Kaminski, Nauka i metoda.pdf

STANISŁAW KAMINSKI

NAUKA I METODA

POJĘCIE NAUKI

I KLASYFIKACJA NAUK

Do druku przygotował

Andrzej Bronk SVD

Lublin 1992

Towarzystwo Naukowe

Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego

WSTĘP

Wśród różnych fetyszy, jakie czci człowiek XX w., nauka i technika na

pewno zajmują poczesne miejsce. Jest to usprawiedliwione, jeśli weźmie się

pod uwagę oszałamiające sukcesy nauki i techniki w ostatnim stuleciu. Nie

chodzi tylko o odkrycia naukowe i wynalazki techniczne, lecz także o ich

wpływ na całe życie ludzkie. Człowiek kulturalny zabiega o wiedzę, nawet

gdy ta nie służy jego biologicznym potrzebom (W. Tatarkiewicz). Przede

wszystkim jednak nauka wydaje się być wśród aktywności poznawczych

najdoskonalszym sposobem opanowania i przebudowania świata. Pod jej

wpływem ukształtowała się dość powszechnie postawa scjentystyczno-

-technicystyczna w życiu codziennym, a nawet w filozoficznym myśleniu.

Pozostajemy, chcąc nie chcąc, w zasięgu naukowych idei tudzież technolo-

gicznego praksyzmu na co dzień, o czym świadczy choćby kult ekspertów.

Ale potęga działania słowa nauka ma również irracjonalny charakter. Wszy-

stko, do czego przyczepi się etykietkę naukowe, zyskuje automatycznie na

wartości (E. Nagel).

Dostojeństwo i nimb wzniosłości, jakie otaczają naukę, sprawiają, że

orzecznikiem naukowy posługujemy się nie tylko z patosem, lecz z niezro-

zumieniem lub mętnie. Może najgłośniej i najczęściej używają terminu

nauka ci, którzy najmniej wiedzą, czym ona naprawdę jest, albo ci, którzy

scjentyzm traktują jak religię. Zresztą "łatwiej uprawiać naukę niż ją rozu-

mieć" (C. F. v. Weizsacker). Dlatego właśnie jawi się potrzeba adekwatnego

poznania natury nauki, jej fukcjonowania w społeczeństwie i kulturze oraz

zasad jej rozwoju i zaplanowanej optymalizacji.

Do zajęcia się nauką skłaniają nas jeszcze inne powody. W mentalności

współczesnej przeważa nastawienie analityczne. Aby uniknąć nieporozu-

mień i sporów, staramy się zawsze analizować wielostronnie używane

terminy podstawowe, dążąc do ich precyzyjnej eksplikacji. A jakiż termin

bardziej niż nauka należy poddać takiej operacji? Posługujemy się jednym

terminem nauka, łącząc w nim całkiem niemal różne pojęcia. A przecież

służy on do oznaczenia wiedzy, której szczególnym walorem ma być m.in.

WSTCP

nieustannie wzmagana ścisłość. Wprawdzie niekiedy głosi się (K. Popper),

iż ważne są same teorie i zagadnienia związane z ich prawdziwością, a

nieistotne są terminy i problemy związane z ich znaczeniem. Jednakże

precyzja używanej terminologii tak ściśle wiąże się z wartością epistemolo-

giczną formułowanego za jej pomocą poznania, iż niepodobna zagwaranto-

wać drugiej bez pierwszej. Oczywiście nie wyklucza to sytuacji, kiedy

sposób posługiwania się słowami nauka i uczony będzie zależał w jakimś

stopniu od konwencji. Tak czy inaczej wielostronna eksplikacja terminu

nauka wydaje się nieodzowna.

Bardziej dociekliwi uczeni coraz częściej zauważają (neopozytywiści

temu przeczyli), że teorie naukowe i samo uprawianie nauki posiadają

ukryte założenia, których naukowymi metodami nie da się zbadać, a nawet

samo pojęcie naukowości uwikłane jest w supozycje filozoficzne. Nauki są

sposobami istnienia bytu ludzkiego (M. Heidegger). Nauka zwiększająca

tylko treść empiryczną teorii, a wolna od metafizyki, jest na najlepszej

drodze do przekształcenia się w dogmatyczny system metafizyczny

(P. K. Feyerabend). Poznanie naukowe, właśnie odnosząc sukcesy teore-

tyczne i praktyczne, rodzi pytania filozoficzne o swoją prawdziwość i ade-

kwatność w stosunku nie tylko do przyrody, lecz także do człowieka i całej

kultury. Problemy te występują tak ostro, iż mówi się (H. Reichenbach) o

konflikcie pokoleń na temat istotnego sensu nauki. Wyłącznie w filozofii

nauki można znaleźć dogłębną odpowiedź na tego rodzaju pytania. Sama

zresztą relacja między nauką a filozofią również musi stać się przedmiotem

dociekań epistemologicznych i metodologicznych. Podobnie rozwój nauki

prowadzi do pytań, których przedmiotem jest sama nauka: zasadność jej

kryteriów tudzież poprawność jej uprawiania. Uczony musi wtedy szukać

oparcia w filozofii.

Niestety, nie zawsze znajduje w niej zrozumienie i pomoc. Dzieje się tak

wówczas, gdy filozofia, tracąc świadomość własnej odrębności, próbuje za

wszelką cenę i pod każdym względem upodobnić się do nauki, stać się jej

uogólniającą syntezą. Taka filozofia nie jest w stanie ugruntować podstaw

poznania naukowego. Tym bardziej że nauka bywa ciasno pojmowana, a

jednocześnie rości sobie pretensje do tego, by mieć monopol na wszelkie

racjonalne poznanie. Wśród nauk zaś jedynie teoretyczne przyrodoznaw-

stwo miałoby być wiedzą wzorcową. Dla rozwikłania wszystkich tych zaga-

dnień nieodzowna staje się dyscyplina filozoficzna osobna i autonomiczna,

która miałaby charakter metanaukowy i zarazem nie suponowałaby moc-

nych założeń. Można ją wymienić wyraźnie albo przyjąć milcząco przynaj-

mniej niektóre jej tezy. Należy jednak pamiętać, że w dociekaniach nad

WSTCP

nauką nie uświadomiona filozofia jest na ogól gorsza od świadomej

(C. F. v. Weizsacker).

Rozwiązanie problemu natury i funkcjonowania nauki implikuje osobli-

we zagadnienie wzajemnej relacji nauki i metanauki. Dawniej, gdy naukę

uprawiali filozofowie lub ludzie zainteresowani problematyką typu ontolo-

gicznego albo teoriopoznawczego, rozważania nad nauką stale towarzyszy-

ły badaniom naukowym. Arystoteles np. był przekonany, iż zanim nauka

postawi pierwsze kroki, winna sama stać się przedmiotem analizy filozofi-

cznej. Od w. XVIII nastąpił w kulturze europejskiej prawdziwy rozłam

między nauką i filozofią. Nowożytnym uczonym wydawało się niepotrzeb-

ne korzystanie z refleksji metodologicznej, epistemologicznej i ontologicznej

w uprawianiu nauki.

Sytuacja zmieniła się ponownie, gdy zdobywanie wiedzy naukowej stało

się zajęciem skomplikowanym i zespołowym, związanym z całą aktywno-

ścią człowieka tudzież mającym kolosalny wpływ na wszystkie dziedziny

życia społecznego. Wtedy stało się jasne, że jakaś ogólna teoria nauki win-

na poprzedzać i zamykać dociekania naukowe. Zwłaszcza w okresie gwał-

townego rozwoju nauki ujawnia się ścisły jej związek z poziomem świado-

mości metodologicznej i filozoficznej uczonych. Rewolucje w nauce najczę-

ściej są dziełem tych badaczy, którzy tworzą jej filozoficzny składnik

(P. K. Feyerabend). Wówczas filozofia staje się dla naukowych rewolucji tak

istotna, jak obca jest normalnej nauce (C. F. v. Weizsacker). Za każdą wiel-

ką teorią naukową stoi jakaś filozofia, tylko że najczęściej nie uświadamia

sobie tego twórca tej teorii. Sami uczeni bowiem są na ogół dalecy od two-

rzenia ogólnej teorii nauki, ale nie da się zaprzeczyć, iż w zdobywaniu

nowej wiedzy o świecie służy im ogromną pomocą właśnie rozumienie

natury określonego poznania naukowego, jego pozycji wśród innych rodza-

jów wiedzy i działań ludzkich oraz świadomość wartości dróg i środków

naukotwórczych (A. Eddington).

