4 Turner Jonathan - Struktura teorii socjologicznej - CAŁOŚĆ.doc

20. Dojrzewanie tradycji I

Podejście behawiorystyczne -
Homans

□     Podejście podstawowe

□     Podstawowe zasady wymiany

□     Wykorzystanie podstawowych zasad wymiany do konstruowania wyjaśnienia

□     Od zachowania do makrostruktury

Teoria wymiany wyłoniła się jako odrębna perspektywa w socjologii na początku
lat sześćdziesiątych. Nagle część najważniejszych teoretyków amerykańskich -
np. George C. Homans, Peter M. Blau, James S. Coleman i Richard M. Emerson
- zaczęli w badaniach nad światem społecznym wykorzystywać idee zaczerpnięte
z utylitarystycznej ekonomii i behawioryzmu psychologicznego. Dla wszystkich
tych teoretyków podstawową własnością uniwersum społecznego jest wymiana
dóbr między aktorami, którzy w swoich stosunkach z innymi kierują się potrzebą
uzyskania nagród czy korzyści. W pierwszym rozdziale części poświęconej do-
jrzewaniu tradycji wymiany skupimy się na pracach Homansa, który chyba w więk-
szym stopniu niż inni teoretycy jego czasów zestroił teorię socjologiczną z proce-
sami wymiany. W następnych rozdziałach tej części zbadamy ważne prace Blaua,
Emersona, a w ogólniejszych kategoriach, ekonomiczny styl budowania teorii
w formach, jakie przybiera współcześnie. Prace wymienionych uczonych z lat
sześćdziesiątych i siedemdziesiątych uczyniły teorię wymiany jedną z najważniej-
szych i najbardziej owocnych gałęzi teorii socjologicznej.

Podejście podstawowe

Schemat wymiany Homansa pierwotnie jawił się jako reakcja polemiczna na
strukturalną analizę Levi-Straussa dotyczącą wzorów małżeństwa kuzynów prze-
ciwległych. Homans w pracy napisanej wspólnie z Davidem M. Schneiderem
zarysował tezy, które stały się potem trwałymi wątkami jego twórczości: (1) scep-
tyczny pogląd na jakąkolwiek formę teorii funkcjonalnej, (2) położenie nacisku na
zasady psychologiczne jako aksjomaty teorii społecznej i (3) koncentracja na
pojęciach teorii wymiany'.

W swej ocenie funkcjonalnej teorii wymiany Levi-Straussa Homans i Schnei-
der przeciwstawili się faktycznie wszystkiemu, co czyniło teorię Levi-Straussa

1 Zob. George C. Homans, David M. Schneider, Marńage, Authority, and Finał
Causes: A Study of Unilateral Cross-Cousin Marńage, New York 1955, Free Press.              301

Cz. IV. Rozdz. 20. Podejście behawiorystyczne - Homans

ważnym wkładem do teorii społecznej. Po pierwsze, została odrzucona koncep-
tualizacja różnych form pośredniej, uogólnionej wymiany. Konceptualizując w ten
sposób wymianę, argumentowali, że Levi-Strauss „rozmydlił jej sens". Po drugie,
zostało zakwestionowane stanowisko Levi-Straussa, iż różne formy wymiany
symbolicznie potwierdzają i integrują różne wzory organizacji społecznej, ponie-
waż „instytucja jest tym, czym jest, wyrasta bowiem z popędów lub zderzenia się
tożsamych potrzeb jednostek lub podgrup w społeczeństwie"1. W rezultacie
odrzucenia myśli Levi-Straussa Homans i Schneider argumentowali, że teoria
wymiany powinna najpierw położyć nacisk na bezpośrednią interakcję twarzą
w twarz, że musi przede wszystkim skupić się na ograniczonych, bezpośrednich
wymianach pomiędzy jednostkami i uznać, że struktury społeczne są tworzone
i podtrzymywane przez zachowania jednostek.

