ŚW. JÓZEF W NAUCZANIU OJCÓW KOŚCIOŁA.pdf

KS. TOMASZ KACZMAREK

Ś W. JÓZEF W NAUCZANIU OJCÓW KO Ś CIOŁA

Idee przewodnie

W nauczaniu Ojców Kościoła wielokrotnie pojawia się postać św. Józefa, Oblubieńca

Najśw. Maryi Panny. Mówi się o nim najczęściej w kontekście chrystologicznym, co jest

zrozumiałe, gdyŜ jego osoba występuje w powiązaniu z Jezusem z Nazaretu, Mesjaszem,

Synem BoŜym, przy którym BoŜa Opatrzność go stawia jako opiekuna, zapewniającego Mu

prawne ziemskie ojcostwo, pozwalającego przez instytucję małŜeństwa zagwarantować

naturalną codzienność dla tajemnicy Najświętszej Rodziny. Ojcowie Kościoła dają

świadectwo, Ŝe Kościół od samych początków dostrzega bardzo Ŝywo obecność św. Józefa

obok Maryi, z którą w wyjątkowy sposób z woli Boga został włączony w ekonomię zbawienia

na etapie początków ziemskiej drogi Słowa Wcielonego. Są to wypowiedzi stosunkowo

liczne, zaczynając od autorów II wieku, by przejść stopniowo do przedstawicieli wielkiej

patrystyki. Pewną ilustracją problematyki moŜe być antologia tekstów patrystycznych,

łacińskich i greckich, opublikowana w latach 1955-1962 przez Guy-M. Bertranda na łamach

“Cahiers de Josephologie” (z. 3-10), zestawiająca chronologicznie główne źródła patrystyczne

z okresu pierwszych siedmiu wieków – tak Ojców Kościoła, jak i innych staroŜytnych

autorów chrześcijańskich – dotyczące św. Józefa.

MoŜna powiedzieć, Ŝe trzy pierwsze wielki mówią o św. Józefie przede wszystkim

przy okazji innych fundamentalnych tematów, jak choćby dziewiczych narodzin Chrystusa.

Dopiero w wieku IV i V na Wschodzie tacy Ojcowie, jak: Efrem, Jan Chryzostom, Cyryl

Aleksandryjski, a na Zachodzie – Hieronim, Augustyn, Piotr Chryzolog rozwiną dojrzałą myśl

teologiczną o misji Józefa. MoŜna dodać, Ŝe Ojcowie Kościoła zawsze pozostawali w

zdecydowanej opozycji do róŜnych linii nauczania, które nie mają wyraźnego oparcia w

tradycji ewangelicznej, Ŝeby wspomnieć tytułem przykładu polemiki z kierunkami

gnostyckimi czy potraktowanie z duŜym dystansem chrześcijańskiej literatury apokryficznej.

Oddzielnym zupełnie zagadnieniem mógłby być obraz Józefa według tekstów

apokryficznych, przy czym nie chodzi tu o pisma wywodzące się z kręgów gnostyckich. Są

one świadectwem przekonań róŜnych środowisk chrześcijańskich w II i III wieku, szukających

wzbogacenia ziemskiego obrazu Chrystusa, przybierające formę “budującej”, barwnej i

bardzo swobodnej wizji oŜywiającej uczucia religijne. W tym kontekście pojawia się równieŜ

św. Józef jako oblubieniec Maryi, przybrany ojciec Jezusa, jego opiekun i wychowawca.

MoŜna tu wskazać choćby Protoewangeli ę Jakuba , tekst judeo-chrześcijański z końca II

wieku, który pragnie przedstawić postać Maryi i bronić jej dziewiczego macierzyństwa przed

zarzutami ze strony kręgów Ŝydowskich i greckich, czy Ewangeli ę dzieci ń stwa , zwaną

równieŜ Ewangeli ą Tomasza , tekst z II wieku. Ewangelia dzieci ń stwa , mimo pewnego

zabarwienia gnostyckiego i bardzo swobodnego rozwijania nadzwyczajności, róŜnych

cudownych wydarzeń w Ŝyciu małego Jezusa, było pismem niezwykle popularnym w

staroŜytności chrześcijańskiej. 1

Celem niniejszego artykułu jest zasygnalizowanie problematyki józefologicznej w

patrystyce. Będzie to wskazanie kluczowych tematów józefologicznych, jakie pojawiły się w

myśli patrystycznej, a nie ich szczegółowe opracowanie. Wydaje się, Ŝe do takich tematów

1 Ewangelia dzieci ń stwa , 5,3 – wersja grecka A. Wydanie polskie: Apokryfy Nowego Testamentu. Ewangelie

apokryficzne , t. 1, Lublin 1980, s. 258-264.

naleŜą następujące: 1) podwójna genealogia św. Józefa, 2) małŜeństwo i dziewictwo św.

Józefa, 3) wątpliwości Józefa, 4) związek małŜeński Józefa i Maryi, 5) dziewicze poczęcie

Jezusa a czystość obydwojga świętych małŜonków, 6) przybrane ojcostwo Józefa, 7) Józef w

historii zbawienia, 8) wyjątkowe przymioty Józefa. 2

1. Kwestia podwójnej genealogii

Genealogie Józefa przedstawione u Mateusza (1, 1-17) i Łukasza (3, 23-38) po ich

zestawieniu razem przejawiają pewne rozbieŜności. Pojawiają się m.in. dwie róŜne postaci

jako ojcowie Józefa: Heli i Jakub. Ten moment był od samego początku zauwaŜany przez

staroŜytnych egzegetów. Nigdy jednak nie mówili oni o sprzeczności między dwoma

relacjami ewangelistów. Przy rozwiązaniu tej kwestii Ojcowie często odwołują się do tradycji

przytaczanej przez Juliusza Afrykańczyka, oficera wojsk przybocznych Septymiusza Sewera,

organizatora jego biblioteki w Rzymie, a jednocześnie pierwszego chronografa

chrześcijańskiego.

Szerzej tę sprawę przybliŜa Euzebiusz z Cezarei, przytaczając w Historii ko ś cielnej

obszerne części wspomnianego listu, traktując go jako ilustrację równieŜ swojego

przekonania. Juliusz wyjaśnia problem w świetle prawa lewiratu (Pwt 25, 5-10), odwołując

się dla przykładu do historii róŜnych rodów w Izraelu. To właśnie prawo znalazło

zastosowanie w przypadku ojcostwa Józefa: Jakub był męŜem wdowy po swoim bracie

Helim, zmarłym bezdzietnie. Jakub ją pojął, by wzbudzić potomstwo dla rodu. W taki sposób

Józef został naturalnym synem Jakuba, a Helego według prawa. 3

Taką interpretację przejmują szeroko Ojcowie wschodni i zachodni, Ŝeby wskazać dla

przykładu choćby Grzegorza z Nazjansu 4 i Eustachiusza z Antiochii. 5 Hieronim w traktacie O

sławnych m ęŜ ach zamieszcza notę: “W drugim liście do Arystydesa Juliusz obszernie

rozprawia na temat rozdźwięku ( diaphonia ) zachodzącego w genealogii Zbawiciela między

Mateuszem a Łukaszem”. 6 Augustyn zanim poznał pisma Euzebiusza z Cezarei, opowiadał

się za hipotezą adopcji. 7 Wychodził on z załoŜenia, Ŝe obydwaj ewangeliści mają rację. Skoro

tak, to w grę wchodzi adopcja: po śmierci Helego osierocony Józef został adoptowany jako

syn przez Jakuba. Tak przeto jeden i drugi jest ojcem Józefa, gdyŜ natura ojcostwa polega

zarówno na przekazaniu Ŝycia, jak i na “rodzeniu przez uczucie miłości”, bez którego nie ma

moŜliwości dojścia do pełni człowieczeństwa. Później jednak Augustyn przychylił się do

rozwiązania przekazywanego przez Euzebiusza. 8

Od połowy IV wieku u autorów łacińskich uczestniczących w obronie ortodoksji w

czasie kontrowersji trynitarnej, gdy chodzi o spojrzenie na osobę Józefa, moŜna zauwaŜyć

tendencję do głębszego odczytywania tej postaci w porównaniu z dotychczasowym

przedstawianiem go, tj. gdy skupiano uwagę na Józefie w kontekście zaślubin Maryi, opieki

nad Świętą Rodziną, przybranego ojcostwa. W klimacie interpretacji “duchowej”,

alegoryczno-typologicznej tekstów biblijnych, teraz dąŜy się do moŜliwie pełniejszego

ukazania jego misji, ściśle złączonej z tajemnicą Chrystusa. Dostrzec to moŜna zwłaszcza u

Zob. Guy-M. Bertrand, S. Joseph chez les Péres de l’Eglise , w: Dictionnaire de spiritualité ascétique et

mistique , t. 8, s. 1301-1308.

3 Historia ko ś cielna , I, 7; Sources chrétienne (SCh), t. 31, 25-29.

4 Poemata dogmatica ; Patrologiae cursus completus. Series Graeca (PG), t. 37, 481-483.

Komentarz do Hexahemeronu ; Patrologia syriaca , t. 18, 771.

6 De viris illustribus , 63.

7 Contra Faustum , III, 1-4; Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum (CSEL), t. 25, 261-266; De

consensu evangelistarum , II, 3,5-7; CSEL 43, 84-88.

Retractationes , II, 7; CSEL 36, 139-140.

Hilarego z Poitiers i u AmbroŜego. I tak, dla biskupa z Poitiers podwójna genealogia Józefa

wskazuje na podwójną godność: królewską i kapłańską, która najpełniej okaŜe się w Jezusie

Chrystusie, odwiecznym królu i kapłanie. Jako przybrany ojciec ziemski Jezusa, gwarantujący

mu wobec Prawa synostwo, przekazuje mu rodowe dziedzictwo królewskie i kapłańskie.

Bowiem linia pochodzenia od Jakuba, co uwydatnia Mateusz, stawia go “w porządku sukcesji

królewskiej”. Połączenie natomiast w sobie dziedzictwa rodowego po linii Helego dawało mu

uczestnictwo w rodzie kapłańskim. 9

Św. AmbroŜy z Mediolanu dostrzega w podwójnej genealogii Józefa jeszcze inny

aspekt: zwiera ona w sobie w jakiś sposób odniesienie do zapowiadanej w przyszłości

nieśmiertelności – zmartwychwstania potomstwa z Ludu wybranego, co dokona się za sprawą

“brata” z tegoŜ Ludu, który narodzi się “nie według ciała, ale według czystości łaski”. 10

2. Mał Ŝ e ń stwo i dziewictwo Józefa

Aby bardziej przekonująco naświetlić dziewicze narodzenie Jezusa oraz nieistnienie

współŜycia małŜeńskiego między świętymi Oblubieńcami, jak równieŜ by rozwiązać kwestię

“braci Jezusa”, niektóre apokryfy sugerują wcześniejsze małŜeństwo Józefa. 11 W ten sposób z

tego małŜeństwa mieli by narodzić się “bracia Jezusa”. Według apokryficznego tekstu Historii

Józefa rzemie ś lnika Józef miałby poślubić Maryję juŜ jako 90-letni wdowiec, co z natury

gwarantowało wstrzemięźliwość od poŜycia małŜeńskiego z Matką Jezusa. Chodziło w tym

wszystkim, by odsłonić tajniki węzła małŜeńskiego Maryi i Józefa. Te bardzo swobodne

wyobraŜenia, które nie współbrzmią z danymi Ewangelii, mimo wszystko znajdowały echo w

tradycji ludowej. Mają one równieŜ pewne ślady w ikonografii i poboŜności Średniowiecza;

doszukać się ich moŜna takŜe w tradycji wschodniej.

O tych opiniach wspomina Orygenes w swoim Komentarzu do ewangelii Mateusza . 12

W notach o fragmentach z Ewangelii Piotra o męce i zmartwychwstaniu oraz wspomnianej

Protoewangelii Jakuba , mówiącej o “braciach Jezusa” wywodzących się z rzekomego

pierwszego małŜeństwa Józefa, Orygenes podkreśla, Ŝe autorzy wspominanych tekstów

kierowali się zamiarem uzasadnienia dziewictwa Maryi podczas jej małŜeństwa z Józefem.

MoŜna przypuszczać, Ŝe z pewnym uznaniem sięgają do tych hipotez Klemens

Aleksandryjski 13 i Cyryl Aleksandryjski. 14

Ojcowie łacińscy są na ogół duŜo bardziej powściągliwi w przyjmowaniu takich

opinii. Jedynym chyba wyjątkiem wydaje się tu być Hilary z Poitiers. 15 Pozostali

zdecydowanie, albo implicite , odcinają się od stwierdzeń z apokryfów. Hieronim w

zakończeniu do polemicznego traktatu z prezbiterem rzymskim Helwidiuszem formułuje

bardzo jasne stanowisko, o którym moŜna powiedzieć, iŜ jest stanowiskiem Kościoła

łacińskiego: “Skoro przyjmujemy to, co mówi Pismo, musimy odrzucić to, czego tam nie ma.

[...] Moglibyśmy rozwaŜać, Ŝe Józef miał więcej Ŝon, z których narodzili się “bracia Pańscy”.

To jednak z pewnością jest tylko czystym domysłem, jak obawiam się, bardziej

podyktowanym zuchwałością niŜ duchem poboŜności. [...] Dopóki nie moŜna znaleźć u

Świętego rozwiązłości i tego, Ŝe mogło zostać napisane w Piśmie, iŜ Józef miał jeszcze inną

9 Por. Commentarium in Matthaeum , 1,7; Patrologiae cursus completus. Series Latina (PL), t. 9, 918.

10 Expositio in Lucam , 3, 15; CSEL 32, 108-109.

11 Zob. Protoewangelia Jakuba , IX, 27; Historia Józefa rzemie ś lnika , XIV.

Commentarium in Matthaeum , 1, 4; PL 9, 922

Commentarium in Matthaeum X; SCh 161, 214-221.

13 Zob. Hypotyposis in Judae epistolam ; Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten drei

Jahrhunderte (GCS), t. 3, 206-207.

14 Zob. In Johannis evangeliam , 4, 5; PG 73, 636.

Ŝonę, gdy chodzi o jego odniesienie do Maryi musimy patrzeć na niego raczej jako na jej

opiekuna, a nie męŜa. Pozostaje przeto stwierdzić, Ŝe ten, który zasłuŜył na miano ojca Pana,

przebywając z Maryją pozostał w stanie dziewictwa”. 16

Maksym z Turynu mówi o Józefie jako o młodym męŜu ( iuvenis ). 17 Piotr Chryzolog

przypisuje z kolei rodzicielstwo “braci Pańskich” Kleofasowi i jego małŜonce “drugiej

Maryi”. 18 MoŜna by tu jeszcze odnotować dość powściągliwą uwagę Augustyna: Jacobus

Domini frater, vel ex filii Joseph de alia uxore, vel ex cognatione Mariae matris eius debet

intellegi . 19

3. W ą tpliwo ś ci Józefa

Gdy chodzi o kwestię poślubienia Maryi przez Józefa, Ojcowie Kościoła ukazują go jako

człowieka, który w zupełnie niespodziewany sposób stanął wobec podwójnego dylematu: co

oznacza ta niezrozumiała sytuacja, w jakiej się znalazł – pomyłkę, czy tajemnicę, oraz

dręczące go pytanie: jak z niej wyjść – oddalić Maryję, czy ją przyjąć? (Mt 1, 18-25).

Pojawiają się wypowiedzi Ojców, Ŝe Józef mógł oceniać Maryję jako winną albo jako ofiarę

przemocy ze strony kogoś niegodziwego. 20 Na tym tle jeszcze bardziej ukazuje się godna

podziwu wielkość “męŜa sprawiedliwego” (Mt 1, 19), który choć nie rozumiał, co mogło

zajść, w Ŝaden jednak sposób nie chciał dopuścić do wystawienia Maryi na zniesławienie, a

zwłaszcza na okrutną karę dyktowaną przez Prawo. Zdecydował się przeto, Ŝeby ją

potajemnie opuścić i tym samym przyjąć na siebie niesławę i domniemaną winę. 21 Sprawił w

ten sposób, Ŝe wierność prawu Ŝydowskiemu nie stała się okrucieństwem wobec Maryi, a

dobroć ugruntowana bliskością Boga wydała u Józefa owoce w postaci roztropności. 22

Podsumowując taki tok rozumowania, Piotr Chryzolog stwierdza: Joseph ergo merito iustus,

quia pius; et pius quia iustus. Denique dum pietatem cogitat, crudelitate caruit: dum causam

temperat, iudicium custodivit; dum vindictam differat, crimen evasit; dum refugit

accusatorem, fugit sententiam . 23

Hieronim, 24 a zwłaszcza Piotr Chryzolog 25 uwaŜają, Ŝe postępowanie Józefa dyktowane

jest mimo wszystko pełnym zaufaniem do Maryi. W przekonaniu Efrema sama Maryja wyszła

temu naprzeciw, starając się w jakiś sposób podprowadzić Józefa do swej tajemnicy, tak iŜ jej

oblubieniec “zrozumiał, iŜ chodzi tu cud BoŜy”. 26 Istnieją teŜ opinie, Ŝe Józef albo przez

intuicję, albo przez objawienie ponadnaturalne doszedł częściowo do poznania tajemnicy.

Czując się jednak niegodnym do uczestniczenia w niej w tak bliski i osobisty sposób,

zdecydował się opuścić Maryję. 27 Wszyscy jednak są zgodni, Ŝe wątpliwości Józefa znikają,

kiedy dociera do niego przesłanie od wysłańca BoŜego: “Przed ostrzeŜeniem ze strony anioła

16 De perpetua virginitate Beatae Mariae adversus Helvidium , 19; PL 23, 203.

Sermo 53 ; PL 57, 639.

Sermo 48 ; PL 52, 325.

19 In epistulam ad Galatas , 8; CSEL 84, 63.

20 Justyn, Dialog z ś ydem Tryfonem , 78; PG 6, 657; Jan Chryzostom, Komentarz do ewangelii Mateusza , 4,

4-6; PG 57, 43-47.

Por. Augustyn, Sermo 51 , 6, 9; PL 38, 338.

22 Piotr Chryzolog, Sermo 145: De generatione Christi ; PL 52, 588.

23 TamŜe.

24 Cammentarium in Matthaeum , 1; Corpus christianorum seu nova Patrum collectio. Series Latina (CCL)

77, 6-11.

25 Sermones 145, 146 ; PL 52, 588-594.

26 Diatessaron, in Matthaeum , 1, 19; Corpus scriptorum christianorum orientalium (CSCO), t. 145, 2, 1-5;

17-19.

Euzebiusz, Quaestions evangelicae , 1, 3; PG 22, 884.

zamierzał opuścić Maryję jako winną, później jednak w całym zaufaniu i bez Ŝadnej

wątpliwości co do jej dziewictwa, wypełnił polecenie anioła”. 28 “Kiedy poznał tajemnicę,

dodając wiarę do słów anioła, i rozumiejąc, Ŝe Emmanuel narodzi się z dziewicy, [...] Józef

juŜ nie zerwie więzi zaślubin, pragnąc stać się równieŜ ze swej strony sługą tej tajemnicy”. 29

4. Mał Ŝ e ń stwo Józefa i Maryi

U niektórych Ojców Kościoła moŜna dostrzec jakby zakłopotanie odnośnie do tego, jak

naleŜy pojmować związek małŜeński Józefa z Maryją. W epoce herezji chrystologicznych

trzeba było przede wszystkim unikać popadnięcia w przekonanie o współŜyciu cielesnym, a z

drugiej strony nie moŜna było negować prawdziwości tego małŜeństwa. Ojcowie łacińscy

przyjmują tu zdecydowane stanowisko, którego wyrazem moŜe być m.in. wypowiedź

AmbroŜego: Nec te moveat quod frequenter Scriptura coniugem dicit: non enim virginitatis

ereptio, sed coniugii testificatio, nuptiarum celebratio declarantur . 30 Augustyn jeszcze

bardziej podkreśla konsekwencje tej opatrznościowej sytuacji, ukazując ten związek jako

model pary oblubieńczej nie prowadzącej poŜycia cielesnego: “to małŜeństwo jest zresztą tym

prawdziwsze, im bardziej czyste”. Rzeczywistość małŜeństwa bowiem bardziej czerpie swą

moc z więzi duchowej oblubieńców, niŜ ze współŜycia cielesnego. 31

Ojcowie szukają jednocześnie odpowiedzi, dlaczego mimo dziewiczego poczęcia

Maryja musiała mieć oblubieńca. Racje płyną za strony samego Słowa i równieŜ ze strony

Maryi. Orygenes, podejmując myśl Ignacego Antiocheńskiego z jego Listu do Ko ś cioła w

Efezie (19, 1), stwierdza, Ŝe w zamiarach BoŜych było ukryć dziewicze poczęcie Jezusa przed

księciem tego świata. 32 Wielu Ojców podejmuje tę myśl, dodając, Ŝe naleŜało takŜe tę

tajemnicę ukryć przed śydami, aby respektować “czas” objawienia i aby nie dopuścić, aby

Maryi mogło przydarzyć się coś złego. To ona sama miała potrzebę posiadania świadka

swojego posłannictwa, a Jezus opiekuna i wsparcia. 33

Jeszcze głębiej wnika w kwestię Piotr Chryzolog. Pisze on, Ŝe w BoŜych zamiarach to

małŜeństwo było przewidziane, aby pod osłoną instytucji rodziny, pełnej według prawa,

mogła w ciszy rozpoczynać się “tajemnica Chrystusa”, mimo przeszkód i niezrozumienia ze

strony ludzi oraz zawiści szatana. “Dlatego Bóg przewidział dla Maryi oblubieńca i sam

sprawił, Ŝe ich wspólnota przybrała formę małŜeństwa, aby ukryć tajemnicę, uchronić znak,

osłonić dziewicze poczęcie, by nie dać miejsca przestępstwu, aby zwieść sroŜącego się

podstępami [szatana]. Choć Chrystus był przeznaczony na śmierć, to jednak jeŜeliby został

zabity jeszcze w łonie matki [w przypadku dopełnienia wyroku prawa na Maryi], ta

przedwczesna śmierć usunęłaby Tego, który przyszedł dla naszego zbawienia”. 34

Beda Venerabilis, jeden z wielkich przewodników duchowych chrześcijaństwa

zachodniego VIII wieku, w innym jeszcze sformułowaniu przypomni taką właśnie tradycję

mówienia o tajemnicy małŜeństwa świętych Oblubieńców: “Trzeba było, aby Błogosławiona

Maryja miała oblubieńca, który będzie najpewniejszym świadkiem jej dziewictwa i

najwierniejszym Ŝywicielem naszego Pana i Zbawiciela. Ów oblubieniec-ojciec złoŜy za to

AmbroŜy, De institutione virginis , 5, 39-40; PL 16, 315-316.

29 Teodoret z Ancyry, Homilia 5, 7; “Orientalia christiana periodica” (1960), 299.

30 Commentariuim in Lucam , 2, 5; SCh 45, 74.

31 Sermo 51 , 10.13.16; PL 38, 342,344-346; Conta Faustum , 23, 8; CSEL 25, 73; De nuptiis et

concupiscentia , 1, 12; CSEL 42, 224

32 Expositio evang. secundum Lucam , 6,45; SCh 87, 144-146.

33 Euzebiusz z Cezarei, Quaestiones evangelicae , 1, 2; PG 22, 881-884; takŜe: AmbroŜy, Expositio in

Lucam , 2, 2; SCh 45, 71n.; Hieronim, In Matthaeum , I, 1; PL 26, 23n.

Sermo 146: De Joseph sponso ac sponsa matre ; PL 52, 594.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: