Programy usprawniania pamięci i uwagi.doc

PROGRAMY USPRAWNIANIA PAMIĘCI I UWAGI

Joanna Monikowska

Studia magisterskie uzupełniające

II rok - pedagogika ogólna.

Charakteryzując ludzką pamięć często podkreśla się, że jest ona jednym z najważniejszych mechanizmów rejestrowania doświadczeń, ich przetwarzania i przechowywania, a następnie odtwarzania, gdy zajdzie taka potrzeba. Jest procesem magazynowania informacji. Zjawisko pamiętania składa się z dwóch odrębnych procesów – kodowania, czyli magazynowania informacji oraz odtwarzania, czyli przypominania ich sobie w późniejszym okresie. Wielu naukowców zwraca uwagę na silny związek procesów zapamiętywania i uczenia się – nie sposób więc oddzielić od siebie te dwa procesy. Dostrzegamy między nimi następujące podobieństwa:

·         obydwa procesy rozpoczynają się od nabywania doświadczeń

·         umysłowe opracowywanie reprezentacji w obu procesach jest podobne – w procesach zapamiętywania polega na wprowadzeniu reprezentacji do pamięci przemijającej lub trwałej, zaś w procesie uczenia się reprezentacje są włączane w system wiedzy o sobie i otoczeniu

·         końcowy efekt obu procesów jest podobny – są to reprezentacje zawierające wiedzę o otaczającym świecie i o sobie samym

Zarówno proces uczenia się, jak i proces zapamiętywania realizowany jest na poziomie:

·         gromadzenia i przechowywania w umyśle wiedzy, obejmującej ciągi czynności, dzięki którym możliwe jest skuteczne działanie i sprawne rozumowanie, w tym także zapamiętywanie przez powtarzanie, kojarzenie w czasie i przestrzeni, wyłuskiwanie informacji i wiązanie ich ze sobą

·         budowania i przechowywania w umyśle wiedzy, która obejmuje wiadomości, pojęcia, wiersze, schematy graficzne

Trudno jest także oddzielić zakres aktywności intelektualnej od funkcjonowania uwagi, ponieważ procesy uwagi, tak, jak procesy zapamiętywania i uczenia się obejmują gospodarowanie zasobami poznawczymi.

Pamięć jest bardzo ważnym elementem funkcjonowania człowieka. Bez zapamiętywania nie jest możliwa nie tylko nauka, ale i samodzielna egzystencja. Podobnie jak ciału nie sposób obejść się bez pożywienia, tak i mózg potrzebuje informacji, które docierają poprzez zmysły. Pamięć jest niezbędna do właściwego gospodarowania tymi informacjami.

Tony Buzan wymienia następujące rodzaje pamięci:

·         PAMIĘĆ IKONICZNA – jest fotograficzną formą pamięci i trwa bardzo krótko – do jednej sekundy. Używana jest np. przy grach komputerowych, gdy na ekranie na chwilę pojawia się i znika jakiś punkt.

·         PAMIĘĆ  KRÓTKOTERMINOWA – to natychmiastowa pamięć służąca do odbioru informacji wzrokowych i słuchowych trwająca kilka sekund. Jej pojemność wynosi do siedmiu pozycji.

·         PAMIĘĆ DŁUGOTERMINOWA – jest to podstawowy rodzaj pamięci, który używany jest w procesach uczenia się i studiowania. Informacje zawarte w tej pamięci są potencjalnie dla nas dostępne ( potencjalnie, dlatego, że dostępność ich zależy od metody zapamiętywania ).

Edyta Gruszczyk – Kolczyńska mówi także o innym rodzaju pamięci, którym jest:

·         PAMIĘĆ SENSORYCZNA. Jest ona związana z systemami percepcyjnymi, które przekształcają bodźce na reprezentacje percepcyjne. Dotyczy to doświadczeń dotykowych i przestrzennych, smakowych i węchowych, wzrokowych i słuchowych oraz doznań informujących o stanach, takich, jak odczucie bólu, zmęczenia, głodu itp. Z otoczenia dochodzi do człowieka więcej bodźców, niż jest w stanie objąć uwagą, przetworzyć i zakodować w pamięci. Większość z nich znika po chwili, a tylko niektóre zatrzymywane są na dłużej – zależy to od ekonomii życiowej i mechanizmów selekcyjnych – jedne bodźce zostają uznane za znaczące, inne zaś za nieprzydatne. Efekty zapamiętywania zależą więc od tego, jakie bodźce człowiek uznał za na tyle ważne, by zatrzymać je w pamięci, czy zatrzymał je w pamięci przemijającej na tyle długo, by można je było spożytkować oraz w jaki sposób radzi sobie z organizacją dostrzeganych informacji.

Nie ma wątpliwości co do tego, że dzieci zapamiętują to, na co zwracają uwagę, niezależnie od tego, w jakim stopniu czynią to intencjonalnie czy też mimowolnie. Uwaga bowiem jest umiejscowiona w systemie pamięci przemijającej i w systemie pamięci trwałej. Do głównych funkcji uwagi należy:

·         utrzymywanie gotowości poznawczej

·         selekcja docierających bodźców

·         gospodarowanie zasobami poznawczymi przy realizacji różnych zadań ( w tym także pamięciowych )

To, w jakim miejscu i w jaki sposób zadziała uwaga uzależnione jest od sytuacji oraz typu zadania, które chcemy zrealizować. Ważną rolę odgrywa także motywacja  i świadomość tego, w jaki sposób należy zorganizować informacje, by osiągnąć cel, dlatego procesy uwagi można rozpatrywać także z punktu widzenia gospodarowania zasobami poznawczymi. Dzięki temu możliwe jest zajmowanie się więcej niż jedną czynnością oraz świadome przenoszenie uwagi z jednego obiektu na drugi. Te właściwości uwagi nazywane są pojemnością i podzielnością.

Już w czasach starożytnych pojawiały się przekazy Greków o ludziach zadziwiających swych współczesnych nadzwyczajną pamięcią., Potrafili oni zapamiętywać i wymieniać setki dat, liczb, nazwisk, twarzy; byli w stanie dokonywać niezwykłych pamięciowych wyczynów. W większości ludzie ci stosowali się do specjalnych metod zapamiętywania zwanych mnemotechnikami. Już wtedy uświadomiono sobie, że metody pozwalające na łatwiejsze i szybsze przyswajanie informacji oraz znacznie dłuższe ich przechowywanie, wykorzystują naturalne zdolności mózgu. Starożytni Grecy przywiązywali tak wielką wagę do roli pamięci w życiu, że oddawali jej cześć jako bogini Mnemozynie. To właśnie od jej imienia pochodzi termin "mnemonika", rozumiany jako zbiór technik pamięciowych. W ówczesnej Grecji członkowie Rady Starszych, a później senatorowie w starożytnym Rzymie posługiwali się tymi metodami, aby wywrzeć wrażenie przede wszystkim na plebsie i politykach, imponować im fenomenalnymi możliwościami własnej pamięci. Na długo zanim odkryto fizjologię funkcjonowania lewej i prawej półkuli mózgu, Grecy intuicyjnie rozumieli, że pamięcią doskonałą rządzą dwa podstawowe czynniki, mianowicie wyobraźnia i skojarzenia. W dzisiejszych czasach wiele się robi, i to niestety skutecznie, aby ograniczyć pracę naszej wyobraźni, zahamować jej rozwój; w konsekwencji bardzo niewiele wiemy o naturze myślowych skojarzeń. Natomiast Grecy podkreślając ogromną rolę tych dwóch fundamentalnych składników naszego myślenia otworzyli nam drogę do niezwykle skutecznego doskonalenia pamięci. Stosowanie zasad zapamiętywania cieszy się dziś ogromną popularnością i uznaniem.  Możliwe do uzyskania rezultaty są zadziwiające, a wybór technik bardzo duży.

Od pierwszych lat nauczania szkoła ma za zadanie kształtować u uczniów system wiadomości i umiejętności. Dąży się przede wszystkim do tego, aby uczniowie zapamiętali jak najwięcej z tego, o czym była mowa na lekcjach i z tego, co zawarte jest w podręcznikach. Nauczyciele kontrolują efekty edukacyjne – oceniają uczniów na podstawie tego, na jakim poziomie opanowali określone wiadomości i umiejętności. Ponieważ wiedzy przekazywanej przez nauczycieli i znajdującej się w podręcznikach szkolnych jest coraz więcej, uczniowie zmuszeni są zapamiętywać z roku na rok coraz więcej informacji.

Rodzice posyłają dziś dzieci do szkół charakteryzujących się wysokim poziomem nauczania, a co za tym idzie dużymi wymaganiami nauczycieli. Zależy im bowiem na tym, aby ich dzieci miały lepsze perspektywy na dalszych etapach kształcenia. Dlatego też coraz większą popularnością cieszą się różnego rodzaju treningi pamięci, które służą rozwijaniu zdolności skupiania uwagi i uczą biegłości w stosowaniu mnemotechnik. Do najpopularniejszych należą:

·         techniki lokalizacji informacji

·         łańcuszkowe metody skojarzeń

·         zakładkowe metody pamięci

·         układanie łatwo wpadających w ucho żartów i rymowanek

·         różne sposoby szyfrowania informacji

Mnemotechniki polegają na łączeniu informacji, które wcześniej nie były ze sobą powiązane. W jednej z takich metod na początku treningu należy zapamiętać przez intensywne powtarzanie sztywne matryce przydatne do lokalizowania tego, co trzeba zapamiętać. Może to być ciąg słów – haków, na których można po kolei zawieszać informacje. Hakami mogą być kolejne liczby dziesiątkowego układu pozycyjnego, oznaczenia nut tworzących gamę itp. Następnie uczy się, jak za pomocą wizualizacji i skojarzeń można połączyć nowe informacje ze słowami – hakami. Dobrze jest zadbać o to, by te skojarzenia były śmieszne lub dziwaczne, bo wtedy lepiej zapadną w pamięć. Haki to technika rozszerzająca możliwości pamięciowe. Osiąga się to poprzez odpowiednią organizację przyswajanego materiału oraz przez posługiwanie się wyobraźnią przy zapamiętywaniu . Pierwszym krokiem jest stworzenie słów-haków. Każde takie słowo posiada swój numer porządkowy. Pomocne w zapamiętaniu są odpowiednie przeźrocza ilustrujące słowa-haki. Pierwsze dziesięć z nich zostało tak dobranych, iż wyobrażenie danego haka ma podobny kształt do liczby porządkowej, którą reprezentuje (np. jedynka ma kształt podobny do świecy, dwójka przypomina łabędzia, itd.). Jest to tak zwany system konturowy. Druga dziesiątka haków oparta jest na systemie fonetycznym, bowiem pierwsza litera słowa – haka jest taka sama jak pierwsza litera danej liczby porządkowej (np. jedenaście — jacht, dwanaście — duch itd.). Następny krok to trwałe przyswojenie słów – haków w podanej kolejności. Zapamiętuje się przy tym już nie słowa, ale obrazy – przedmioty, zwierzęta i postaci reprezentujące poszczególne haki. Obrazki na przeźroczach stanowią jedynie punkt wyjścia do utworzenia indywidualnych wyobrażeń haków. Obraz haka, którym należy się posługiwać powinien być barwny, wyrazisty, dynamiczny i zmieniać się w zależności od jego zastosowania. Gdy już zapamięta się haki w ściśle określonej kolejności - jest to bardzo ważne, gdyż raz przyswojone będą  służyć przez całe życie – można zacząć je wykorzystywać. Do kolejnych haków „dołącza się” potrzebne  informacje, kojarząc wyobrażenia przedmiotów z poszczególnymi hakami. Są zatem przydatne, gdy chce się zapamiętać informacje w ściśle określonej kolejności. Aby wyobrażenia i asocjacje były trwale pamiętane, należy stosować się do następujących reguł: posługiwać się wyobraźnią wzrokową (kształty, kolory) i słuchową, a także, choć nieco rzadziej, węchową i smakową; zmieniać wielkość wyobrażanych sobie elementów (pomniejszenie np. słonia do wielkości człowieka, powiększenie piłki do rozmiarów domu); wyobrażenia powinny być dynamiczne, oryginalne, zabawne. Haki można stosować wielokrotnie. Przez niektórych autorów porównywane są do szafy z wieszakami — pozostają wciąż takie same, ale można na nich zawieszać różne rzeczy. Tak więc zapamiętując kolejną listę słów, doczepia się do haków-wieszaków nowe dane, a stare informacje „znikają” z nich, zacierają się w pamięci i nie przeszkadzają  w zapamiętaniu kolejnych informacji.

Inna wersja zakłada na początku nauczenie się ciągu wyrazistych miejsc - lokalizacji, na których można umieszczać informacje. Potem uczy się, w jaki sposób lokalizować kolejne informacje. Polega to na wizualizacji i tworzeniu skojarzeniowej zbitki: nazwa wizualizowanej lokalizacji i nowa informacja. Potem należy jeszcze nabyć wprawy w odnajdywaniu tak lokalizowanych informacji i przeglądać w wyobraźni po kolei miejsca, na których umieściło się informacje. Dzięki temu można odtworzyć zapamiętane informacje.

Stosuje się też inną wersję tej mnemotechniki – metodę loci, która polega na tym, że obiera się znane terytorium i wytycza trasę spacerową. Może to być droga, którą przemierza się idąc do pracy, szkoły, albo wędrówka z pokoju do pokoju we własnym mieszkaniu. Następnie w trakcie wyobrażonego spaceru uczy się układania w wybranych miejscach informacji, które trzeba zapamiętać. Jeżeli jest to droga do pracy, miejscami takimi mogą być wybrane domy, drzewa i ławki. Gdy lokalizacja ma miejsce w mieszkaniu, można układać je na meblach, w kątach pokoju, itp. Informacje, które mają być zapamiętane będą kojarzone silnie z miejscem, na którym się je układa. Dla ich przypomnienia trzeba oczyma wyobraźni powtórzyć spacer i dosłownie pozbierać te informacja, które zostały wcześniej ułożone.

W związku z tym, że łatwiej jest zapamiętać dwie i więcej informacji powiązanych skojarzeniowo, uczy się w ramach treningów pamięci techniki tworzenia łańcuszków skojarzeniowych. Mogą to być łańcuszki złożone z samych wyrażeń słownych lub zbudowane z połączeń słów z wyobrażonymi obrazami i wówczas mają postać obrazów interaktywnych. Ważne jest, by łańcuszki tworzyły małe opowiadania. Powinno się zadbać o to, by skojarzenia były nietypowe i absurdalne, ponieważ takie łatwiej zapadają w pamięć. Łańcuszek polega na wiązaniu ze sobą kolejnych elementów do zapamiętania, z których każdy funkcjonuje jak ogniwo,  tj. łączy się z poprzednim oraz następującym po nim elementem. Przy stosowaniu tej metody, podobnie jak w mnemotechnice haków, porządkuje się materiał do zapamiętania posługując się wyobraźnią. Jeśli chce się zapamiętać  zestaw dziesięciu słów, np. : samolot, balkon, cegła, wiadro, las, fortepian, butelka, komin, byk, firana, to trzeba sobie wyobrazić następującą sekwencję wydarzeń: widzimy na niebie lecący samolot, który nagle staje w płomieniach i spada na ziemię, zahaczając przy tym o balkon jakiegoś domu; balkon wali się w dół i po chwili widzimy na ulicy tylko rozsypane cegły, które pewien przechodzień zbiera do wiadra; wtem z wiadra, spomiędzy cegieł wyrastać zaczyna drzewo, potem drugie i oto znajdujemy się już w lesie, w którym słychać dźwięki fortepianu; patrzymy, a pośród drzew jakiś mężczyzna gra na fortepianie i popija z butelki; po chwili zamaszystym ruchem rzuca pustą butelkę za siebie, która tłukąc się wpada do komina; z komina wychodzi potężny ryczący byk z przewieszoną przez łeb powiewającą na wietrze delikatną białą firanką. Po utworzeniu takiej historyjki sięgamy pamięcią do pierwszego naszego słowa i odtwarzamy zapamiętane w łańcuszku wyrazy. Można w ten sposób zapamiętać nawet dość długie sekwencje o ile posługujemy się wyobraźnią i stosujemy się do zasad dobrego zapamiętywania. Niedoskonałością łańcuszka w porównaniu z metodą haków jest to, że nie można tu natychmiast podać numeru porządkowego danej pozycji, zaś niewątpliwą zaletę stanowi możliwość przyswojenia sobie od razu kilku sekwencji bez obawy, że pomieszają się ze sobą. Nie stosuje się tu jednak zewnętrznych wskazówek, jakimi są haki, lecz wiąże ze sobą nawzajem kolejne elementy do zapamiętania.

Podczas treningów uczy się także innych mnemotechnik, np. przy rozwijaniu pamięci wzrokowej wdraża się do widzenia w myślach, można też uczyć na zasadzie fotografowania w myśli.

ZASADY ZAPAMIĘTYWANIA CZYLI ELEMENTY "ŻYWEGO" OBRAZU

Sposoby skutecznego zapamiętywania opisane przez Greków zgadzają się w całej pełni z dzisiejszą wiedzą na temat wykorzystania lewej i prawej półkuli mózgu. Bez naukowej podbudowy Grecy odkryli, że aby mieć dobrą pamięć, trzeba wykorzystać wszystkie możliwości, jakimi dysponuje nasz umysł.

Pamięć doskonała wymaga, aby wyobraźnia tworzyła "żywe" obrazy i skojarzenia, ich główne elementy i zasady tworzenia to:

Obrazy pozytywne

W większości wypadków pozytywne i przyjemne obrazy lepiej służą ćwiczeniu pamięci, ponieważ umysł chętnie do nich powraca, łatwiej je sobie przypomina.

I odwrotnie, skojarzenia negatywne, nawet jeśli zawierają pozostałe elementy "żywego" obrazu są, jako przykre, blokowane przez pamięć.

Barwa

Tam, gdzie to tylko możliwe należy wykorzystywać pełną gamę barw i odcieni. Obrazy powinny wibrować kolorem, mienić się, lśnić – wtedy zostaną szybciej zapamiętane.

Ruch

W każdym obrazie pamięciowym ruch i akcja, dają znakomite możliwości do dokonywania skojarzeń ułatwiających kodowanie nowych informacji. Należy więc ożywiać swoje obrazy we wszystkich wymiarach, wykorzystywać również rytm, jako ważny składnik ruchu. Im więcej rytmu, im więcej zmian tego rytmu, im akcja bardziej gwałtowna i dynamiczna, tym bardziej obrazy myślowe staną się niecodzienne, tym łatwiej zostaną zapamiętane.

...