Niewątpliwie świadomość metodologiczna jawi się zawsze ex post, czyli

jest rezultatem refleksji nad skończonym już dziełem naukowym. Atoli w

epokach przełomowych nauki nie sposób uczonemu nie sięgnąć do teorii

nauki i filozofii, choćby pośrednio. Gdy w rekonstrukcji zasad badania

naukowego zwrócono uwagę również na rozwój teorii naukowych (Th.

S. Kuhn), jeszcze bardziej uwyraźniło się wzajemne oddziaływanie ogól-

nych dyscyplin metanaukowych i nauki. Szczególnie jeśli uwzględni się

fakt, że nauka nie rozwija się przez prostą akumulację, lecz w drodze sa-

mokontroli i samokorektury, przez wariację i selekcję (S. Toulmin). Nauka

jest poznaniem, które samo siebie tworzy. Powinna zatem wiedzieć, w jaki

sposób i dlaczego tak, a nie inaczej się tworzy, i świadomie organizować

WSTĘP

się, mając na względzie własny rozwój. Można powiedzieć, że cechą dzisiej-

szej nauki jest m.in. jej refleksyjność (). Ladriere). Dlatego właśnie potrzeb-

ne są dyscypliny metanaukowe, a zwłaszcza filozofia nauki. Wszelkie bo-

wiem oddzielanie filozofii nauki od nauki doprowadzało zawsze do znie-

kształcenia jednej i drugiej (L. Geymonat).

A wreszcie nie wolno zapominać, że nauka jest faktem humanistycznym

wielorako powiązanym z innymi dziedzinami aktywności ludzkiej; coraz

bardziej staje się ogromnym i złożonym zdarzeniem kulturowym. W związ-

ku z tym angażuje całe zastępy pracowników. Z uwagi zaś na techniczność

podlega industrializacji i instytucjonalizacji. Przestała być "małą nauką", a

stała się "wielką nauką" (D. J. de Solla Price). Przeto nic dziwnego, iż ko-

nieczne są obok formalnych, ogólnoteoretycznych i filozoficznych metanaul

także humanistyczne i praktyczne nauki o nauce, czyli szeroko pojęte nau

koznawstwo. Historyczne" tudzież psychologiczne i socjologiczne aspekt'

życia naukowego wraz ze zmianą warunków społeczno-ekonomicznycl

rodzą liczne problemy, których odbiciem bywają mniej lub bardziej wypa

czone opinie potoczne, jak np. że nauka to sposób i środek zaspokojeni

zainteresowań uczonego na koszt państwa albo że nauka dla jednych jes

boginią niebiańską, dostojną, a dla innych - dostawczynią masta, krów

dojną, albo wreszcie że różnica między uczonym a pracownikiem nauki

wym leży w tym, że dzięki pierwszemu nauka żyje, a drugi żyje z naut

Niezależnie od tych złośliwych czy też żartobliwych opinii nie bez podsta

zauważono (A. Grzegorczyk), iż dzisiejszy styl życia naukowca określ

można bardziej jako wyczynowy sport lub biznes aniżeli bezinteresow

dążenie do prawdy. Aby mieć uzasadniony pogląd na takie sprawy, a zw]

szcza znać kierunki rozwoju nauki i drogi jej optymalizacji, trzeba różr

rodnych badań naukoznawczych.

1 rzeczywiście, ostatnie ćwierćwiecze przyniosło gwałtowny wzrost li

by publikacji, których przedmiotem są rozmaite aspekty nauki w róż

sposób rozważane. Obfitość piśmiennictwa metanaukowego powoduje y

nak to, że niełatwo je przestudiować, ani nawet prześledzić aktualności

tyle, aby wyrobić sobie ogólny pogląd na stan wiedzy o nauce. Dlati

wydają się przydatne syntetyczne wstępy, które encyklopedycznie infori

wałyby o współczesnej problematyce metanaukowej. Mogłyby one stano

także pomoc w dydaktyce dyscyplin naukowych. Wszak dąży się, aby v

niejsze stało się - od dostarczania informacji naukowych - kształci

zreflektowanej postawy naukowej oraz dyspozycji umysłowych, k

sprzyjałyby: sprawnemu posługiwaniu się warsztatem naukowym, ch

umiejętności samokształcenia, zdolności do intelektualnego dialogu ii

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: