PRZESTĘPCZOŚĆ NIELETNICH
1) Nieletni w rozumieniu kodeksu karnego – osoby poniżej lat 17 a wśród nich:
a) Nieletni niezdolni do ponoszenia winy, a więc do popełnienia przestępstwa, lecz jedynie czynu zabronionego pod groźba kary
b) Nieletni, którzy mogą odpowiadać za popełnienie niektórych przestępstw, określonych w kodeksie karnym
2) Nieletni w rozumieniu ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich
a) Osoby w wieku do lat 18 wykazujące przejawy demoralizacji
b) Osoby, które dopuściły się „czynu karalnego” po ukończeniu 13 lat, a nie ukończyły lat 17
c) Osoby w wieku do 21 lat, wobec których orzeczono środki wychowawcze lub poprawcze
v Zachowania nieletnich wymagające reakcji sądowej: przestępstwa w rozumieniu kodeksu karnego, czyny karalne oraz zachowania świadczące o demoralizacji nieletniego
v Czyny karalne nieletnich – zachowania realizujące określone w ustawie znamiona przestępstw lub niektórych wykroczeń, popełnione przez osoby w wieku od 13 do 17 lat („czyn zabroniony pod groźbą kary”), lecz ich sprawcy nie odpowiadają przed sądem karnym – stosuje się wobec nich środki wychowawcze lub poprawcze
v Zachowania świadczące o demoralizacji nieletniego: naruszenie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego, spożywanie alkoholu lub środków odurzających, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych
v Nieletni w zasadzie nie popełniają przestępstw w rozumieniu prawa karnego, gdyż ich rozwój psychiczny nie pozwala na przypisanie im winy
v Przestępczość nieletnich obejmuje inny krąg zachowań niż przestępczość dorosłych
v Demoralizacja (nie wynikający z przyczyn chorobowych lub rozwojowych stan struktur poznawczych, prowadzący do nierespektowania norm moralnych) sprzyja łamaniu norm prawnokarnych ® zachowania wskazujące za groźbę powstania lub pogłębienia się stanu demoralizacji nieletniego traktowane są jako sygnał zwiększonego prawdopodobieństwa wystąpienia zachowań przestępnych po przekroczeniu granicy dorosłości
v Stygmatyzacja jednostki jako niemoralnej, „zepsutej”, grozi trwałym wepchnięciem jej w rolę osoby permanentnie naruszającej normy społeczne, w tym prawnokarne ® sformalizowana reakcja na zachowanie demoralizujące powinna być wyważona i ostrożna, a gdy może wystarczyć reakcja innych instancji kontrolnych (np. rodziny), należy się od niej powstrzymać. Dopiero drastyczność pojedynczego zachowania pozwala z większym prawdopodobieństwem wnioskować o stanie demoralizacji jako jego wewnętrznej przyczynie ® nawet popełnienie przez nieletniego czynu karalnego nie musi świadczyć o jego demoralizacji
v Proces wdrażania jednostki do samodzielnego i niezaburzonego funkcjonowania w społeczeństwie odbywa się w tym okresie życia, gdy psychika człowieka nie jest jeszcze w pełni stabilna. Proces ten nie przebiega bez zakłóceń, a brutalna i nieprzemyślana ingerencja może go tylko skomplikować
v Proces wdrażania jednostki do samodzielnego i niezaburzonego działania w społeczeństwie, polegający na zapoznawaniu jej z kulturą danego społeczeństwa oraz przyswajaniu przez tę jednostkę funkcjonujących w tym społeczeństwie wartości i norm
v W kulturze każdego społeczeństwa występują czynniki przeciwdziałające zachowaniom przestępnym oraz skłaniające do takich zachowań – każdy członek społeczeństwa styka się z obydwoma zespołami czynników, może zatem dojść do przyswojenia norm i wartości z każdego z tych zespołów
v Gdy przebieg socjalizacji nie wyposaża jednostki w mechanizmy pozwalające na unikanie zachowań przestępnych ma miejsce socjalizacja nieprawidłowa
v W kryminologii socjalizacja to proces nastawiony na takie ukształtowanie struktur poznawczych jednostki, aby zminimalizować prawdopodobieństwo zachowań przestępnych
v Wpływ społeczny opozycyjny wobec tak pojętego procesu socjalizacji, tj. powodujący zwiększenie prawdopodobieństwa wystąpienia zachowań przestępnych to kontrsocjalizacja (np. jeśli rodzice przekazują dzieciom skłonność do nadużywania alkoholu)
v Wiedzę i umiejętności ludzie nabywają w drodze dwóch uzupełniających się procesów: warunkowania i obserwacji
v Warunkowanie instrumentalne (sprawcze) polega na wytworzeniu takiego związku między bodźcem a reakcją, że zaistnienie określonego bodźca zwiększa prawdopodobieństwo pojawienia się określonej reakcji. Związek ten jest osiągany w wyniku skojarzenia określonej reakcji instrumentalnej z bodźcem, sygnalizującym wystąpienie nagrody (wzmocnienia) po wykonaniu tej reakcji. Gdy działania takie są odpowiednio wzmacniane (nagradzane), reakcje sprawcze mogą zostać zgeneralizowane (np. jeśli nieletni kopnął kolegę w obecności brata i został pochwalony przez niego, wzrasta prawdopodobieństwo powtórnego kopnięcia kolegi)
v Uczenie się przez obserwację – jednostka obserwująca określone zachowanie może je zapamiętać, a nawet pozytywnie oceniać, co nie oznacza, że musi się tak zachować. Tak poznane sposoby zachowania mogą pozostawać nie zastosowane aż do chwili, gdy pojawiają się bodźce mające zdolność wyzwolenia zachowania zgodnego z zapamiętanym modelem. Takie zachowanie może zostać dodatkowo wzmocnione i w ten sposób dodatkowo utrwalone. Wzmocnienie to może przyjść zarówno z zewnątrz jak i z wewnątrz (zgodność zachowania ze zinternalizowanymi normami)
v Z chwilą urodzenia człowiek znajduje się w określonym miejscu struktury społecznej, wyznaczonym przez miejsce zajmowane przez jego rodzinę, z którego może przemieścić się w inny układ strukturalny lub też pozostać w tym samym. Od zajmowanego miejsca zależą możliwości działania człowieka oraz zestaw docierających do niego informacji o społecznym świecie
v Rodzina „wprowadza” jednostkę w określone miejsce społecznej struktury oraz jest grupą zapoznającą ją ze środowiskiem społecznym i geograficznym, a także ze światem wytworów materialnych i niematerialnych tego społeczeństwa, w którym żyje
v Czynniki zewnętrzne w stosunku do rodziny: system wartości społeczeństwa, jego sytuacja polityczna i społeczno – ekonomiczna, miejsce rodziny w strukturze społecznej, zakres swobody działania jednostek, historycznie ukształtowany model rodziny
v Czynniki wewnętrzne w stosunku do rodziny: ukształtowanie ról społecznych w rodzinie, styl wychowania i klimat uczuciowy w rodzinie, osobowość członków rodziny i ich stan zdrowia, wzory zachowania w rodzinie
v Niekorzystny wpływ czynników niesprzyjających socjalizacji powoduje: rozchwianie systemu i hierarchii wartości na poziomie społeczeństwa globalnego oraz małych grup, zaburzenia systemu kontroli społecznej (zostaje ona osłabiona bądź nasilona), trudności w doprowadzeniu do zgodności między zalecanymi wartościami i normami a obserwowanymi wzorami zachowania
v Znaczenie miejsca zajmowanego przez rodzinę w strukturze społecznej ® ukształtowanie się systemu hierarchii i wartości właściwych dla danego odłamu społeczeństwa (każda klasa wytwarza własny system normatywny, pochodny wobec przyjętego w niej systemu i hierarchii wartości – w toku socjalizacji w różnych odłamach społeczeństwa wpajane są nieco inne wartości). Prawdopodobieństwo efektu negatywnego wzrasta w miarę przynależności jednostki do coraz niższych warstw społeczeństwa ® już z chwilą urodzenia prawdopodobieństwo stania się jednostką dobrze albo źle zsocjalizowaną zależy od punktu statutu
v Modele rodziny