Prowadząc skrajną polemikę przeciwko tradycji antropologicznej, Homans
wskrzesił utylitarystyczne zainteresowania interesem własnym jednostki w sza-
tach pojęciowych behawioryzmu psychologicznego. Albowiem rzeczywiście, jak
podkreślili Homans i Schneider: „Możemy to nazwać teorią interesu własnego
jednostki, jeśli pamiętamy, że mogą być też interesy inne od ekonomicznych"2.
Jak okazało się we wczesnych latach sześćdziesiątych, teoria interesu własnego
jednostki stała się nieodłączną cechą behawiorystycznego języka Burrhusa F.
Skinnera. Biorąc pod uwagę zaangażowanie się Homansa w budowanie „teorii
aksjomatycznej, oraz jego zainteresowanie bezpośrednią interakcją twarzą
w twarz pomiędzy jednostkami, było prawdopodobnie rzeczą nieuniknioną, że
zwróci on uwagę na Skinnera i - pośrednio - na pierwszych odkrywców
behawioryzmu: Iwana P. Pawłowa, Edwarda L. Thorndike'a i Johna B. Watsona.
Bezpośrednio jednak od Skinnera zapożyczył Homans swoje nowe sfor-
mułowanie wczesnej wersji zasad behawiorystycznych3. Behawioryzm Skinnera,
odarty ze swej subtelności, utrzymuje, zgodnie ze swoją podstawową zasadą, że
jeśli zwierzę odczuwa określoną potrzebę, będzie wykonywać działania, które
w przeszłości tę potrzebę zaspokoiły. Pierwszą logiczną konsekwencją tej zasady
jest teza, iż organizmy będą unikały niemiłych doświadczeń jako kosztów
wynikających z zachowań, które prowadzą do spełnienia tej pierwotnej
potrzeby. Drugą konsekwencją logiczną jest teza, iż organizmy będą kon-
tynuować pewne zachowania jedynie dopóty, dopóki dostarczają one pożąda-
nych i oczekiwanych efektów. Trzecią logiczną konsekwencją psychologii
Skinnera jest twierdzenie podkreślające, że w miarę jak potrzeby są zaspokajane
przez określone zachowanie, zmniejsza się prawdopodobieństwo, że zwierzęta
będą przejawiały to zachowanie. Czwarte twierdzenie głosi, że jeśli w niedawnej
przeszłości zachowanie przynosiło nagrody i jeśli nagle przestało być na-
gradzane, organizm zareaguje złością i stopniowo będzie zaprzestawał za-
chowań, które pierwotnie zaspokajały jego potrzeby. Końcowa logiczna
konsekwencja utrzymuje, że jeśli jakieś zdarzenie stale występowało w tym
samym czasie, co nagradzane lub karane zachowanie, zdarzenie to stanie się
bodźcem i będzie prawdopodobnie wywoływać określone zachowanie lub jego
unikanie.

1 Ibid., s. 15. 2 Ibid.

3 George C. Homans, Social Behavior: Its Elementary Forms, New York, Harcourt

302 Brace Jovanovich, 1961 (2 wyd. 1972).

Podstawowe zasady wymiany

Zasady te zostały wyprowadzone z dokonanej przez psychologów behawio-
ralnych kontrolowanej obserwacji zwierząt, których potrzeby mogły być inferowa-
ne z reakcji na deprywacje wprowadzane przez eksperymentatorów. Chociaż
potrzeby ludzkie są daleko trudniejsze do skonstatowania niż potrzeby gołębi
laboratoryjnych i myszy i mimo że ludzie wchodzą w interakcje w grupach, co nie
poddaje się kontroli eksperymentalnej, Homans utrzymywał, że można zastoso-
wać zasady psychologii do wyjaśniania zachowania ludzkiego zarówno w pros-
tych, jak i złożonych układach grupowych. Jedno z najważniejszych rozstrzygnięć
zasad Skinnera, wiążące się z faktem istnienia ludzkiej organizacji społecznej,
polega na uznaniu, iż potrzeby są spełnione przez innych ludzi oraz że ludzie
nawzajem nagradzają się i karzą. W odróżnieniu od zwierząt Skinnera, które
jedynie pośrednio, poprzez aparaturę laboratoryjną, wchodziły w interakcje ze
Skinnerem i które miały niewielką możność nagradzania Skinnera (z wyjątkiem
być może tych sytuacji, kiedy potwierdzały jego hipotezy), ludzie nieustannie dają
i biorą lub inaczej - wymieniają nagrody i kary.

Potraktowanie zachowania ludzkiego jako wymiany nagród (i kar) pomiędzy
jednostkami wchodzącymi w interakcje prowadzi Homansa do włączenia, w zmie-
nionej formie, pierwszej zasady elementarnej ekonomii: ludzie kalkulują racjonal-
nie dalekosiężne konsekwencje swych działań rynkowych i usiłują maksymalizo-
wać swe korzyści materialne poprzez transakcje. Jednakże, jak podkreślał Ho-
mans, ta prosta zasada ekonomiczna wymaga przeformułowania:

W rzeczywistości nie zamierzamy zrehabilitować człowieka ekonomicznego. Kłopot
z nim nie polegał na tym, że był człowiekiem ekonomicznym, że stosował określone
środki dla uzyskania korzyści, lecz na tym, że był antyspołeczny i materialistyczny,
zainteresowany wyłącznie pieniędzmi i dobrami materialnymi i gotów był poświęcić
nawet swoją starą matkę, aby je otrzymać1.

Tak więc aby stać się wyjaśnieniem zachowania ludzkiego, podstawowe
założenie ekonomiczne wymagało zmiany idącej w czterech kierunkach: (1) lu-
dzie nie zawsze próbują maksymalizować korzyści; poszukują jedynie pewnych
korzyści w stosunkach wymiany; (2) ludzie nie zawsze dokonują albo dalekosięż-
nych, albo racjonalnych kalkulacji w wymianach, albowiem w życiu codziennym
„teoria gier jest dobrą wskazówką ludzkiego zachowania, lecz słabym jego
opisem"; (3) wymieniane przedmioty obejmują coś więcej niż tylko pieniądze;
chodzi też o inne dobra, takie jak uznanie, szacunek, uległość, miłość, uczucie
i inne mniej materialne wartości; (4) rynek nie jest jakimś wydzielonym obszarem
w wymianie pomiędzy ludźmi, albowiem wszystkie interakcje prowadzą do
wymiany nagród (i kar) i do wyciągnięcia korzyści.

Podstawowe zasady wymiany

Zasady psychologii Skinnera zostały przeredagowane w twierdzeniach od I do III
w tabeli 20-1. Im bardziej wartościowe działanie (III), tym częściej takie działanie
jest nagradzane (I), a im bardziej dana sytuacja przypomina inną, w której

1 Ibid., s. 79.              303

Cz. IV. Rozdz. 20. Podejście behawiorystyczne - Homans

w przeszłości działanie zostało nagrodzone (II), tym większe prawdopodobieństwo,
że działanie to zostanie podjęte. Twierdzenie IV wskazuje warunek, którego
istnienie zmusza do czasowego zawieszenia pierwszych trzech twierdzeń. Zgodnie
z zasadą wzmacniania, nasycenia lub ekonomicznym prawem użyteczności krańco-
wej ludzie ostatecznie definiują działania nagradzane jako coraz mniej wartościowe
i zaczynają podejmować nowe działania w poszukiwaniu innych nagród (ponownie
jednakże w zgodzie z zasadami wymienionymi w twierdzeniach I-III). Twierdze-
nie V wprowadza bardziej skomplikowany zespół warunków ograniczających
twierdzenia I—IV. Na podstawie obserwacji Skinnera, iż gołębie przejawiają złość
i frustrację, jeśli nie otrzymują spodziewanej nagrody, Homans wyciąga wniosek, że
ludzie będą prawdopodobnie ujawniać zasadniczo takie samo zachowanie.

Obok tych zasad Homans wprowadza „twierdzenie o racjonalności", które
jest podsumowaniem twierdzeń o bodźcu, sukcesie i wartości. Twierdzenie to
jest także zamieszczone w tabeli 20-1 ze względu na jego ważność w rzeczywis-

Tabela 20-1. Twierdzenia o wymianie

1.     Twierdzenie o sukcesie: Jeśli jakieś działanie spośród innych podejmowanych przez
jednostkę działań jest częściej nagradzane, tym bardziej jest prawdopodobne, że
jednostka podejmie to właśnie działanie.

2.     Twierdzenie o bodźcu: Jeśli w przeszłości wystąpienie określonego bodźca lub
zespołu bodźców było powodem otrzymania nagrody, to im bardziej aktualny bodziec
jest podobny do tych występujących w przeszłości, tym bardziej prawdopodobne, że
jednostka podejmie to lub podobne działanie.

3.         Twierdzenie o wartości: Im większą wartość dla jednostki ma rezultat jej działania,
tym bardziej prawdopodobne, że będzie ona podejmować to działanie.

4.         Twierdzenie o deprywacji - nasyceniu: Im częściej w niedawnej przeszłości jedno-
stka otrzymywała określoną nagrodę, tym mniej wartościowa staje się dla niej każda
następna nagroda tego samego typu.

5.     Twierdzenia o agresji-uznaniu:

5.     Jeśli działanie jednostki nie doprowadzi do otrzymania przez nią oczekiwanej
nagrody lub otrzyma ona karę, której się nie spodziewała, zareaguje gniewem;
pojawi się większe prawdopodobieństwo, że jednostka ta zachowa się agresyw-
nie. Skutki takiego działania staną się dla niej cenniejsze.

5.     Jeśli działanie jednostki przyniesie jej oczekiwaną nagrodę, a zwłaszcza jeśli
nagroda będzie wyższa, niż się spodziewała, lub nie spotka jej oczekiwana kara,
zareaguje zadowoleniem; wzrośnie prawdopodobieństwo przejawiania przez tę
jednostkę zachowania cieszącego się uznaniem. Skutki takiego działania staną
się dla niej cenniejsze.

6.         Twierdzenie o racjonalności: Wybierając między alternatywnymi działaniami jedno-
stka wybierze takie, dla którego, jak wynika z jej obserwacji, wartość rezultatu
pomnożona przez prawdopodobieństwo otrzymania go jest większa.

tej konstrukcji wyjaśnienia dedukcyjnego Homansa. Po skorygowaniu niezgrab-
nych sformułowań użytych przez Homansa w zasadzie IV jej istota polega na tym,
że: ludzie dokonują kalkulacji dotyczących alternatywnych kierunków działania.
Postrzegają lub kalkulują wartość nagród, które można by uzyskać poprzez
różnorodne działania. Jednakże modyfikują oni swą kalkulację na podstawie
doświadczeń wskazujących, w jakim stopniu prawdopodobne będzie otrzymanie
nagród. Niskie prawdopodobieństwo otrzymania wartościowych nagród będzie
304 obniżało ich dążenie do tych nagród. Z drugiej strony wysokie prawdopodobieńs-

Wykorzystanie podstawowych zasad wymiany do konstruowania wyjaśnienia

two otrzymania mało wartościowej nagrody zwiększa jej całościowy potencjał
nagradzania. Zależność ta może być zapisana za pomocą następującej formuły:

działanie = wartość x prawdopodobieństwo

Zdaniem Homansa ludzie są racjonalni w tym sensie, że chętniej podejmują takie
działania, w których spośród różnych możliwości wartość po prawej stronie
równania jest większa. Jeśli np. działanie] jest wysoko ocenione (jego wartość
wynosi, powiedzmy, 10), lecz prawdopodobieństwo uzyskania nagrody poprzez
jego podjęcie jest małe (0,20) i jeśli działcinie2 jest mniej wartościowe (jego wartość
wynosi, powiedzmy, 5), lecz prawdopodobieństwo uzyskania nagrody jest większe
(0,50) niż w działaniu,, jednostka podejmie działanie2 (ponieważ 10x0,20 = 2 daje
mniejszą nagrodę niż 5x0,50 = 2,5).

Jak przedstawiono w tabeli 20-1, Homans uważał, że podstawowe zasady lub
prawa zachowania ludzkiego mają w zamierzeniu wyjaśniać (w sensie wyjaśnienia
dedukcyjnego) wzory organizacji społecznej. Oczywiście są one w swym charak-
terze psychologiczne. Co więcej, te aksjomaty psychologiczne stanowią jedynie
ogólne twierdzenia socjologiczne, ponieważ ,,nie ma ogólnych twierdzeń so-
cjologicznych, które byłyby jako takie adekwatne dla wszystkich społeczeństw lub
grup społecznych". Jednakże fakt, że twierdzenia psychologiczne są najogólniej-
sze, nie powoduje przecież wcale, że twierdzenia socjologiczne, ustalające zależ-
ności między właściwościami grupowymi lub między właściwościami grupowymi
a jednostkowymi, są mniej adekwatne lub mniej ważne. Z drugiej strony, są to
właśnie twierdzenia wyprowadzalne z aksjomatów psychologicznych. W systemie
dedukcyjnym wywiedzionym z zasad psychologicznych widoczne są zatem wyraź-
nie twierdzenia socjologiczne.

Wykorzystanie podstawowych zasad wymiany

do konstruowania wyjaśnienia

Niestety sam Homans nigdy nie zaproponował dobrze skonstruowanego wyjaś-
nienia. Miał tendencję do odwoływania się, w sposób ad hoc, do swych ak-
sjomatów i uzgadniania ich w bardzo luźny i nieprecyzyjny sposób z prawidło-
wościami empirycznymi lub też konstruował krótkie schematy dedukcyjne w celu
zilustrowania swej strategii1. Poniżej odtworzone jest jedno z wyjaśnień Homan-
sa. Homans przyznaje, że nie jest to kompletne wyjaśnienie, lecz argumentuje, że
jest ono tak samo dobre jak każde inne wyjaśnienie istniejące w socjologii.

1 Homans był orędownikiem tej koncepcji w wielu swoich pracach, zob. np.: Social
Behavior; The Naturę of Social Science, New York 1967, Harcourt, Brace & World;
Fundamenta! Social Processes, w: Sociology, Neil J. Smelser (red.), New York 1967, Wiley,
s. 27-78; Contemporary Theory in Sociology, w: Handbook of Modern Sociology, Robert E.
Lee Faris (red.), Skokie, III. 1964, Rand McNally, s. 251-277 oraz Brin...