętnikiem danego czasu. Przykładem może być wiersz Władysława Dębskiego:[3]

Co se rolnik na staroś przemyśluje

Siadnoł rolnik na zogónie i myśleć zacyno,
co to bedzie, co sie robi, tak sie wszystko zmiynio.
Jo na gróniak siywoł zboze – prowda  jak przed Bogiym,
dziś łozynom zarostajo pola som łodłogiym.
(...) Siadnoł jo se na ty miedzy
i tak myśle, tak sie tropie:
Jak źle bedzies z ziymiom robić,
głodu i biydy spodziywoj sie, chłopie.

   Postawa kreowanego tu „ja” lirycznego ujawnia melancholię spowodowaną dzisiejszymi problemami w rolnictwie. W monologach poezji autorzy dają min. wyraz  tęsknocie za zes- poleniem człowieka z przyrodą,  za czasami większego urodzaju. Z drugiej strony nasuwają się odwieczne już  problemy i tęsknoty.

   Czynniki, które stanowią o jakości poezji gwarowej to oryginalne połączenie prostoty wyrazu z osobliwymi spostrzeżeniami, nadążanie za współczesną problematyką wyrażane  ze swojskim dystansem lub jego brakiem. Na podstawie tych wierszy można wyróżnić kilka wyznaczników wdzięku poetyckiego. Należą doń  właściwe proporcje wyrazistości osiąganej za pomocą groteskowości, humorystycznej ironii. Bliżej tu do zapisu kontemplacji niż głębokich przemyśleń, a wszystko z humorystycznym dystansem. Przykładem typowej dla stylizacji retoryczności, która z elementami groteski służy stereotypowemu opisowi z ekspozycją  osoby mówiącej jest wiersz Magdy Olech.[4]

Gadajka[5]

Wano wej[6]

Sztych[7] czapka na łucho

(...) na murawie wciórko[8] zobaczę[9]

Nie psiersy raz i nie łostatny

Mózio[10] na mnie gadajka

Ja nie nimek[11], pogadać musza

Kachlaczkiem[12], dziewczakiem

Brutką[13] byłam zianek mniałam

Teraz kobzieta jak piękny kwiat w łogrodzie

Ja się nie pyszę

Ale nie rosocha

Zidzi Bóg na niebie

    Inspiracją poetycką od wieków pozostaje również religia. W całej Polsce organizowane są konkursy religijne, w których mogą się także wykazać poeci gwarowi. W 2001 roku w Ludźmierzu odbył się IX Konkurs Poezji Religijnej im. Ks. Prof. Józefa Tischnera. Rezul- tatem była publikacja antologii zawierająca również wiersze pisane gwarą.  Wojciech Bono- wicz,[14] jeden z jurorów konkursu przyznał, że religijna poezja gwarowa okazała się w większym stopniu spełniać kryteria dobrej poezji religijnej. Wskazaliśmy przede wszystkim na wiersze, które świadczą o religijności świadomej siebie, a zarazem niespokojnej, poszukującej, stawiającej pytania. Właśnie tak ujmowana  religijność w poezji zyskuje aprobatę krytyki – w przypadku twórczości gwarowej dzięki temu, że jest  pełna prostoty, bez powtarzania utartych spojrzeń na Biblię i dogmaty itd. Natomiast pojawiają się w niej nowe pytania, które zawsze idą w parze z ufnością oraz otwartością na Boga i ludzi. Wydźwięk humorystyczny i potoczny tok wypowiedzi stwarzają swojski obraz relacji Bóg-człowiek. Dobrym przykładem jest wiersz Andrzeja Dziedziny-Wiwra[15], który zdobył pierwszą nagrodę w wyżej wspomnianym konkursie.

Z te przycyny

Zlepiłeś mnie Ponie Boze

Wej na swoje podobioństwo

Ale powiydz ze mi jedno

Cy w Tobie jest tys to droństwo

(...) Tak se dumom Ponie Boze

ze w tym lezy ta przycyna

Kieś nie lepił – nie wiedziołeś

Ze była fonkowno glina

  Czy zmieniły się sposoby wyrażania kwestii religijnych właśnie w twórczości gwarowej? Nie, choć nadal niekwestionowaną zaletą użycia języka gwarowego w poezji religijnej jest humor nie dopuszczający w obręb utworu banalizującego patosu. Dobra poezja religijna ujawnia również postawy współczesnego świata np. pesymizm czy  materializm. Poezja gwarowa często odznacza się dociekliwością i nie wyraża się w żaden sposób w  relatywizmie poznawczo-moralnym. Punktem wyjścia do rozważań refleksyjnych jest nadzieja. Niekiedy modlitwy gwarą przybierają bardzo zbanalizowaną formę np. nie wyróżniającej się niczym litanii; czasem jednak zadziwiają humorem np. swobodnego i czysto ludzkiego ujmowania wątków biblijnych przez pryzmat stereotypów jak w wierszu Zofii Truty:[16]

Tako prowda!

Jak syćkim wiadomo od dwók tysiącleci,

Bóg się nom narodziył na tym piyknym świecie

W biydzie, w chłodzie, w brudzie, między bydlętami...

ponizynie – pomyślijcie sami.

(...)Wiycie, ostomiyli, cemu się tak stało ?

Bo w tym towarzystwie baby brakowało.

(...)Cóz mogła Maryja w swoim świętym stanie

Zrobić, ba spocyna na pochniącym sianie,

Bo Józef, choć święty, ale – jak to chłopy-

Zamiast znaleźć izbe, powiód Jom do sopy.

(...) Janieli, choć zawse w sukniak malowani,

ale imionami chłopskimi nazwani,

totyz cysto chłopski pomyślunek mieli

i kogo obudzić wartko polecieli?

Akusierke jakom? Cy zielarke może?

Ale ka ta co ta! Nie babe – broń Boze!

Pastyrzy, co smacnie chrapali w sałasie,

Co wiedzieli ino jak się owce pasie.

(...) Wiycie co przywlekli do sópki w prezencie?

Nie kocyk , pieluske , ba owce z jagnięciem.

Zamiast kołysecki, cy borynki mlycka ,

Przygnali barana, koźlątko i bycka.

Pono tamok zaraz śpiywać , tońcyć kcieli,

Jaz ik uspokajać musieli Janieli.

(fragmenty)

  Sposobem tworzenia dobrej poezji gwarowej okazują się być nie tylko nowe spojrzenia na znane prawdy, lecz także przedstawianie ich w oryginalny, ale prosty sposób, np. w postaci rozmowy ze świętym Michałem, w której charakterystyczną cechą jest żartobliwość:

(...) On się ze mnie śmieje:

Kijbyś chwycił Boga za palec

Ten wies, od serca

Wolnym byś był

I cy pisanie , i cy modlitwa

Juści wsytko dla Boga

Bez strachu i boleści

By ci było, hań![17]

   Jak widać, zakres możliwości refleksyjnego ujmowania językiem gwarowym w poezji jest pod pewnymi względami nieograniczony.  Ograniczoność tematyczna wynikająca z użycia języka gwarowego bywa niekwestionowaną zaletą, znika bowiem ryzyko nużącej podniosłości i leksykalnej naukowości. Szczególnie komunikatywność odbija się korzystnie na lekkości i wdzięku utworu.

Trudno uniknąć wtórności pisząc językiem gwarowym – choć pod względem zastosowania paralelizmów składniowych i powtórzeń stosowanie gwary lub stylizacja na nią daje szersze możliwości. Leksykę twórczości gwarowej rozpatruje się inaczej niż w pozostałej – nie  rażą tu powtórzenia, rymy dokładne czy schematyczność. Można powiedzieć, że integralną częścią rymowanego wiersza gwarowego są wynikające z naturalnego operowania językiem wyliczenia, użycie jakiegoś  słowa po to tylko, aby oddać  klimat potocznego sposobu mówienia na dany temat.

  Mimo, że w ostatnim czasie publikowane są wolne i białe wiersze rymowane, to w dalszym ciągu ogromną rolę pełni warstwa brzmieniowa takiej poezji. Efekt śpiewności, ale i ton zwyczajnej pogawędki. Już dawno zresztą zatarła się granica miedzy wierszem rymowanym a piosenką w języku gwarowym.

   Nie ma znaczenia, którą gwarę weźmie się pod uwagę – w każdej przejawiają się podobne tendencje – dominacja wyrazistości i retoryczności. Technika retoryczności pełni niejednokrotnie kluczową rolę i często zaważa na oryginalności utworu. Obecnie w poezji króluje leksyka w pełni gwarowa. Stylizacja na gwarę występuje rzadko i często łączy się ze stylizacją na piosenkę, tak jak w wierszu Romana Czarnieckiego:

(WRACAJ!) Hej, na Nosalu wieje! Hej!

Przymarzły dłonie do siebie, hej!

Sinieją lasy , chmury, hej!

Zakryj się miło, bo Cię przewieje, hej![18]

___________

Bibliografia

1.Wybór wierszy IX Konkursu Poezji Religijnej im. Ks. Prof. Józefa Tischnera, Ludźmierz 2001.

2. Antologia poezji. Cogito, oprac. Ludwik Janion, Warszawa 1999.

3. Roman Czarniecki, Królestwo Boże w Was jest, Ciechocinek 2004.