a) Antypersonalistyczny – jednostka jest bezwzględnie podporządkowana rodzinie i od niej uzależniona ® pełna kontrola zachowań jej członków
b) Personalistyczny – związki między członkami rodziny oparte są na wzajemnym uznaniu swojej podmiotowości, związki z rodziną opierają się na silnej więzi emocjonalnej, role są elastyczne, rodzina jest „otwarta” na informacje z zewnątrz, co osłabia pielęgnowanie tradycji
c) Indywidualistyczny – rodzina jest układem nastawionym na zaspokajanie dążeń jej członków, stosunek między rodziną a jej członkami ma charakter instrumentalny, związki emocjonalne są słabe, uzależniona od środowiska, nie potrafi przetrwać przy nacisku niesprzyjających okoliczności
q W każdym z tych modeli możliwość pojawienia się wpływów kontrsocjalizacyjnych kształtuje się różnie. W modelu antypersonalistycznym niebezpieczeństwo łączy się z przejęciem przez rodzinę norm i wartości opozycyjnych w stosunku do wartości społeczeństwa globalnego. Urodzenie się np. w antypersonalistycznej rodzinie złodziei niemal eliminuje możliwość niepodjęcia rodzinnego zawodu ® przy tym modelu istotne jest, jakie wartości i normy są przyjęte w rodzinie jako grupowe. Rodzina personalistyczna przekonuje do preferowanego systemu wartości i norm. Jeśli przyjęła ona wartości opozycyjne wobec charakterystycznych dla społeczeństwa globalnego, wówczas wywiera ona silny wpływ kontrsocjalizacyjny, jednak jej otwartość pozwala łatwiej na wpływanie środowiska na jej członków, a od konkretnej sytuacji zależy, czy jest to wpływ socjalizujący czy nie. Najgorsze środowisko socjalizujące tworzą rodziny indywidualistyczne ® nietrwałość takiej rodziny, niedookreśloność ról i systemu wartości nie wyposaża jednostek w mechanizmy obronne wobec wpływów kontrsocjalizacyjnych, a może nawet im sprzyjać.
q Czynniki zewnętrzne tworzą warunki, w których przebiega socjalizacja, czynniki wewnętrzne wiążą się z bezpośrednim oddziaływaniem socjalizującym albo kontrsocjalizującym
q Ukształtowanie czynników wewnętrznych mogących mieć znaczenie kontrsocjalizujące pojawia się, gdy czynniki te w drodze warunkowania lub obserwacji prowadzą do niewłaściwego ukształtowania struktur poznawczych lub zaburzeń sfery emocjonalnej (niedojrzałość emocjonalna). Emocje to stan pobudzenia organizmu o zabarwieniu dodatnim albo ujemnym. Uruchomienie procesu emocjonalnego jest warunkiem podjęcia działania, nastawionego zawsze na redukcję, utrzymanie lub zwiększenie stanu pobudzenia ® zadaniem procesu socjalizacji jest m.in. to, aby działania nie wynikały tylko z siły i kierunku pobudzenia emocjonalnego, lecz prowadziły do jego redukcji, utrzymania lub zwiększenia w sposób zgodny z wartościami danego społeczeństwa globalnego, np. redukcja głodu nie może być osiągnięta poprzez zabieranie jedzenia słabszemu
q Ukształtowanie struktur poznawczych oraz kontrola sfery emocjonalnej są ze sobą związane, gdyż prawidłowo ukształtowane struktury poznawcze pozwalają na lepsza samokontrolę
v Niewłaściwe wykonywanie roli oznacza niepodejmowanie działań oczekiwanych przez innych członków rodziny (np. dostarczania środków utrzymania). Kolizja oczekiwań jednych członków rodziny z zachowaniem innych jej członków prowadzi do konfliktów, które wpływają ujemnie na funkcjonowanie rodziny, a w skrajnych przypadkach mogą doprowadzić do jej rozbicia. W takich przypadkach często pojawiają się zachowania nieletnich uznawane za przejaw demoralizacji
v Niewłaściwe ukształtowanie ról może być niekorzystne z punktu widzenia wykonywania funkcji rodziny oraz może godzić w socjalizacyjną funkcję rodziny. Stan taki może zaistnieć w wyniku zaburzonej struktury rodziny oraz błędnego pojmowania zadań przez jej członków ® do zaburzenia struktury dochodzi wskutek śmierci jednego z jej członków, rozpadu rodziny albo niestworzenia przez jednostki połączone więzią naturalną rodziny pełnej. Brak osoby pełniącej rolę matki lub ojca prowadzi do konieczności wykonywania tych ról przez jedną osobę, co może wywierać kontrsocjalizujący wpływ, gdyż nie pozwala dzieciom płci przeciwnej na pełną identyfikację z osobą występującą w podwójnej roli, osoba w podwójnej roli nie jest w stanie wywiązać się ze wszystkich wymagań tej roli oraz przeciążenie wynikłe z pełnienia dwóch ról może nie pozwalać na właściwe wypełnianie „własnej” roli
v Problem błędnego pojmowania swych ról poprzez osoby socjalizujące w następujących układach: błędne ustalenie związku zależności między rodzicami a dziećmi (występuje na tle zaspokajania potrzeby kontaktu emocjonalnego u dziecka, zwany potrzebą zależności – grozi mu emocjonalne odrzucenie oraz nadopiekuńczość. Błędne określenie roli opiekuna prowadzące do wychowania „rozpieszczającego”, „ochraniającego” lub „protekcyjnego” daje efekt w postaci nieprzygotowania dziecka do spełniania oczekiwań wyznaczających inne role społeczne - ucznia, kolegi itp., co grozi pojawieniem się zachowań demoralizujących, np. zaniedbania w wykonywaniu obowiązków szkolnych), pozbawienie znaczenia jednego z rodziców przez drugiego , pozostawanie jednego z rodziców w ukrytej opozycji wobec drugiego ( sytuacje te działają kontrsocjalizująco przez ekspansję modeli nieprawidłowego układu stosunków między rodzicami, które mogą w przyszłości zostać przeniesione na teren własnej rodziny lub zgeneralizowane na układy z innymi ludźmi. Kształtowane w taki sposób struktury poznawcze mogą zostać skorygowane przez inne wpływy socjalizacyjne, mogą też pozostać „nieuruchomione”. Nie muszą zatem prowadzić do pojawienia się zachowań demoralizujących, ale zwiększają szansę ich wystąpienia).
v Style wychowania w rodzinie
a) Styl opiekuńczy (staranna opieka – łagodne sankcje)
b) Styl autorytarny (staranna opieka – surowe sankcje)
c) Styl laissez – fair ( żadna lub słaba opieka - łagodne sankcje)
d) Styl chaotycznego despotyzmu (żadna lub słaba opieka – surowe sankcje)
v Świadome oddziaływanie w kierunku pożądanego ukształtowania osobowości dziecka możliwe jest wyłącznie przy silnej kontroli zachowania, gdyż tylko wtedy można w sposób zamierzony działać na rzecz wzmacniania jednych, a wygaszania innych reakcji ® tylko przy stylach opiekuńczym i autorytarnym. W każdym z tych przypadków dojść musi do odmiennego ukształtowania struktur poznawczych dziecka, gdyż różnica stosowanych środków dostarcza odmiennych doświadczeń i wytwarza inny obraz świata
v Styl laissez faire pozostawia grze przypadków kształtowanie osobowości dziecka, co zwiększa znaczenie innych środowisk socjalizujących
v Najgorsze efekty socjalizacyjne przynosi styl chaotycznego despotyzmu, w którym surowe sankcje nie są jednoznaczne z naruszeniem sprecyzowanych oczekiwań, lecz stosowane są przypadkowo ® ważną konsekwencją stosowania chaotycznego despotyzmu jako stylu wychowania może być wyuczona bezradność. Ponieważ kary stosowane są przypadkowo i to samo zachowanie może nie wywołać reakcji negatywnej ze strony dorosłych, dziecko nie wie, jakie konsekwencje wywoła określone zachowanie. Najprostsza droga do ich uniknięcia jest bierność, która łatwo może stać się wyuczoną reakcją na zagrożenie. Ponieważ każde ukierunkowane działanie niesie za sobą możliwość niepowodzenia, taka wyuczona reakcja blokuje aktywność prowadzącą do zdobycia nowych doświadczeń, staje się „wyuczoną bezradnością”, poważnie ograniczającą możliwości uczenia się.
v Klimat uczuciowy a style wychowania w rodzinie ® znaczenie stylu wychowania jest poważne ze względu na sprzężenie z klimatem uczuciowym w rodzinie
v Od klimatu uczuciowego w rodzinie zależy zaspokajanie potrzeby kontaktu emocjonalnego, od tego zaś poczucie bezpieczeństwa, co w przypadku dzieci ma węzłowe znaczenie dla ich uczenia się i rozwoju
v Właściwy klimat uczuciowy pozwala na utrzymanie silnej więzi emocjonalnej między rodzicami a dziećmi, wskutek czego rodzice stają się atrakcyjnym modelem do naśladowania (pozwala to na łatwiejszą internalizację preferowanych przez nich wartości i norm, gdyż atrakcyjność modelu jest podstawowym warunkiem uczenia się przez obserwację)
v Silna więź emocjonalna w rodzinie jest czułym instrumentem pozwalającym dawkować sankcje pozytywne oraz negatywne, co ma dwie konsekwencje: 1). więź ta stanowi źródło wzmocnień, które niełatwo zastąpić innymi środkami, 2). silna więź emocjonalna „nakierowuje” jednostki na siebie, powoduje, iż są one wyczulone na sygnały pochodzące od innej osoby, co jest istotnym elementem kontroli zachowania. Wynika stąd, że silna więź emocjonalna umożliwia skuteczną kontrolę grupy nad jednostką
v „Surowe” style wychowania łatwiej mogą doprowadzić do zaburzenia związków emocjonalnych niż style „łagodne”, gdyż styl opiekuńczy występuje na ogół łącznie z pozytywnymi, a styl despotyczny z negatywnymi związkami emocjonalnymi. Style autorytarny i laissez - faire nie łączą się z określonym klimatem uczuciowym. Pobudzanie i utrzymywanie pozytywnych związków emocjonalnych zależy od: dystansu między partnerami interakcji, częstotliwości interakcji oraz bilansu gratyfikacji („nadwyżki” nagród nad karami)
v Styl opiekuńczy prowadzi do częstych kontaktów z dzieckiem i częstego nagradzania przy rzadkich i słabych karach (dodatniego bilansu gratyfikacji), odwrotne procesy w stylu despotyczno – chaotycznym. Przy stylu laissez – faire nie występują częste i silne nagrody ani surowe kary, lecz częstotliwość interakcji jest stosunkowo niewielka – do głosu mogą dojść elementy uboczne (uprzedzenie czy dodatkowe doświadczenia społeczne rodziców i dziecka, cechy wrodzone dziecka), decydujące o natężeniu i rodzaju związków emocjonalnych.
v Rozpad rodziny jako szczególny przypadek naruszenia więzi emocjonalnej
v Rodzina jest grupą powołaną m.in. do zaspokajania potrzeb związanych z kontaktem emocjonalnym, a przy tym mającą idealne warunki do wytworzenia silnych związków emocjonalnych. Przestrzenna bliskość i wzajemne zaspokajanie potrzeb stwarzają warunki do uzyskiwania częstych nagród, działających jak wzmocnienia pozytywne. Takie obustronne nagradzające i częste interakcje dostarczają silnych pozytywnych pobudzeń, wytwarzających trwałą więź emocjonalną. Wówczas przekazywanie dziecku wartości i norm grupowych i wytwarzanie w nim pożądanych postaw jest zadaniem łatwiejszym, gdyż działa tu nie tylko mechanizm ulegania, lecz też identyfikacji i internalizacji.
v W takiej sytuacji rozpad rodziny wpływa na dziecko jak bodziec traumatyzujący o przedłużonym działaniu. Jego siła i skutki zależą od związków między rodzicami a dzieckiem oraz od okoliczności rozpadu. W przypadkach skrajnych szok psychiczny może postawić pod znakiem zapytania dotychczasowe doświadczenia społeczne dziecka i spowodować dezorganizację jego struktur poznawczych
v Utrzymująca się dłuższy czas napięta atmosfera domowa i awantury, stanowią dodatkowe przyczyny negatywnych napięć emocjonalnych – niezasłużonych kar. Łączy się z tym poczucie pokrzywdzenia, a rodzice tracą wiele ze swego autorytetu, czego konsekwencją mogą być trudności w dalszej socjalizacji dziecka, gdyż nie ma już tak pomyślnych jak poprzednio przesłanek wykorzystywania obu mechanizmów uczenia się (warunkowanie, uczenie obserwacyjne)
v Gdy rodzina funkcjonuje źle, negatywny wpływ na dziecko wywierają poprzednie traumatyzujące przeżycia i osłabione albo nawet zniesione więzi emocjonalne między rodzicami a dzieckiem. Wyjątkowo, jeśli odejście jednego z rodziców powoduje ustanie awantur i ciągłych negatywnych pobudzeń emocjonalnych, rozpad rodziny może być dla dziecka korzystny (jednak korzyść polegająca na wyborze mniejszego zła).
v Nerwica
v Ludzie dążą do zwiększenia doznań sprawiających im przyjemność, a minimalizacji doznań przykrych, lecz doznania „przykre” i „przyjemne” są sprawą indywidualną. Ludzie uczą się też unikać sytuacji niosących za sobą przykre doznania, przy czym uniknięcie przykrości działa jako tzw. negatywny bodziec wzmacniający
v Pytanie - co się stanie, jeśli bodźca wywołującego negatywne pobudzenie emocjonalne (ból, strach) nie da się uniknąć? Rezultatem tego było odkrycie mechanizmów powstawania nerwic, a także skutków tego stanu. Objawiał się on zaburzeniami somatycznymi, apatią i poważną redukcją zdolności uczenia się ® ustalenia te w odniesieniu do sytuacji nieletniego w rodzinie dostarczającej mu traumatycznych przeżyć przyczyniają się do wyjaśnienia podłoża niektórych zachowań uznawanych za przejawy demoralizacji lub za czyny karalne.
v Dziecko do pewnego wieku nie ma żadnych możliwości uniknięcia negatywnych pobudzeń emocjonalnych wywołanych przez jego rodzinę. Jego naturalne dążenie „ku” rodzicom jest systematycznie karane traumatyzującymi przeżyciami. Utrzymywanie się tego stanu prowadzi do pojawienia się reakcji neurowegetatywnych (zaburzenia łaknienia, moczenie się), jak też do rozregulowania procesów pobudzania i hamowania, co objawia się nadpobudliwością albo apatią. Rozwój uczuciowości wyższej, umiejętność emocjonalnego „współbrzmienia” z innym człowiekiem, który dokonuje się u ludzi w pierwszych kilku latach życia, zostaje zahamowany albo nawet trwale zablokowany i nie może być „uruchomiony” w wieku późniejszym.
v Dzieci w takiej sytuacji wykazują obniżoną zdolność uczenia się...
Olivkova